Reader Gezonde Kinderopvang 2019 by Voedingscentrum

Reader scholing Een Gezonde Start Elk kind verdient een gezonde start!

Gezonde Kinderopvang is een initiatief van de ministeries van VWS en SZW. Landelijke kennis- en onderzoeksinstituten werken hierin samen, met ondersteuning van branche- en koepelorganisaties. De coรถrdinatie ligt bij het Voedingscentrum en RIVM Centrum Gezond Leven. februari 2019

Inhoud 1

Inleiding

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 Kinderopvang en gezonde leefstijl 2.1 Pedagogische basisdoelen 2.2 Interactievaardigheden

5 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 3.1 3.2 3.3

Voeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Hoe eet je gezond? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Van melkvoeding naar met de pot mee-eten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Duurzame voeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

4 4.1 4.2 4.3 4.4

Bewegen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Kinderen en bewegen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Vrij en begeleid spel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Buitenspelen - binnenspelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Bewegen in de thuissituatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

5 5.1 5.2 5.3 5.4

Gewicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Volwassenen en hun gewicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Kinderen en hun gewicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 SO die BOFT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Kinderen op de Buitenschoolse Opvang (BSO) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

6 6.1 6.2 6.3

Veilige omgeving en veilig gedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Waarom aandacht voor kinderveiligheid? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Soorten ongevallen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Oorzaken en achtergronden van ongevallen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

7 7.1 7.2 7.3 7.4

Seksuele ontwikkeling en opvoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Seksuele ontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Seksuele opvoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Met ouders communiceren over seksuele ontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Beleid over seksuele ontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

8 8.1 8.2 8.3 8.4

Gezond opvoeden in de kinderopvang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Wat is opvoeden? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Gezond opvoeden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Actief stimuleren van gezond gedrag met interactievaardigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Opvoedstijlen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

9 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5

Diversiteit in leefstijl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Respect voor diversiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Referentiekader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Gezondheid, sociaal economische status en culturele diversiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Waarden en idealen in de opvoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Diversiteit en (on)gezonde gewoonten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

10 Interactie met ouders 10.1 Samenwerken met ouders en diversiteit 10.2 Hoe maak je ouders bewust van gezond opvoeden? 10.3 Ondersteunen van ouders om tot gezond gedrag te komen 10.4 Moeilijke onderwerpen bespreken

97 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aanpak Gezonde Kinderopvang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

Reader scholing Een Gezonde Start

1. Inleiding Deze reader hoort bij de basismodule van de scholing ‘Een Gezonde Start’ en is bedoeld als naslagwerk. ‘Een Gezonde Start’ is een scholing voor (toekomstige) pedagogisch medewerkers en gastouders en gaat over een gezonde leefstijl bij kinderen: hoe kun je een gezonde leefstijl vanuit de kinderopvang ondersteunen en stimuleren, samen met de ouders? Onder leefstijl verstaan we in deze scholing vooral voeding, beweging, gewicht, seksuele ontwikkeling, veilig gedrag en een veilige omgeving. Jonge kinderen die gezond opgroeien en een gezonde leefstijl aanleren, hebben een grotere kans dat ze op latere leeftijd gezond zijn en blijven. ‘Jong geleerd is oud gedaan’, is een gezegde dat ook hierop van toepassing is. De sleutel voor zo’n goede start is de opvoeding en daarin ben jij de professional. Jouw opvoedvaardigheden kun je ook prima gebruiken om een gezonde leefstijl van de kinderen te ondersteunen en te stimuleren. In de scholing reiken we daarvoor kennis en vaardigheden aan. De scholing maakt onderdeel uit van Gezonde Kinderopvang (www.gezondekinderopvang.nl). Gezonde Kinderopvang is met resultaat samen werken aan gezond opgroeien. Want elk kind verdient een gezonde start. De partners van Gezonde Kinderopvang ondersteunen kinderopvangorganisaties met een scholing en een praktische aanpak. Daarmee werken organisaties structureel aan een gezonde leefstijl van kinderen en deskundigheid van medewerkers. Deze reader is bedoeld als naslagwerk bij de scholing. Als voorbereiding op de verschillende bijeenkomsten van de scholing zal de coach Gezonde Kinderopvang, die de scholing geeft, je vragen om sommige hoofdstukken van te voren door te lezen. Ook kun je er later nog eens iets in terug zoeken. De reader bevat achtergrondinformatie over de verschillende leefstijlonderwerpen die in de scholing aan de orde komen en gaat ook over opvoeden, diversiteit en omgaan met ouders. De reader is geschreven vanuit het perspectief van een gezonde leefstijl. Het is geen uitputtend boekwerk over alle aspecten van een gezonde leefstijl of gezond opvoeden. Daarom staan er verwijzingen bij naar andere bronnen als je meer wilt weten.

“

De scholing is ontwikkeld en wordt beheerd door het Kenniscentrum Sport, Nederlands Jeugdinstituut, Pharos, Rutgers, Voedingscentrum, het RIVM Centrum Gezond Leven, TNO, Huis voor Beweging en VeiligheidNL. Huis voor Beweging verzorgt de train-de-trainercursus samen met de kennisinstituten.

Hoe kun je een gezonde leefstijl vanuit de kinderopvang stimuleren, samen met ouders?

”

Leeswijzer: Bijeenkomst 1 ‘Gezonde leefstijl’ hoofdstuk 2 Kinderopvang en gezonde leefstijl hoofdstuk 3 Voeding hoofdstuk 4 Bewegen hoofdstuk 5 Gewicht hoofdstuk 6 Veilig gedrag en veilige omgeving hoofdstuk 7 Seksuele ontwikkeling en opvoeding hoofdstuk 11 Aanpak Gezonde Kinderopvang Bijeenkomst 2 ‘Gezonde leefstijl in interactie met de kinderen’ hoofdstuk 8 Gezond opvoeden hoofdstuk 9 Diversiteit in leefstijl Bijeenkomst 3 ‘Gezonde leefstijl in interactie met ouders’ hoofdstuk 10 Interactie met ouders

Reader scholing Een Gezonde Start

“

2. Kinderopvang en gezonde leefstijl Een gezonde leefstijl draagt bij aan een goede en gezonde ontwikkeling

”

Een gezonde leefstijl draagt bij aan een goede en gezonde ontwikkeling. Vaak wordt daarbij alleen gedacht aan gezonde voeding of bewegen, maar ook voldoende slapen en veilig gedrag behoren hiertoe. Met een gezonde leefstijl blijven mensen fit en voorkom je ziektes. Gezonde mensen hebben over het algemeen een betere kwaliteit van leven en participeren langer en beter in de maatschappij. Op dit gebied valt er echter nog heel wat te verbeteren: we eten te veel, te vet, te zoet, te zout, bewegen steeds minder en slapen te weinig. We leven in een omgeving die continu verleidt tot ongezonde keuzes. Overgewicht is één van de zichtbare gevolgen van een ongezonde leefstijl. Eén op de acht kinderen en één op de twee volwassenen (> 19 jaar) is te zwaar. De eerste verantwoordelijkheid voor de gezondheid van het kind ligt bij de ouders. Als pedagogisch medewerker of gastouder neem je die zorg tijdelijk van de ouders over. Ouders en pedagogisch medewerkers of gastouders zijn daarmee opvoedingspartners. Wat betreft de gezonde opvoeding, groei en ontwikkeling van de kinderen hebben ze een gedeelde verantwoordelijkheid. Hoe kan een medewerker in de kinderopvang , uitgaande van deze gedeelde verantwoordelijkheid, een gezonde leefstijl van de kinderen stimuleren? Het antwoord hierop is: middels het werken aan de pedagogische basisdoelen van de kinderopvang en meer specifiek door middel van het doelgericht inzetten van interactievaardigheden. Als pedagogisch medewerker of gastouder heb je de verantwoordelijkheid om de kinderen die aan jouw zorgen zijn toevertrouwd een gezonde en veilige opvang te bieden. In de Wet kinderopvang staat dan ook: E en houder van een kindercentrum biedt verantwoorde kinderopvang aan, waar onder opvang wordt verstaan die bijdraagt aan een goede en gezonde ontwikkeling van het kind in een veilige en gezonde omgeving. E en houder van een voorziening voor gastouderopvang biedt verantwoorde gastouderopvang aan waar onder opvang wordt verstaan die bijdraagt aan een goede en gezonde ontwikkeling van het kind in een veilige en gezonde omgeving.

• •

Reader scholing Een Gezonde Start

2.1 Pedagogische basisdoelen Wat de wet bedoelt met ‘verantwoorde opvang’ is uitgewerkt in de pedagogische basisdoelen. Deze basisdoelen zijn terug te vinden in het pedagogisch beleidsplan van iedere kinderopvang in Nederland. Ze vormen het centrale uitgangspunt voor je dagelijkse werk met de kinderen, jij bent de professional! Welke vier basisdoelen zijn dit en hoe houden deze verband met een gezonde leefstijl?

Bieden van emotionele veiligheid Een kind moet zich prettig voelen bij een vertrouwd persoon en zich ‘thuis’ en goed voelen op de opvang. Als pedagogisch medewerker of gastouder ken je het kind, begrijp je het en voel je het aan. Door tegen het kind te praten en door je manier van omgang maak je contact met een kind, zodat het zich als persoon geaccepteerd en gewaardeerd voelt. Tijdens de opvang is er ook contact met andere kinderen. Als pedagogisch medewerker of gastouder begeleid je dit. Ook de fysieke ruimte (binnen en buiten) vormt voor een kind een veilige, herkenbare en vertrouwde uitvalsbasis. Een juiste indeling en aankleding van de ruimte zijn daartoe van belang. Tot slot draagt een warme en positieve sfeer bij aan het ‘thuisgevoel’ van de opvangsituatie. Ook een fysiek veilige omgeving, waarin aandacht is voor veilig gedrag en gezonde voeding, beweging en gewicht draagt bij aan een gevoel van emotionele veiligheid van een kind. Het bieden van emotionele veiligheid staat hiermee niet alleen aan de basis van een gezonde emotionele ontwikkeling maar ook aan het ontwikkelen van een gezonde leefstijl van een kind.

Sociale competenties dragen indirect bij aan de fysieke gezondheid van kinderen; door een goede omgang met andere kinderen voelt een kind zich lekkerder in z’n vel. En in een positieve groep geven kinderen gezonde voorbeelden aan elkaar. Werken aan sociale competenties is daarmee ook indirect werken aan een gezonde leefstijl.

Overdragen van waarden en normen Een kind moet leren dat samenleven betekent dat er ‘sociale verkeersregels’ zijn, waarden en normen. Er zijn formele en informele afspraken, zodat je goed met elkaar om kunt gaan. Die afspraken horen bij deze mensen, dit land en in deze tijd. Tijdens de opvang krijgt een kind te maken met andere gewoonten en afspraken dan thuis. Ook leert het dat andere kinderen soms andere regels en gewoonten hebben dan het zelf gewend is. Een kind leert dat er verschillende regels bestaan, dat anders-zijn niet direct raar is, maar dat anders-zijn juist leuk en spannend kan zijn. Jij bent als pedagogisch medewerker of gastouder belangrijk voor het overdragen van afspraken. Je legt uit waarom er verschillen zijn en aan welke regels iedereen zich moet houden. Door jouw voorbeeldgedrag bij ruzie, plezier, conflict, verdriet, teleurstelling of pijn leert een kind hoe het zich in dergelijke situaties moet gedragen. Het ingewikkelde aan normen en waarden is dat het vaak gaat over ‘verborgen gedragsregels’. Als kind begrijp je ze pas als anderen hebben uitgelegd dat ze bestaan, waarom ze belangrijk zijn en hoe je ze in verschillende situaties toepast. Waarom doet iedereen zoals hij doet? Zo leren kinderen geleidelijk aanvoelen wanneer bepaald gedrag wel en niet past in een situatie.

Werken aan persoonlijke competentie Een kind moet de kans krijgen om te zijn wie hij is, met zijn eigen kwaliteiten en met zijn eigen grenzen van wat het kan en wil. Zo krijgt het de ruimte om zelfvertrouwen en zelfstandigheid te ontwikkelen. Zo leert het verschillende soorten problemen op een juiste manier aan te pakken en op te lossen. Spel is voor een kind de belangrijkste leervorm voor het ontwikkelen van persoonlijke kwaliteiten. Door spelend leren ontdekt een kind zijn mogelijkheden. Om kinderen daarbij te ondersteunen, bied je als pedagogisch medewerker of gastouder kinderen de juiste activiteiten aan. Je helpt ze bij het ontdekken van nieuwe dingen en bij het (leren) samenspelen met andere kinderen. Gezond met jezelf omgaan op het gebied van beweging, voeding, gewicht en slapen, is ook een persoonlijke competentie die medewerkers horen te stimuleren.

Werken aan sociale competentie Hoe beter kinderen elkaar kennen, hoe meer ze samenspelen en hoe hoger hun ‘leerniveau’ is. Dat is een geleidelijk leerproces. Een kind moet leren omgaan met andere kinderen en volwassenen, leren deel van een groep te zijn, leren samenwerken en delen. Samenleven met anderen betekent ook dat een kind leert praten met anderen: om te overleggen, om conflicten te voorkomen of om ruzies op te lossen. Tot slot betekent het ook zich kunnen verplaatsen in een ander en begrip tonen voor keuzes en wensen van anderen. Als pedagogisch medewerker of gastouder begeleid en stimuleer je dat.

Reader scholing Een Gezonde Start

Respect voor de autonomie of zelfsturing Als pedagogisch medewerker of gastouder gedraag je je respectvol tegenover de kinderen. Dat betekent niet dat kinderen altijd alles mogen, maar dat er wordt onderhandeld waarbij de positie van iedereen serieus wordt genomen. Dat betekent dus dat je niet commandeert, maar met de juiste argumenten motiveert. Met je gedrag erken je de zienswijze van kinderen en doorkruis je hun gedrag of spel niet. Structureren en grenzen stellen Als professional structureer je de situatie op zoâ&#x20AC;&#x2122;n manier dat je je doel bereikt en je je verwachtingen goed kunt overbrengen. Dat betekent dat je duidelijk en consequent bent in wat gewenst is en wat niet. Structuur geeft rust in de groep als geheel en voorkomt onveilige gevoelens bij individuele kinderen. Praten en uitleggen Als professional praat je niet alleen regelmatig met de kinderen, maar stem je ook de timing en de inhoud van je verbale interacties af op de toestand en het begripsniveau van de kinderen. Je geeft informatie die aansluit bij waar de kinderen op dat moment mee bezig zijn en draagt de informatie op zoâ&#x20AC;&#x2122;n manier en in zoâ&#x20AC;&#x2122;n tempo over dat kinderen horen, zien en begrijpen wat je bedoelt. Ontwikkelingsstimulering Als professional organiseer je specifieke activiteiten om de motorische-, cognitieve-, creatieve- en taalontwikkeling te stimuleren. Daarbij stem je secuur af op de interesse, het ontwikkelingsniveau en de toestand van het kind. Je neemt het initiatief tot het uitdagen van kinderen en het laten ontdekken, zonder ze te overvragen of te forceren. In onze samenleving zijn eveneens allerlei waarden en normen rondom gezonde leefstijl, die medewerkers in de kinderopvang over kunnen dragen. Bijvoorbeeld door het goede voorbeeld te geven over wat veilig gedrag, gezond bewegen, gezonde voeding en een gezond gewicht is. Het voordeel van normen en waarden op het gebied van een gezonde leefstijl, is dat deze minder verborgen zijn en gebaseerd kunnen worden op uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek. Kortom, als pedagogisch medewerker of gastouder ben je speciaal opgeleid om met kinderen om te gaan en om hun ontwikkeling te stimuleren. Jij bent voor de kinderen het voorbeeld, ook als het gaat om bewegen, eten en drinken. Daarnaast beschik jij over belangrijke vaardigheden die nodig zijn voor de interactie met kinderen en ouders.

2.2 Interactievaardigheden De kwaliteit van de kinderopvang wordt voor een groot deel bepaald door de interactie tussen pedagogisch medewerkers of gastouders en de kinderen (en hun ouders). Voor die interactie is het van belang dat je beschikt over pedagogische vaardigheden, we noemen dat ook wel interactievaardigheden. Interactievaardigheden zijn het gereedschap waarmee je als medewerker kunt werken aan de pedagogische basisdoelen. We onderscheiden de volgende interactievaardigheden met betrekking tot het stimuleren van een gezonde leefstijl:

Begeleiden van interacties tussen kinderen Het goed begeleiden van interacties tussen kinderen betekent niet alleen dat je positieve interacties tussen kinderen opmerkt, maar dat je ze ook stimuleert. Je leert ze bijvoorbeeld elkaar te helpen, samen te werken, naar elkaar te luisteren en samen plezier te maken. Hoe kan je als medewerker in de kinderopvang met deze basisdoelen en interactievaardigheden stimuleren dat kinderen gezond eten, bewegen, een gezond gewicht krijgen en veilig fysiek gedrag vertonen? Daarover meer in de volgende hoofdstukken en specifiek hoofdstuk 8.

Bronnen Singer, E. & Kleerekoper, L. (2009). Pedagogisch kader kindercentra 0-4 jaar. Maarssen: Elsevier gezondheidszorg. Schreuder, L., Boogaard, M., Fukkink, & Hoex, J. (2011) Pedagogisch kader kindercentra 4 - 13 jaar. Reed Business: Amsterdam. Strik & Schoemaker (2018). Interactievaardigheden. Een kindvolgende benadering. Utrecht: Bohn Stafleu van Loghum.

Sensitieve responsiviteit of emotionele steun Als pedagogisch medewerker of gastouder ken je het kind, begrijp je het en reageer je op passende wijze op het kind. Je bent een positieve basis voor het kind.

Reader scholing Een Gezonde Start

3. Voeding Dit hoofdstuk hoort bij bijeenkomst 1 van de basismodule van de scholing Een Gezonde Start.

Gezond eten levert de energie en voedingsstoffen die nodig zijn om het lichaam gezond te houden. De Schijf van Vijf helpt om een gezonde en duurzame voeding samen te stellen. Het voedingspatroon van kinderen maakt vooral de eerste levensjaren grote veranderingen door. Die ontwikkeling maak je als pedagogisch medewerker van dichtbij mee. Gezonde voeding is niet alleen belangrijk voor kinderen, maar voor iedereen dus ook voor jezelf. Met gezonde voeding houd je je lichaam gezond en ben je een goed voorbeeld voor de kinderen die je begeleidt. Daarnaast is het ook van belang dat kinderen weten waar hun voeding vandaan komt en om hier aandacht aan te besteden in de kinderopvang.

3.1 Hoe eet je gezond? Gezond eten, voldoende bewegen en genoeg slapen zijn de basis voor een gezond gewicht en lichaam. Dat zorgt weer voor een kleinere kans op chronische ziekten, zoals hart- en vaatziekten, diabetes mellitus en een aantal vormen van kanker. Er is een relatie tussen voedingsmiddelen en voedingspatronen met de tien meest voorkomende chronische ziektes in Nederland. Met de adviezen van de Schijf van Vijf 2016 en de Richtlijnen Goede Voeding van de Gezondheidsraad (2015) wordt het risico op deze chronische ziektes verlaagd. De gezondheidseffecten ter voorkoming van chronische ziektes zijn toe te schrijven aan de micronutriënten (vitamine C, foliumzuur, vitamine A) in groenten en fruit en niet aan de in groente of fruit aanwezige nutriënten (koolhydraten). Verder wordt aangeraden om de consumptie van rood vlees en met name bewerkt vlees te beperken. Rood vlees is vlees afkomstig van runderen, geiten, varkens, schapen en paarden. Onder onbewerkt vlees wordt verstaan, vlees dat slechts gesneden of gehakt is zónder toevoegingen, zoals zout.

“

De Schijf van Vijf helpt om een gezonde voeding samen te stellen

”

Gezond eten levert de voedingsstoffen die nodig zijn om het lichaam gezond te houden, zoals eiwitten, vetten, koolhydraten, vezels, vitamines en mineralen. Er is niet één voedingsmiddel waarin alle voedingsstoffen voorkomen. Ook bevatten voedingsmiddelen niet allemaal dezelfde voedingsstoffen en wisselen de hoeveelheden ook nog eens per voedingsmiddel. Daarom is gevarieerd eten zo belangrijk. Als je gevarieerd eet, is de kans het grootst dat je voldoende van alle voedingsstoffen binnenkrijgt. Een hulpmiddel bij het samenstellen van gezonde maaltijden is de Schijf van Vijf. De Schijf van Vijf laat je in één oogopslag zien hoe je gezond kunt eten. De uitleg op pagina 14 t/m 18 is voor volwassen personen vanaf 19 jaar, dus voor jezelf. Voor kinderen zijn er speciale richtlijnen. Deze worden uitgelegd in hoofdstuk 3.2.

Reader scholing Een Gezonde Start

Zachte Zachte of of vloeibare vloeibare smeersmeerenen bereidingsvetten bereidingsvetten Voldoende Voldoende vocht, vocht, zoals zoals kraanwater, kraanwater, thee thee enen koffie koffie

De Schijf van Vijf in een notendop

Buiten BuitendedeSchijf Schijfvan vanVijf: Vijf: niet nietteteveel veelenenniet niettetevaak vaak Buiten de Schijf van Vijf: niet te veel en niet te vaak · Kleine · Kleine porties porties · Niet · Niet te te veel veel zout, zout, suiker suiker enen verzadigd verzadigd vetvet

per per

dag dag

3-5 3-5 keer keer iets iets kleins kleins

per per

week week

max. max. 33 keer keer iets iets groots groots

• K leine porties www.voedingscentrum.nl/schijfvanvijf www.voedingscentrum.nl/schijfvanvijf • Niet te veel zout, suiker en verzadigd vet SVN001-21 SVN001-21 WTK WTK infographic infographic CMYK.indd CMYK.indd 1 1

De adviezen omtrent buiten de Schijf van Vijf gelden voor volwassenen en niet voor kinderen. 18-04-16 18-04-16 15:34 15:34

Hoe ga je om met producten buiten de Schijf van Vijf? Tussendoortjes als koekjes, frisdrank en chips horen niet in de Schijf van Vijf. Maar ook producten als witbrood, sauzen, vleeswaren, zoet broodbeleg en vla vallen erbuiten. Als je volgens de Schijf van Vijf eet kunnen ze er bij volwassenen wel bij, maar niet te veel en niet te vaak. Wat betekent ‘niet te veel en niet te vaak’? We hebben een vuistregel (die geldt voor volwassenen) bedacht om het wat concreter te maken: Kies elke dag niet vaker dan 3 tot 5 keer iets kleins buiten de Schijf van Vijf en daarnaast hooguit 3 keer per week wat groters.

Volop uit de Schijf van Vijf Veel groente en fruit Vooral volkoren, zoals volkorenbrood, volkoren pasta en couscous en zilvervliesrijst Minder vlees en meer plantaardig. Varieer met vis, peulvruchten, noten eieren en vegetarische producten Genoeg zuivel, zoals melk, yoghurt en kaas Een handje ongezouten noten Zachte of vloeibare smeer- en bereidingsvetten Voldoende vocht, zoals kraanwater, thee en koffie

Hoevéél je uit alle vakken eet of drinkt kun je ook uit de Schijf van Vijf afleiden. Want hoe groter het vak, hoe meer je eruit nodig hebt.

Voorbeeld van een dagkeuze buiten de Schijf van Vijf Een dagkeuze is iets kleins: Een klein koekje, een waterijsje, een stukje chocolade, honing voor in de yoghurt of een eetlepel tomatenketchup bij je tosti. Grote eters, zoals tieners in de groei, kunnen maximaal 5 porties erbij nemen. Minder grote eters gaan uit van maximaal 3 tot 4 porties. Voorbeeld van een weekkeuze buiten de Schijf van Vijf Een weekkeuze is wat groter: Een croissant, een stuk taart, een zakje chips, een glas frisdrank, een diepvriespizza of een bakje gezoete ontbijtgranen. Elke stap telt Volg je deze vuistregel en eet je gezond volgens de Schijf van Vijf? Dan krijg je niet te veel calorieën, verzadigd vet en zout binnen. Misschien eet je nu veel meer buiten de Schijf van Vijf en is dit veel verandering in één keer. Bedenk dan dat elke stap in de goede richting goed is voor je gezondheid. Het hoeft niet meteen perfect. Algemene adviezen bij producten buiten de Schijf van Vijf Niet te vaak en hou het klein. L et op het verschil tussen wat dagelijks past in een gezond voedingspatroon en wat maar een enkele keer per week. E et niet te veel bewerkt vlees. Dit telt mee bij de maximale hoeveelheid totaal vlees van 500 gram per week. Drink zo min mogelijk suikerhoudende dranken. Drink geen alcohol, of in ieder geval niet meer dan één glas per dag.

• • • • •

Voor meer informatie over producten die buiten de Schijf van Vijf vallen, kun je kijken op www.voedingscentrum.nl/buitendeschijf In de volgende tabellen zijn de ‘Aanbevolen Hoeveelheden’ voor zowel volwassen mannen als vrouwen aangegeven.

Reader scholing Een Gezonde Start

Aanbevolen dagelijkse hoeveelheden voor vrouwen

Aanbevolen dagelijkse hoeveelheden voor mannen

19-50 jaar

19-50 jaar 51-69 jaar borstvoeding

70 jaar en ouder

gram groente

250

porties fruit

bruine of volkoren boterhammen**

4-5

minimaal 6

opscheplepels volkoren graanproducten of kleine aardappelen

4-5

porties*

19-50 jaar

51-69 jaar

70 jaar en ouder

gram groente

250

porties fruit

3-4

bruine of volkoren boterhammen

6-8

6-7

4-6

4-5

3-4

opscheplepels volkoren graanproducten of kleine aardappelen

4-5

porties*

gram ongezouten noten

porties zuivel

2-3

3-4

porties zuivel

2-3

gram kaas

gram smeer- en bereidingsvetten

liter vocht

1,5-2

liter vocht

1,5-2

** Ben je zwanger? Dan mag je 2 extra boterhammen per dag.

* Binnen dit vak is variëren de boodschap. Kies elke week bijvoorbeeld:

gram vis

100

gram vis

100

opscheplepels peulvruchten

2-3

opscheplepels peulvruchten

2-3

gram vlees

max. 500

max. 600

max. 500

gram vlees

max. 500

max. 600

max. 500

eieren

2-3

eieren

2-3

2-3 Als je geen vlees eet ziet je weekmenu er iets anders uit. Bijvoorbeeld: 1 dag vis, 2 dagen per week peulvruchten, 2 dagen per week een portie noten extra naast je dagelijkse portie en 3-4 eieren per week.

Als je geen vlees eet ziet je weekmenu er iets anders uit. Bijvoorbeeld: 1 dag vis, 2 dagen per week peulvruchten, 2 dagen per week een portie noten extra naast je dagelijkse portie en 3-4 eieren per week.

Hoeveel is dat nou een portie? Wij gaan uit van deze gemiddeldes: groenten

50 gram = 1 opscheplepel

fruit

1 portie = 100 gram

graanproducten

1 opscheplepel = 60 gram

aardappelen

een aardappel weegt gemiddeld 60 gram

vis / peulvruchten / vlees

1 portie vis of vlees = 100 gram 1 portie peulvruchten = 2-3 opscheplepels = 135 gram

ongezouten noten

25 gram = 1 handje

zuivel

1 portie = een glas of schaaltje van 150 gram/ml

kaas

40 gram = beleg voor 2 boterhammen (let op: voorverpakte plakken wegen ieder zo’n 30 gram!)

smeer- en bereidingsvetten

40 gram = voor het besmeren van 4-5 boterhammen plus 1 eetlepel om eten mee te bereiden

Reader scholing Een Gezonde Start

Eetmomenten van de dag Deze voedingsmiddelen verdeel je over de eetmomenten van de dag. Het advies is om in elk geval drie hoofdmaaltijden te gebruiken, dus ontbijt, middageten en warme maaltijd, en drie (voor vrouwen) tot vier (voor mannen) keer iets tussendoor, bijvoorbeeld een boterham of een stuk fruit (niet in plaats van een maaltijd). Energiebalans Eten en drinken geeft je lichaam energie, bijvoorbeeld om je warm te houden, om eten te verteren en te bewegen. Vergelijk je lichaam maar met een batterij. De batterij laadt op door voeding. Hij loopt weer leeg door de energie uit je eten te gebruiken. Er gaat dus energie je lichaam in en er gaat energie uit. Als je over langere tijd net zoveel energie binnenkrijgt als je verbruikt (voornamelijk met bewegen), dan kom je niet aan. Zo simpel is het. Dat noem je de energiebalans.

3.2 Van melkvoeding naar met de pot mee-eten Volledige melkvoeding Pasgeboren baby’s kunnen nog geen vaste voedingsmiddelen verwerken en verteren. Ze kunnen bijvoorbeeld niet kauwen en ook hun maagdarmkanaal is er nog niet klaar voor. Dat moet zich eerst verder ontwikkelen. Baby’s worden geboren met een aantal reflexen (zoeken, happen, zuigen) en een voorkeur voor zoet. Moeder Natuur heeft daar mooi in voorzien met borstvoeding. Deze is afgestemd op de behoefte en reflexen van de baby. Moedermelk levert baby’s voldoende energie en voedingsstoffen op in de eerste zes maanden, bovendien beschermt het hen tegen een aantal ziektes. Borstvoeding is dan ook de meest vanzelfsprekende voeding voor baby’s. Wel is extra vitamine K (alleen eerste drie maanden) en vitamine D nodig.

Energie uit balans Als je meer energie binnenkrijgt dan je lichaam verbruikt, dan blijft er energie ‘over’. Dit teveel aan energie slaat je lichaam op als vet. Als je lange tijd achter elkaar meer energie binnenkrijgt dan je verbruikt, dan neemt je gewicht toe. Krijg je juist minder energie binnen dan je verbruikt, dan val je af. Gemiddeld hebben volwassen vrouwen ongeveer 2000 kcal per dag nodig en volwassen mannen zo’n 2500 kcal. Met de Caloriechecker van het Voedingscentrum kun je nagaan hoeveel kcal er in allerlei producten zitten. Dit kun je vergelijken met de totale hoeveelheid kcal die je op een dag binnen zou moeten krijgen. Zo bevat een bruine boterham 83 kcal, een appel met schil 81 kcal en een appelflap 361 kcal.

Bronnen Herziene versie Richtlijnen Goede Voeding, Gezondheidsraad 2015. Richtlijnen Schijf van Vijf 2016, Voedingscentrum 2016.

Als een moeder haar baby geen borstvoeding kan of wil geven, is flesvoeding een goed alternatief. Flesvoeding wordt gemaakt van speciaal babymelkpoeder, ook wel kunstvoeding genaamd. De samenstelling van kunstvoeding is wettelijk vastgelegd in de Warenwet. Merken flesvoeding verschillen dus nauwelijks van elkaar als het gaat om de gehaltes aan verschillende voedingsstoffen in flesvoeding.

Reader scholing Een Gezonde Start

In een kinderdagverblijf of gastouderopvang heb je te maken met kinderen die moedermelk of kunstvoeding krijgen. Als vrouwen na hun bevallingsverlof weer aan het werk gaan en borstvoeding geven, zullen zij in de meeste gevallen onder werktijd moedermelk afkolven. Ook zijn er moeders die hun kind in het kinderdagverblijf komen voeden. In de wet is geregeld dat borstvoeding geven op het werk of gelegenheid bieden om af te kolven mag en kan. Als moeders moedermelk afkolven wordt de afgekolfde moedermelk op het kinderdagverblijf aan de baby gegeven. Omdat het kolven van moedermelk niet helemaal steriel kan gebeuren, bevat afgekolfde borstvoeding altijd wat bacteriën. Hygiëne is daarom erg belangrijk bij het afkolven, vervoeren, bewaren en opwarmen van moedermelk. Ook een fles kunstvoeding klaarmaken en bewaren moet hygiënisch gebeuren. Voor zowel moedermelk als kunstvoeding geldt dat restjes niet nog een keer bewaard mogen worden, maar altijd moeten worden weggegooid. Het is belangrijk om op verzoek te voeden, zowel bij het voeden met moedermelk als bij kunstvoeding. Dat betekent voeden als het kind erom vraagt, maar ook stoppen als het aangeeft genoeg te hebben gehad. Een baby aan de borst stopt vanzelf met drinken en laat de borst los. In de opvang geef je de voeding via de fles en dan is het soms wat moeilijker te zien, dus kijk goed naar de baby of hij genoeg heeft gehad. De fles hoeft niet per se leeg. Dit laatste is belangrijk, omdat je zo voorkomt dat een baby overgewicht krijgt. Kinderen die overgewicht hebben met 6 maanden zijn met 5/6 jaar vaak ook te zwaar. Voor meer informatie of een instructievideo over borstvoeding en kolven kun je kijken op www.voedingscentrum.nl/borstvoeding Voor meer informatie over kunstvoeding en het stappenplan ‘Flesje maken? Zo doe je dat’ en adviezen over ‘Hoe geef ik de fles’ kun je kijken op www.voedingscentrum.nl/flesvoeding Je kunt er ook uitlegbladen over deze onderwerpen downloaden en deze (geplastificeerd) ophangen of neerleggen op de werkplek. Wil je echt alles weten over borstvoeding en kunstvoeding, kijk dan op www.voedingscentrum.nl/leeromgeving. Je kunt hier e-learnings volgen over deze onderwerpen.

Eerste hapjes Beginnen met vaste voeding is een volgende stap in het ontwikkelen van een gezond voedingspatroon. Als kind en ouders eraan toe zijn kan in de periode van 4 tot 6 maanden worden gestart met een paar kleine hapjes, de zogenaamde oefenhapjes. Deze hapjes zijn vooral bedoeld om te wennen aan nieuwe smaken. Eerder beginnen dan met vier maanden wordt afgeraden omdat de darmen op die leeftijd de vaste voeding nog niet goed kunnen verteren. Tot de leeftijd van 6 maanden heeft een kind geen vaste voedingsmiddelen nodig om voldoende voedingsstoffen binnen te krijgen. Oefenhapjes moeten niet meteen zodra het kind 4 maanden oud is, maar kun je vanaf 4 maanden geven. Het gaat om kleine hoeveelheden van 3-4 lepeltjes per keer. Worden de oefenhapjes te groot, dan kan een kind minder gaan drinken. Dat is vóór de leeftijd van 6 maanden niet de bedoeling.

Geef een kind om aan een smaak te wennen in het begin één groente of fruitsoort. Dus bijvoorbeeld alleen fijngemaakte worteltjes (met eeventueel een beetje water erdoor als het te dik is) in plaats van een combinatie van wortel met andere groenten. Zo wennen kinderen aan de smaak van het pure ingrediënt. Sta niet gek te kijken als ze soms wel 10-15 keer iets moeten proeven voor het er echt met smaak in gaat. Er is een hele leuke en leerzame e-learning over smaakontwikkeling, kijk hiervoor op www.voedingscentrum.nl/modulesmaakontwikkeling Vanaf zes maanden groeien de oefenhapjes uit naar echte hapjes en kleine maaltijdjes, waarbij een kind tegelijkertijd minder gaat drinken. Meestal is het zo dat kinderen zo rond hun eerste verjaardag volledig ‘met de pot mee-eten’, dus met de rest van het gezin. Kijk op www.voedingscentrum.nl/eerstehapjes bij ‘oefenhapjes’ hoe je de opbouw kunt aanpakken. Je kunt er ook filmpjes bekijken en het handige schema ‘Van oefenhapjes naar maaltijd’ downloaden. Ook weer handig om uit te printen en op te hangen/neer te leggen. Dit geldt ook voor de tabel ‘Wat kun je beter niet geven aan je kind?’. Dingen die je nog beter even kunt uitstellen staan hier genoemd met een duidelijke uitleg.

Gezond eten en drinken voor kinderen van 1 tot 13 jaar Het eerste levensjaar bestaat vooral uit melkvoeding en staat voor de rest in het teken van wennen aan vaste voeding. Net als voor volwassenen geldt voor alle kinderen: een gezond en gevarieerd voedingspatroon volgens de Schijf van Vijf. Vanaf 1 jaar zijn er aanbevolen dagelijkse hoeveelheden geformuleerd. Hierbij is voor kinderen tot 13 jaar een driedeling aangebracht: 1-3 jaar, 4-8 jaar en 9-13 jaar.

Het maakt niet uit met welke oefenhapjes wordt begonnen. In Nederland is het meestal een lepeltje fijngemaakte groente of fruit. Er bestaat geen vaste volgorde in de voedingsmiddelen die je met oefenhapjes aanbiedt en die voor alle kinderen geldt. Hoe en hoe snel de introductie van vaste voeding uiteindelijk verloopt, is bij ieder kind anders.

Reader scholing Een Gezonde Start

Een goed dagmenu bestaat voor de jongere kinderen uit drie maaltijden en één tot twee keer iets tussendoor. Plan de tussendoormomenten niet vlak voor een maaltijd en geef aan grotere kinderen niet meer dan vier keer iets tussendoor. Dat is slecht voor de tanden en kan de trek in de hoofdmaaltijden verstoren. Zo’n extra tussendoor kan natuurlijk prima een Schijf van Vijf product zijn zoals iets van groente of fruit. Er bestaat geen vaste regel voor de hoeveelheden die kinderen precies mogen eten. Je hebt grote en kleine eters en de ene dag heeft een kind meer trek dan de andere dag, bijvoorbeeld omdat het actiever is geweest. Dwing kinderen nooit hun bord leeg te eten. Kinderen worden geboren met een goed gevoel voor honger en verzadiging: een kind voelt zelf aan of het genoeg heeft gegeten. Dwing je een kind te eten terwijl het niet meer hoeft, dan verstoor je dit gevoel voor honger en verzadiging. Een belangrijke stelregel is: de ouders bepalen wat een kind eet en wanneer, maar het kind zelf bepaalt hoeveel. Dat geldt ook voor de maaltijden die een kind in de kinderopvang krijgt. Kinderen van 1 tot 4 jaar hebben op een dag ongeveer 9 bekertjes (in totaal 1 liter) drinken nodig. Voor kinderen van 4-13 jaar zijn dat 9-13 bekertjes (in totaal 1-1,5 liter). De melkproducten tellen hierbij ook mee. Voor de rest is water of ongezoete thee de beste dorstlesser. Ook al groeien kinderen hard en bewegen ze veel, de hoeveelheid energie die ze op een dag nodig hebben is een stuk minder dan bij volwassenen. Vrijwel alle energie wordt geleverd door de voedingsmiddelen uit het schema. Die leveren ook alle benodigde voedingsstoffen.

Jonge kinderen Jonge kinderen (1-3 jarigen) hebben eigenlijk geen ruimte voor extra’s zoals snoep, koek, snacks en frisdrank. Een kind heeft deze extra’s dan ook helemaal niet nodig om aan voldoende energie en voedingsstoffen te komen. Fruit en groenten zijn de beste keuze om tussendoor aan te bieden. Andere mogelijkheden zijn bijvoorbeeld een volkoren knäckebröd of volkoren crackertjes. Kijk voor meer mogelijke producten om tussendoor aan te bieden op de website van het Voedingscentrum. Iets grotere kinderen van 4-8 jaar hebben al wat meer speling en ruimte voor 1-2 dagkeuzes. Bijvoorbeeld jam op brood en één biscuitje. Omdat kinderen thuis vaak ook iets van een dagkeuze krijgen, is het slim om dit bij de opvang te beperken tot alleen iets van de dagkeuze broodbeleg. Voor kinderen tussen de 9-13 jaar geldt dat ze evenveel dagen weekkeuzes kunnen gebruiken als volwassenen. Dit betekent per dag 3-5 keer iets kleins en maximaal 3 keer per week iets groots. In een kinderdagverblijf komen kinderen uit gezinnen met verschillende gewoonten, bijvoorbeeld vanwege hun culturele achtergrond of hun religie. Soms komt het ook voor dat een kind een bepaalde aandoening zoals een allergie heeft. Ook dat beïnvloedt wat kinderen wel en niet gewend zijn te eten en drinken en wat wel en niet is toegestaan. Overleg daarom altijd met de ouders wat hun kind wel en niet mag hebben.

Bronnen Herziene versie Richtlijnen Goede Voeding, Gezondheidsraad 2015. Richtlijnen Schijf van Vijf 2016, Voedingscentrum 2016. JGZ-Richtlijn ‘Voeding en eetgedrag’, 2013. Beschouw de hoeveelheden op de volgende bladzijde als een richtlijn voor wat een kind van 1 tot 13 jaar ongeveer nodig heeft.

Aanbevolen dagelijkse hoeveelheden voor kinderen van 1-13 jaar 1-3 jaar jongen en meisje

4-8 jaar jongen en meisje

9-13 jaar jongen en meisje

gram groente

50-100

100-150

150-200

porties fruit

1,5

bruine of volkoren boterhammen

2-3

2-4

4-6*

opscheplepels volkoren graanproducten of kleine aardappelen

1-2

2-3

3-5*

porties*

gram ongezouten noten

porties zuivel

gram kaas

gram smeer- en bereidingsvetten

40-45*

liter vocht

1-1,5

* B ij deze producten geldt dat een hoeveelheid rond de ondergrens geldt voor de meisjes en rond de bovengrens voor de jongens.

* Binnen dit vak is variëren de boodschap. Kies elke week bijvoorbeeld: gram vis

50-60

100

opscheplepels peulvruchten

0,5

1-2

gram vlees

max. 250

max. 500

eieren

1-2

2-3

Als je geen vlees eet ziet je weekmenu er iets anders uit. Bijvoorbeeld: 1 dag vis, 2 dagen per week peulvruchten, 2 dagen per week een portie noten extra naast je dagelijjkse portie en 3-4 eieren per week. Voor kinderen tussen de 1 en 3 jaar geldt 2-3 eieren. En voor hen is het beter om ongezouten noten te vervangen door ongezouten notenpasta of pindakaas of door ze zo fijn te maken dat het jonge kind zich er niet in kan verslikken.

Hoeveel is dat nou een portie? Wij gaan uit van deze gemiddeldes: groenten

50 gram = 1 opscheplepel

fruit

1 portie = 100 gram

graanproducten

1 opscheplepel = 60 gram

aardappelen

een aardappel weegt gemiddeld 60 gram

vis / peulvruchten / vlees

1 portie vis of vlees = 100 gram 1 portie peulvruchten = 2-3 opscheplepels = 135 gram

ongezouten noten

25 gram = 1 handje

zuivel

1 portie = een glas of schaaltje van 150 gram/ml

kaas

40 gram = beleg voor 2 boterhammen (let op: voorverpakte plakken wegen ieder zo’n 30 gram!)

smeer- en bereidingsvetten

40 gram = voor het besmeren van 4-5 boterhammen plus 1 eetlepel om eten mee te bereiden

Reader scholing Een Gezonde Start

Rekening houden met duurzame voeding Bij een duurzaam voedingsbeleid in de kinderopvang kun je rekening houden met de volgende dingen: 1. Kies voor kraanwater Frisdranken, vruchtensappen en alcohol hebben een hoge klimaatbelasting en zijn niet goed voor je gezondheid. Drink daarom vooral water en thee en koffie zonder suiker. Kraanwater is het minst belastend voor het milieu. Bij koffie en thee kun je letten op de keurmerken Fairtrade (Max Havelaar), UTZ en Rainforest Alliance. Maak water drinken bijzonder. Schenk water in een mooie (gekleurde) beker. En maak het vrolijk door bijvoorbeeld een schijfje sinaasappel of komkommer aan de zijkant te steken.

3.3 Duurzame voeding De voedselkeuzes die je maakt, ook in de kinderopvang, hebben niet alleen invloed op jezelf maar ook op de aarde. Productie en consumptie van voedingsmiddelen dragen namelijk bij aan milieubelasting en de uitstoot van broeikasgassen. Naast het maken van gezonde voedselkeuzes is het dus ook belangrijk om duurzame voedselkeuzes te maken. De Schijf van Vijf geeft houvast voor het maken van gezonde keuzes ĂŠn geeft duurzaamheidswinst ten opzichte van het huidige voedselpatroon van de gemiddelde Nederlander. Een keuze binnen de Schijf van Vijf is dan ook vaak een duurzamere keuze. Aandacht voor duurzame voeding biedt daarnaast een mooie kans om kinderen in contact te brengen met de herkomst van hun eten. Kennis over de oorsprong en groei van voedsel, bijvoorbeeld opgedaan tijdens moestuinieren of een ontdekkingstocht naar de boerderij, stelt kinderen in staat om een band op te bouwen met de natuur. Doordat natuur en voeding zo met elkaar verweven zijn, werkt het samenbrengen van educatie op deze twee gebieden versterkend. Als je de relatie tussen omgeving, plantengroei en de dierenwereld ontrafelt, dan ontdek je dat het in de natuur draait om eten en gegeten worden. Ieder organisme vervult zijn eigen rol in deze voedselkringloop. Aandacht voor de herkomst van voeding en natuur past dan ook in een gezonde kinderopvang.

2. Ga voor volkoren en plantaardige producten Geef bij het samenstellen van je inkooplijst de voorkeur aan plantaardige producten. Denk aan volkoren graanproducten, groente, fruit, aardappelen, peulvruchten, dagelijks een handje noten en plantaardige oliĂŤn. De meeste plantaardige producten hebben een lage klimaatbelasting. Vlees heeft een hoge milieu-impact. Vooral rood vlees (rund, varken, geit en schaap) is heel belastend voor het milieu. Vervang rood en bewerkt vlees daarom door peulvruchten zoals bonen, linzen of kikkererwten, ongezouten noten of ei. Je kunt ook een keer duurzame vis kiezen met een MSC- of ASC-keurmerk. Ook kaas heeft een hoge milieubelasting. Beleg boterhammen daarom regelmatig met groente, fruit, hummus of pindakaas/notenspread. 3. Let bij groente en fruit op herkomst en seizoen Groente en fruit hebben een lage milieudruk. Als je seizoensproducten neemt en let op de herkomst en transport, ben je helemaal groen bezig. Kies voor groenten die het hele jaar een lage milieudruk hebben. Denk aan broccoli, rode kool, prei, rode biet, ui, wortelen, witlof en bleekselderij. Producten van buiten Europa die met het vliegtuig komen, hebben een hogere klimaatimpact. Dat geldt ook voor groenten uit verwarmde kassen. Raadpleeg de groente- en fruitkalender van Milieu Centraal (https://groentefruit.milieucentraal.nl/) en kies dan klasse A of B.

Reader scholing Een Gezonde Start

4. Verspil zo min mogelijk voedsel Als je slim koopt, kookt en bewaart, hoef je minder voedsel weg te gooien. Het eten is dan niet voor niets geproduceerd. Vanwege de hygiĂŤne en veiligheid is het belangrijk om geen restjes te bewaren. Ook omdat kleine kinderen veel gevoeliger zijn voor voedselinfecties. Goed inschatten hoeveel je nodig hebt dus. Dat voorkomt dat je later eten moet weggooien. Check of je inkooplijst verspilling in de hand werkt: houd je bepaalde producten vaak over? Kun je kleinere porties bestellen? Op maat koken gaat makkelijk met een keukenweegschaal, maatbeker of Eetmaatje. En door voedsel op de juiste plek te bewaren, blijft het langer goed.

Kinderen betrekken bij de herkomst van hun eten Kinderen denken vaak niet na over hoe voedsel op hun bord komt. De meeste kinderen weten dan ook weinig over de herkomst van hun voedsel. Ze vinden het logisch dat yoghurt uit een fabriek komt of chocolademelk van de bruine koe. Van jongs af aan meekrijgen waar voedsel vandaan komt, heeft echter positieve effecten op de ontwikkeling van kinderen. Door te leren hoe voedsel groeit, bijvoorbeeld door samen in een moestuin te werken, of een bezoek te brengen aan een boerderij of tuinderij, leren kinderen dat iemand veel moeite heeft moeten doen om die wortel, tomaat of broccoli op ons bord te krijgen. Ook is aangetoond dat kinderen die hun voedsel zelf (helpen te) verbouwen, meer groenten en fruit eten. Moestuinieren heeft effect op de zintuiglijke ontwikkeling van kinderen. Werken in de moestuin betekent dat de zintuigen heel divers worden geprikkeld: kijken, horen, ruiken, voelen en natuurlijk ook proeven horen er bij. Maar ook draagt moestuinieren bij aan de motorische ontwikkeling. Bijvoorbeeld als een kind evenwicht probeert te houden tijdens het watergeven van de plantjes. Ook wordt er een beroep gedaan op de sociaal emotionele ontwikkeling. Zo ervaren kinderen een gevoel van blijdschap als een plantje groeit of er vruchten aan beginnen te komen. Tegelijkertijd kunnen kinderen te maken krijgen met teleurstelling. Bijvoorbeeld als een plantje per ongeluk breekt of is aangevreten door een hongerige rups. Het vierde gebied dat gestimuleerd wordt tijdens het moestuinieren is de taalontwikkeling. Zo leren kinderen groenten en plantenonderdelen benoemen of de namen van hulpmiddelen die gebruikt worden tijdens het moestuinieren, zoals een emmer, gieter of schepje. Het vijfde ontwikkelingsgebied dat geactiveerd wordt, is de executieve ontwikkeling. Daartoe behoren de hogere controlefuncties van de hersenen, zoals het leren geconcentreerd te werken, het uitstellen van behoeften en het herkennen van oorzaak en gevolg (eerst zaaien en dan oogsten).

Op verpakkingen kunnen 2 soorten houdbaarheidsdatums staan: een THT-datum (ten minste houdbaar tot) of een TGT-datum (te gebruiken tot). Een THT-datum staat op producten die niet snel bederven. Na de THT-datum kan de kwaliteit van het product achteruit gaan. Je kunt het dan vaak nog wel veilig eten. Producten met een verlopen THT-datum, zoals zuivel, hoef je niet meteen weg te gooien. Kijk, ruik en proef een beetje om de kwaliteit te beoordelen. Een TGT-datum staat op zeer bederfelijke producten. Na de TGT-datum moet je de producten weggooien. De TGT-datum is de laatste dag waarop het nog veilig is om het product te eten.

Reader scholing Een Gezonde Start

“

Kinderen ontdekken de wereld door te bewegen

”

4. Bewegen Dit hoofdstuk hoort bij bijeenkomst 1 van de basismodule van de scholing Een Gezonde Start.

In dit thema komen verschillende onderdelen aan de orde die te maken hebben met bewegen. Van speelse beweegactiviteiten voor kinderen, voorbeeldgedrag & bewegen, tot het uitleggen van een beweegactiviteit. Plezier in bewegen staat in die activiteiten centraal. Het gaat erom dat kinderen en pedagogisch medewerkers ervaren en leren dat bewegen leuk is. Bij het begeleiden van beweegactiviteiten is het belangrijk dat je er zelf plezier in hebt en dat je kinderen enthousiast uitnodigt en uitdaagt om mee te doen. Hoe kun je dat het beste doen? Door zelf actief deel te nemen aan het spel en het gezonde voorbeeld te geven. Kinderen zullen je gedrag tenslotte na-apen. In dit thema doe je alle beweegactiviteiten daarom eerst zelf. Zo ervaar je de activiteiten en beleef je er plezier aan. Pas dan kun je ze straks gemotiveerd en enthousiast uitvoeren. Daarnaast is het ook belangrijk om al op jonge leeftijd veel zitten te ontmoedigen. Veel beeldscherm kijken of vast in stoeltjes zitten kijken bijvoorbeeld, kan negatieve effecten hebben op het gewicht, de cognitieve ontwikkeling en de psychosociale gezondheid van kinderen. Bewegen is belangrijk voor de ontwikkeling van jonge kinderen. Uit observationeel onderzoek van Gubbels (2012) blijkt dat 0-4 jarigen in de Nederlandse kinderopvang te weinig bewegen. Bewegen levert bij jonge kinderen juist een belangrijke bijdrage aan motorische, persoonlijke, sociale en emotionele vaardigheden. Bewegen heeft daarnaast ook een positief effect op bot- en spierontwikkeling, hersenontwikkeling en preventie van overgewicht. Er zijn ook steeds meer aanwijzingen dat bewegen een positief effect heeft op leerprestaties. Naar wetenschappelijk bewijs hiervoor wordt op dit moment onderzoek gedaan.

4.1 Kinderen en bewegen Kinderen ontdekken de wereld door te bewegen. Ze moeten dan ook de kans krijgen om vrij te bewegen en met alle zintuigen te ontdekken. Ze leren door te spelen, te doen, uit te proberen, te kijken, te imiteren, mee te doen en aanwijzingen uit te voeren. Zo bouwen ze samen met anderen een gedeelde wereld op. In een veilige omgeving lijkt de motorische en zintuiglijke ontwikkeling bijna vanzelf te gaan. Het kind wijst de weg. In 2017 zijn de Nederlandse beweegnormen herzien en door de beweegrichtlijnen vervangen. Dit is een advies van de Gezondheidsraad aan de minister van VWS. Voor kinderen jonger dan 4 jaar geven deze beweegrichtlijnen – wegens gebrek aan onderzoek – echter geen advies. De Raad geeft enkel aan dat voor hen het belangrijkste is dat ze gevarieerd bewegen en motorische vaardigheden aanleren. In verschillende andere landen zijn voor jonge kinderen wél richtlijnen opgesteld. Deze richtlijnen hebben over het algemeen gemeen dat fysieke activiteit moet worden aangemoedigd vanaf de geboorte (in een veilige omgeving). Voor 0-1 jarigen geldt ‘zoveel mogelijk beweegimpulsen (op de grond)’ en voor 2-4 jarigen geldt ‘minimaal drie uur per dag’ lichamelijk actief zijn. Daarnaast moet de tijd die kinderen zittend of vastgemaakt doorbrengen minimaal zijn.

Reader scholing Een Gezonde Start

Voor kinderen van 4 tot 18 jaar geldt de volgende beweegrichtlijn: Bewegen is goed, meer bewegen is beter. Doe minstens elke dag een uur aan matig intensieve inspanning. Langer, vaker en/ of intensiever bewegen geeft extra gezondheidsvoordeel. Doe minstens driemaal per week spieren botversterkende activiteiten. En: voorkom veel stilzitten.

• •

Als pedagogisch medewerker heb je een actieve rol. Je schept voorwaarden om te bewegen en te ontwikkelen op motorisch en zintuigelijk niveau. Tijdens spontane contacten zie je kansen voor spelletjes. Je creëert die kansen door kinderen heel veel bewegings- en ervaringsmogelijkheden te bieden. Hierbij speelt sensitieve responsiviteit een belangrijke rol. Heb aandacht voor elk individueel kind, kijk naar wat dat kind nodig heeft in zijn of haar bewegingsspel en speel daarop in. Verwoord wat het kind doet, ziet en meemaakt.

Veel kinderen komen één of meerdere dagen per week bij de opvang (BSO). Kinderen zijn vaak te verleiden om na al dat zitten op school in beweging te komen. Anderzijds maakt het de opvang leuker, en het is een mooie plek voor kinderen om het plezier van sporten en actief spelen verder te ontdekken.

Bewegen en materiaal Kinderen spelen met alles. We doen kinderen tekort als ze alleen met ‘echt’ speelgoed mogen spelen. Als kinderen thuis zijn spelen ze van jongs af aan met gewone gebruiksvoorwerpen: ze slaan pannendeksels tegen elkaar, helpen de was opvouwen en doen mee met afwassen.

Een voorbeeld om te verduidelijken hoe de taalontwikkeling verloopt via het ervaren: Een kind dat OP een bank moet stappen, leert zo wat ‘OP’ is. Een kind dat IN een hoepel moet stappen leert op die manier wat ‘IN’ is. Door het samengaan van bewegen en taal leren kinderen begrippen als onder, boven, achter, tussen of boven. Wanneer je als pedagogisch medewerker of gastouders tijdens beweegactiviteiten vertelt wat het kind doet (kindvolgend werken) en wat er gebeurt, leren kinderen de betekenis van woorden en begrippen spelenderwijs.

Huishoudelijke voorwerpen bieden andere mogelijkheden en ervaringen dan speelgoed. Ze voelen anders aan (vergiet, lepel, plastic kom) en je kunt er meer verschillende dingen mee uitproberen. Eenvoudig en andersoortig materiaal vormen voor kinderen een belangrijke bron van ontdekken, leren en zelfstandig spelen.

• •

Voor baby’s en dreumesen tot anderhalf jaar is actief bezig zijn dé manier om de wereld te ontdekken en zich te ontwikkelen. Al spelend - en dus bewegend- verkennen kinderen hun omgeving. Zó leren ze. Kinderen van deze leeftijd kunnen nog geen opdrachten uitvoeren en niet op hun beurt wachten. Daarom maak je in de babygroepen vaak gebruik van vrij spel. Vrij spel is spelen zonder opdrachten en zonder dat een kind op zijn beurt hoeft te wachten. Kinderen krijgen materiaal aangeboden en bepalen zelf of ze er iets mee doen en wat ze daarmee doen. Wat ze gaan doen weten ze vaak niet van te voren, ze ontdekken het terwijl ze spelen. Kinderen van deze leeftijd zijn zelfstandig bezig, ieder kind speelt op zijn/haar eigen niveau. Als pedagogisch medewerker ben je in de buurt om te helpen en te ondersteunen.

Mogelijkheden met andersoortig materiaal dan speelgoed: • L ege frisdrankflessen met iets erin (kralen, macaroni, zeepsop) met een vastgelijmde dop • L ege dozen • B allen • P apiersnippers • S cheerschuim • P ittenzakken van afwasbaar materiaal • L ege bakjes en bekers • B laadjes van buiten Blijf altijd in de buurt bij de beweegactiviteiten, en let erop dat de allerkleinsten geen kleine dingetjes in hun mond stoppen. Wees je ervan bewust dat jij de baby’s en dreumesen kunt uitdagen door het aanbod in ruimte en materiaal. Jij biedt ze de mogelijkheid om te ontdekken en vrij te bewegen in de ruimte. Maak hier tijd voor in het dagritme. Zo krijgen ook de jongste kinderen de mogelijkheid om te bewegen en te ontdekken wat de wereld om hen heen te bieden heeft.

Vrij spel voor baby’s en dreumesen creëer je door de volgende elementen: • A anbod in ruimte: Zorg dat baby’s de ruimte hebben om te bewegen. Dat kan het beste door ze vrij op de grond te laten spelen en bewegen. Maak onderscheid in kinderen die tijgeren en kruipen en kinderen die lopen. Creëer voor beide groepen een veilige situatie waarin ze ongehinderd kunnen bewegen. Soms is dit in één ruimte, soms creëer je een aparte ruimte, bijvoorbeeld door een gedeelte van de ruimte af te bakenen. Heb je niet voldoende overzicht om alle kinderen in de gaten te houden? Kies er dan voor om niet met alle baby’s tegelijk te spelen. Speel dan bijvoorbeeld maar met drie kinderen, en wissel daarna van groep. • Aanbod in materiaal: Zorg voor kleurrijk en eenvoudig materiaal. Je daagt de kinderen uit te bewegen door het materiaal aan te bieden in veelvoud. Kinderen die net kruipen, schuiven of tijgeren moeten elke keer weer materiaal tegenkomen om te ontdekken en mee te spelen. Zorg ervoor dat elk kind ook kan spelen met het materiaal dat je aanbiedt. ogelijkheden benutten in 1 op 1 situaties: •M Maak in situaties waar je bezig bent met een baby gebruik van beweegmomenten, bijvoorbeeld tijdens het aankleden of uit bed halen. Denk aan het zelf op de commode laten klimmen, zelf de kleren aan laten trekken.

Reader scholing Een Gezonde Start

Motorische ontwikkeling

Leeftijd

Motorische ontwikkeling (samenvatting)

Leuke beweegactiviteiten

4-6 maanden

Ook al kunnen ze nog niet echt kruipen, kinderen tussen 4 en 6 maanden kunnen eigenlijk al heel veel. Ze lachen hardop, klappen in de handen, grijpen iets vast, doen geluiden na, zitten op schoot, steunen met de armen, luisteren naar de eigen naam, beginnen te brabbelen en rollen van buik naar rug.

Gebruik eenvoudig speelgoed of materiaal, bijvoorbeeld materiaal om tegen te slaan of te schoppen. Ook dingen om vast te pakken en aan te voelen zijn geschikt. Muziek om naar te luisteren en zelf geluid laten maken met bijvoorbeeld een stok of een muziekinstrumentje vinden ze vaak leuk. Denk ook aan de beweegmomenten tijdens het aankleden, uit bed halen en verschonen.

Een kind van deze leeftijd kan motorisch al veel meer. Het beweegt zich in de richting van speelgoed dat verder van ze af ligt, pakt voorwerpen vast en doet die van de ene in de andere, rolt zich om en trekt zich op tot staan. Het begint te kruipen. Ook praat het steeds meer.

Vrij spel ligt het meest voor de hand. Daarbij krijgt het kind eenvoudig materiaal aangeboden. Kinderen kiezen zelf wat ze met dat materiaal gaan doen. Elk kind krijgt de kans dat op zijn eigen niveau te doen. Let bij deze kinderen goed op de veiligheid. Ze zijn oraal (op de mond) georiënteerd, en veel dingen die ze pakken brengen ze regelrecht naar hun mond. Denk ook hier weer aan beweegmogelijkheden tijdens aankleden, verschonen, uit bed halen of jas aantrekken.

7-9 maanden

10-12 maanden

Het kind kan zelf rechtop gaan zitten, kruipen en langs banken proberen te staan en te lopen. Rond een jaar zegt een kind meestal één of enkele woorden. Het begint te praten en begrijpt bepaalde woorden wat beter, zoals ‘nee’.

Met kinderen van deze leeftijd doe je al kruipspelletjes en soms loopspelletjes. Omdat ze vaak uit zichzelf wiegen als ze muziek horen, zijn ook muziekspelletjes interessant om te doen. Denk ook hier weer aan beweegmogelijkheden tijdens op de stoel klimmen, (zelf) aankleden, verschonen, uit bed halen of jas aantrekken.

1-1½ jaar

Een kind van deze leeftijd is grofmotorisch gezien al ver ontwikkeld. Het kan staan, lopen en bukken. De fijnmotorische ontwikkeling is in volle gang. Het kind oefent met zijn vingers en handjes.

Met deze kinderen bouw je torentjes van blokjes die je door een ander kind laat omduwen. Speel met plastic bekertjes, bordjes en bakjes. Werk aan de verfijning van de grofmotorische ontwikkeling: speel met de bal, laat het kind ertegenaan schoppen en er achteraan lopen. Het kan al goed iets pakken en naar je toe brengen. Denk ook hier weer aan beweegmogelijkheden tijdens de dagelijkse bezigheden zoals uit bed halen of jas aantrekken.

1,5–4 jaar

Het kind bouwt zijn grofmotorische en fijnmotorische vaardigheden verder uit. Het krijgt zijn lichaam nog beter onder controle en kan bepaalde activiteiten steeds meer en steeds beter: hardlopen, springen, hinkelen, fietsen en bovenhands gooien.

Met kinderen van deze leeftijd doe je hele verschillende beweegactiviteiten. Omdat ze je beter begrijpen, laat je ze kleine opdrachtjes uitvoeren. Beweegactiviteiten doe je nu volgens een wat vastere volgorde. Met kinderen in deze leeftijd ben je bezig met vrij spel, geleid spel, kleine spelletjes, spelen met

Leeftijd

Motorische ontwikkeling (samenvatting)

Leuke beweegactiviteiten

niet-speelgoedmateriaal, bewegen op muziek of werken volgens een thema. Denk ook hier weer aan beweegmogelijkheden tijdens alledaagse momenten zoals opruimen, aankleden, tanden poetsen of schoenen aantrekken. 4-6 jaar

De grove motoriek is nu redelijk goed ontwikkeld. Hinkelen, met een bal overgooien, steppen, fietsen, springen en draaien zijn vaardigheden die kinderen op deze leeftijd vaak oefenen. Buitenspelen is belangrijk zodat het kind de energie kwijt kan en de grove motoriek ontwikkelt. De fijne motoriek is nu zo ver dat het kind allerlei vormen tekent en soms zelfs al letters kan schrijven, meestal met dezelfde hand.

6-8 jaar

Alle patronen die een kind tot nu toe heeft Deze leeftijd kan al goed hardlopen, klimmen ontwikkeld worden elk jaar versoepeld en en klauteren en het begin van samenspelen. verfijnd. Het kind is nu op een leeftijd dat Denk aan tikspelen, estafettespelen, overloophet meer gaat oefenen om bepaalde spelen en reactiespelen. motorische bewegingen onder de knie te krijgen. Een zesjarige kan nu ongeveer tien seconden op een been staan en een kleine stuiterbal vangen. Met zeven jaar kan het kind over een balk lopen en touwtje springen. De zesjarige maakt eenvoudige schrijfpatronen, strikt veters en heeft nu een voorkeurshand bij verschillende handelingen.

8-12 jaar

Een inmiddels goed ontwikkelde spiersterkte, coördinatie en stabiliteit maakt dat het kind voldoende vaardigheden heeft om te kunnen bewegen. Rond het elfde jaar beheerst het kind in principe de motoriek volledig. Het uithoudingsvermogen is dusdanig vergroot dat er echt gesport kan worden. Je zult zien dat het kind steeds meer verschillende sporten goed onder de knie krijgt. Ook is het kind klaar om een teamsport te gaan doen, er is voldoende teamgeest ontwikkeld. De fijne motoriek is inmiddels zo goed dat het kind feilloos de kleinste priegelwerkjes kan doen.

Beweegspelen met naamkaartjes en of foto’s is in deze leeftijd daarom erg leuk. Een middag spelen in de natuur vinden kinderen van deze leeftijd heerlijk. Fantasiespelen, rennen, springen, klimmen en klauteren doen kinderen van 4-6 jaar graag.

Buitenspelen blijft belangrijk en leuk voor het kind. Het kind kun je stimuleren om te bewegen door hem of haar bijvoorbeeld meer sport gerelateerde spelen aan te bieden die zijn of haar interesse heeft. Sporten kan een hele goede manier zijn om zelfvertrouwen te krijgen. Onder begeleiding leert het kind de sport onder de knie te krijgen. Bovendien is het kind samen met andere kinderen bezig, niet alleen goed voor de lichamelijke ontwikkeling, ook de sociale ontwikkeling wordt hierdoor gestimuleerd.

Bron Handreiking Beweegkriebels, 2018

Reader scholing Een Gezonde Start

4.2 Vrij en begeleid spel Kinderen tussen anderhalf en vier jaar laat je door middel van vrij spel kennismaken met verschillende beweegactiviteiten. Door middel van vrij spel leren kinderen uit zichzelf de mogelijkheden van het materiaal kennen. Zo spelen en bewegen ze ieder op hun eigen niveau. Met name bij jonge kinderen begin je dus met vrij spel. Daarna ga je af en toe over naar geleid spel met opdrachten. Geleid spel betekent dat in principe alle kinderen mogen deelnemen, maar je kunt het ook in kleine groepjes of individueel doen. Jij bepaalt de lijnen van het spel, de kinderen denken mee. Geleid spel is aan regels gebonden. Het vindt bij voorkeur plaats in grote ruimtes zoals speelplaatsen of speelzalen. Het buitenspeeluurtje is een prima gelegenheid. Geleid spel kun je elke dag doen. Laat kinderen vooral kiezen of ze mee willen doen. Als je begint komen ze er meestal vanzelf bij. Door activiteiten uitdagend aan te bieden prikkel je kinderen om mee te doen. Kinderen in de BSO leeftijd vinden het ook heerlijk om even ‘vrij’ te spelen. Zeker na een hele dag op school. Geef ze materiaal waar ze zelf mee aan de slag kunnen. Het is ook mooi als de kinderen zelf de regels van hun spel kunnen bepalen. Soms vinden kinderen het ook fijn als er een nieuw materiaal of een nieuw spel geïntroduceerd wordt door de BSO medewerker. Het is ook mogelijk om een spelencircuit uit te zetten waar de kinderen zelf uitvoering aan kunnen geven. Aandachtspunten voor geleid spel: Maak de activiteit niet te moeilijk, hou het zo simpel mogelijk. Herhaal een activiteit, kinderen vinden herhaling geweldig. Ze zullen een favoriete activiteit vaker willen spelen. D enk aan je uitleg (in de verdiepende module Bewegen besteden we hier ruim aandacht aan, bij thema 2: “begeleiden van een beweegactiviteit”). M aak gebruik van eenvoudige materialen en van activiteiten zonder materialen. S peel zelf enthousiast mee en nodig de kinderen uit mee te doen.

• • • • •

Differentiëren Bij het aanbieden van beweegactiviteiten voor kinderen kun je een groep op verschillende manieren indelen (differentiëren): naar leeftijd; maak aparte groepen voor baby’s en dreumesen die nog niet lopen, en • Indelen kinderen die al wel lopen. Het aanbod van activiteiten is anders voor beide groepen. Kinderen die al lopen en/of rennen zien in hun enthousiasme kinderen die kruipen of liggen vaak over het hoofd. naar ruimte; oudere kinderen hebben meer ruimte nodig dan baby’s en dreumesen. • Indelen Bij oudere kinderen (2-4 jaar) bied je meer activiteiten aan met rennen, gooien en springen. Maak gebruik van leegstaande ruimtes en gemeenschappelijke ruimtes of buitenruimtes. • Indelen naar activiteiten; in baby’- en dreumesgroepen bied je vooral vrij spel aan. Toch kun je in één-op-één-situaties of kleine groepjes samen spelen en een baby uitdagen tot beweegspelletjes. Denk aan het overrollen van een bal, samen spelen met een strandbal en samen over hindernissen kruipen. • Oudere kinderen kunnen geleid spel al goed aan. Toch vinden ook zij vrij spel fijn, omdat ze daar op hun eigen manier, in hun eigen tempo en met zelfgekozen materiaal kunnen spelen en ontdekken. Door op basis van bovenstaande indelingsmogelijkheden gedifferentieerd beweegspel aan te bieden heb je respect voor de autonomie van het kind. Je geeft een kind in het spel zo de gelegenheid zelf oplossingen te vinden en keuzes te maken. Je toont rust en geduld voor het eigen tempo van ontwikkeling van een kind, waardoor het alle ruimte krijgt om spontaan te bewegen.

4.3 Buitenspelen - binnenspelen Buitenspelen is wat bewegen betreft soms makkelijker dan binnenspelen. Toch kun je binnen ook goed bewegen. Zeker in een speelzaal, gymzaal of gemeenschappelijke ruimte. Normale binnenruimtes zijn met kleine aanpassingen makkelijk geschikt te maken om lekker in te bewegen. Het gaat dan niet alleen om rennen, klimmen en klauteren maar om actief in beweging te zijn. Let daarbij altijd goed op veiligheid. Probeer door simpele oplossingen de ruimte geschikt te maken om binnen te bewegen. Soms zijn juist de uitdagingen interessant voor de kinderen. Leer ze hiermee om te gaan in plaats van het uit de weg gaan. Zorg voor ruimte door gevaarlijke obstakels aan de kant te zetten. Wat je niet gemakkelijk verplaatst maak je onderdeel van de spelactiviteit. Een tafel laat je bijvoorbeeld deel uitmaken van een hindernisbaan door de kinderen er onderdoor te laten kruipen. Buitenspelen is fijn en goed voor kinderen, ook als het wat frisser is. Kinderen die veel buitenspelen hebben een betere weerstand en zijn minder vaak ziek. In vergelijking met binnen hebben kinderen buiten meer ruimte om te rennen, te klimmen en te klauteren. Hoe jonger kinderen de gelegenheid krijgen om zich op deze manier te bewegen, hoe beter ze leren lopen en rennen. Kinderen leren door vallen en opstaan. Buitenspelen kan op veel plekken: op de speelplaats, in de (speel)tuin, op een plein, in het park of in het bos. Elke plek biedt andere beweegmogelijkheden. Buiten ervaren de kinderen ook de jaargetijden. Elk jaargetijde biedt nieuwe mogelijkheden om te spelen en te bewegen: in de zomer spelen met water, in de herfst met bladeren en in de winter met sneeuw en ijs. Geef het voorbeeld door mee te spelen, mee te hollen en mee te rennen. Stimuleer kinderen te bewegen door het voor te doen. Ga niet met koffie op een stoel zitten, maar doe mee.

Reader scholing Een Gezonde Start

4.4 Bewegen in de thuissituatie Het is belangrijk dat ook ouders zich bewust zijn van het belang van bewegen voor hun kind. Jij kunt hierin een belangrijke rol spelen door ouders te wijzen op de verschillende mogelijkheden om met kinderen thuis te bewegen. Veel beweegactiviteiten die je al aanbiedt of die je leert in Een Gezonde Start, kunnen ouders ook thuis uitvoeren.

Mogelijkheden om ouders in de thuissituatie te stimuleren te bewegen met hun kind: • Laat je kind zelf de trap open aflopen, blijf erbij om te helpen als het niet lukt of mis dreigt te gaan. • Ga samen lopend of (zelf) fietsend naar de winkel, zet je kind niet teveel in de buggy als het al zelf kan lopen, neem de tijd om samen ergens heen te gaan. Speel samen buiten, in de speeltuin, het bos, park of schoolplein en doe mee met het spel. • Leg je baby vrij op de grond. Ga er zelf bij zitten en speel samen met een bal, lege bakjes of babyspeelgoed. • Geef als kinder- of gastouderopvang babyliedjes op papier mee naar huis, met de bewegingen erbij. • Geef een aantal beweegactiviteiten die je met baby’s/dreumesen hebt gedaan op papier mee. Ouders kunnen de activiteit dan thuis herhalen. • Laat via website of digibord beelden, dus foto’s of filmpjes zien van beweegactiviteiten van de kinderen, of plaats foto’s in de nieuwsbrief. • Geef kinderen een kleurplaat over bewegen mee. De beweging op de kleurplaat hebben de kinderen op de opvang uitgevoerd. De bewegingen kunnen ook thuis samen worden uitgevoerd. • Geef in een nieuwsbrief of via het mededelingenbord informatie over bewegen met kinderen. Je kunt ook een ouderavond organiseren over het thema bewegen en sport en ouders zelf laten ervaren wat jullie op de opvang met de kinderen doen. • Geef de kinderen van de BSO regelmatig info mee over sportmogelijkheden in de gemeente en/of activiteiten in de buurt. Informatie https://www.allesoversport.nl/artikel/spelenderwijs-bewegen-met-de-allerkleinsten Bron Singer, E. en L. Kleerekoper. (2016). Pedagogisch kader kindercentra 0-4 jaar. Bohn Stafleu van Loghum

Reader scholing Een Gezonde Start

5. Gewicht Dit hoofdstuk hoort bij bijeenkomst 1 van de basismodule van de scholing Een Gezonde Start.

Het is belangrijk dat kinderen van jongs af aan een gezond gewicht hebben. Met “van jongs af aan” bedoelen we vanaf de geboorte. Het wordt steeds duidelijker dat een te snelle gewichtstoename vanaf de geboorte leidt tot overgewicht op 5/6 jarige leeftijd. Dit geldt voor alle baby’s, of ze nou borstvoeding, gemengde voeding of kunstvoeding krijgen. Die eerste paar maanden zijn dus al erg belangrijk voor een gezonde ontwikkeling. In 2009 had 1 op de 10 kinderen (10%) van 2-4 jaar overgewicht (inclusief obesitas en jongens en meisjes samen) en 1 op de 80 obesitas (1.3%). Zwaar zijn als peuter of kleuter betekent vaak ook zwaar zijn als volwassene. Daarnaast vergroot zwaar zijn als kind de kans op gezondheidsproblemen op volwassen leeftijd. Het is dus belangrijk om al op jonge leeftijd een gezond gewicht te bevorderen en te investeren in een gezonde toekomst van kinderen. Jonge kinderen brengen veel tijd door op de kinderopvang. Bovendien hebben pedagogisch medewerkers en gastouders veel contact met ouders. De kinderopvang is daarom een belangrijke schakel binnen het gezond opvoeden van kinderen. De kinderopvang werkt samen met andere organisaties die betrokken zijn bij kinderen. Denk bijvoorbeeld aan Centra voor Jeugd en Gezin, Jeugdgezondheidszorg en ROC’s waar pedagogisch medewerkers worden opgeleid, maar ook aan beleidsmakers die betrokken zijn bij VVE en jeugdbeleid, aan het onderwijs en aan ministeries en wetenschappers.

“

Het is belangrijk dat kinderen van jongs af aan een gezond gewicht hebben

Dit hoofdstuk gaat over het gewicht van kinderen, jongeren en volwassenen. Daarin wordt antwoord gegeven op een aantal vragen: Wat is nu ondergewicht, gezond gewicht en overgewicht? Waarom is overgewicht nadelig voor kinderen, jongeren en volwassenen? Welke factoren spelen een rol bij het krijgen van overgewicht? Hoe voorkom je overgewicht en hoe krijgt en behoudt een kind een gezond gewicht? Welke rol kun je als pedagogisch medewerker of gastouder hierin spelen?

”

Reader scholing Een Gezonde Start

5.1 Volwassenen en hun gewicht Mensen zijn gewoontedieren die graag alles bij het oude houden. Daarom veranderen ze hun gedrag pas als ze zich bewust zijn van een bepaalde noodzaak. Bijvoorbeeld de ongunstige gevolgen van het soort gedrag dat ze vertonen en tegelijkertijd ook van de gunstige gevolgen van positief gedrag. Daarom beginnen we dit hoofdstuk met de gezondheid van de pedagogisch medewerkers en gastouders. Een gezonde kinderopvang begint namelijk bij jezelf, met jouw persoonlijke gezonde en minder gezonde gewoontes en gedragingen. In de paragraaf hierna volgt informatie over gezond gewicht bij kinderen. In deze paragraaf komt aan de orde hoe je je eigen BMI berekent, wat gevolgen zijn van overgewicht en obesitas, waarom voorkomen van overgewicht beter is dan behandelen ervan en tenslotte waarom jij een belangrijke schakel bent in het bevorderen van een gezond gewicht bij kinderen. Overgewicht ontstaat als het evenwicht tussen eten en drinken (energie-inname) en bewegen (energieverbruik) verstoord is. Maar er kunnen ook andere zaken een rol spelen, zoals stress en weinig slaap.

Veranderen van leefstijl Volwassenen die zwaar zijn gaan vaak lijnen. In het begin gaat het afvallen snel en lijkt de oplossing nabij. Helaas weet bijna iedereen die heeft gelijnd dat je weer in gewicht toeneemt zodra je stopt met lijnen. Alleen het aanleren van een andere leefstijl werkt op lange termijn. Dat betekent allerlei blijvende veranderingen aanbrengen in je gewone leven. Meer lopen, meer fietsen, vaker de trap nemen, net iets minder en net iets gezonder eten en ritme aanbrengen in je leven en dit handhaven. Het aanleren van een andere leefstijl kost tijd en inspanning. Wanneer je als volwassene zwaar bent, word je niet snel een “draadnagel”. Dat is onhaalbaar. Maar het is wél haalbaar om fitter te worden en iets minder zwaar. Vaak voel je je dan niet alleen fysiek beter, maar ook geestelijk. En je geeft het goede voorbeeld aan je omgeving, in jouw geval aan de kinderen in de kinder- of gastouderopvang. Behandelingen voor overgewicht en obesitas bestaan wel, maar zijn moeizaam en leiden niet tot indrukwekkende resultaten. Voorkomen van overgewicht en obesitas is een betere optie. Daarom is het belangrijk dat jij als pedagogisch medewerker niet alleen aan kinderen, maar ook aan ouders het goede voorbeeld geeft.

Met behulp van de Body Mass Index (BMI) reken je uit of je een gezond gewicht hebt. De BMI geeft de verhouding weer tussen het lichaamsgewicht en de lichaamslengte. Voor volwassenen wordt de volgende indeling gebruikt om te bepalen wat de BMI index ten opzichte van wat je weegt betekent: BMI < 18.5 18.5-24.9 25-29.9 >30.0

Indeling Ondergewicht Normaal gewicht Overgewicht Obesitas

Zie bijlage 1 voor de BMI index voor kinderen.

Risico’s van overgewicht Mensen met overgewicht en obesitas hebben meer kans op ernstige ziekten zoals: • Suikerziekte • Hoge bloeddruk • Galstenen • Hart- en vaatziekten • Rug- en gewrichtsklachten • Bepaalde soorten kanker • Psychosociale problemen, zoals een laag zelfbeeld of een depressie

Reader scholing Een Gezonde Start

5.2 Kinderen en hun gewicht In deze paragraaf gaan we in op het gewicht van jonge kinderen. Daarbij gaat het om de volgende vragen: Welke factoren spelen een rol bij het ontstaan van overgewicht bij kinderen? Wat zijn de risico’s van overgewicht? Wanneer ga je met de ouders in gesprek? Hoe belangrijk is het dat jij als pedagogisch medewerker of gastouder duidelijk met ouders communiceert over wat er in de opvang gebeurt? Wanneer en hoe laat je ouders weten welk beleid de opvang hanteert als het gaat om overgewicht?

Het ontwikkelen van overgewicht De meeste kinderen hebben gelukkig een gezond gewicht. Bij kinderen jonger dan 4 jaar is het niet gemakkelijk om te zien of een peuter of kleuter te zwaar is. Uit onderzoek blijkt overigens dat het voor ouders ook niet gemakkelijk is om waar te nemen of hun kind ondergewicht heeft. In Nederland zijn normen bekend wanneer een kind ondergewicht, een gezond gewicht of overgewicht heeft. De normen hiervoor verschillen voor jongens en meisjes en, vanzelfsprekend, per leeftijd. Recent onderzoek laat zien dat een snelle en overmatige gewichtstoename vanaf de geboorte samenhangt met een grote kans op overgewicht in de volwassenheid. Alle reden om gezond gedrag bij jonge kinderen te stimuleren! Op de website van het Voedingscentrum is te vinden hoe je nagaat of een kind te licht, te zwaar of op gezond gewicht is. In 1980 was het percentage jongens van 4 jaar met overgewicht 5,2% en met obesitas 0,3%. In 2009 was dit 8% en 1,1%. Bij meisjes was dit respectievelijk 8% en 0,8% en in 2009 13,7 en 2,6%. Van 1980 tot en met 2009 is overgewicht en obesitas dus alleen maar toegenomen. Recente cijfers van het CBS laten zien dat dit bij jongens niet noemenswaardig is toegenomen en bij meisjes het percentage met overgewicht is afgenomen tot < 10%, maar het obesitas percentage is toegenomen. In Nederland komt bij jonge kinderen van 2 en 3 jaar met een Turkse achtergrond het meest overgewicht voor. Zie afbeelding 1 hoofdstuk 9.

Overgewicht en obesitas bij kinderen komt meer voor bij: • Kinderen van ouders met overgewicht/obesitas • Kinderen van ouders met een niet-westerse achtergrond • Kinderen van ouders met een lage sociaaleconomische status In deze groepen komen bepaalde kenmerken vaker voor. Bij mensen met een verhoogd risico op overgewicht gaat het om kenmerken die samenhangen met zwangerschap, voeding en groei en ouder- en kind factoren. Het wordt steeds duidelijker dat wanneer een moeder voordat ze zwanger wordt al overgewicht heeft of obees is, haar kind ook een sterk verhoogde kans heeft dit te krijgen. Wanneer de baby na de geboorte in de eerste paar maanden erg hard groeit en bij 6 maanden al overgewicht heeft, is de kans heel groot dat het later ook overgewicht krijgt of obees wordt. Daarom is het belangrijk dat een moeder voordat ze zwanger wordt een gezond gewicht heeft en dat een baby na de geboorte niet wordt overvoed.

Overgewicht komt bij kinderen met een niet-westerse achtergrond vaker voor dan bij autochtone Nederlandse kinderen. Zo blijkt uit een landelijk onderzoek dat van autochtone Nederlandse jongens tussen de 2 en 21 jaar 13% overgewicht heeft, en dat van de jongens met een Marokkaanse achtergrond 25% te zwaar is en met een Turkse achtergrond zelfs 32%. De cijfers voor meisjes zijn vergelijkbaar: bij Nederlandse autochtone meisjes is dit 15%, bij meisjes met een Marokkaanse achtergrond 29% en met een Turkse achtergrond 32%. Obesitas ligt bij deze achtergronden rond de 8% terwijl dit ongeveer 2% is bij Nederlandse autochtone kinderen. Van tweejarige kinderen met een Marokkaanse achtergrond heeft 23% overgewicht en bij kinderen met een Turkse achtergrond is dit 21%. Obesitas ligt op die leeftijd boven de 4%. Bij jongetjes met een Turkse achtergrond ligt dit nog hoger.

Wat voorspelt of een kind risico loopt om overgewicht te ontwikkelen op jonge dan wel op oudere leeftijd? • K inderen die al op jonge leeftijd een te hoog BMI hebben, zijn vaker als volwassene ook te zwaar. Dit risico stijgt met de leeftijd van het kind en de mate van overgewicht. • K inderen van wie het gewicht van een kind tussen 0 en 3 maanden extreem snel toeneemt (op de curve recht omhoog blijft gaan), hebben een verhoogd risico op overgewicht als ze volwassen zijn. • H et gewicht van ouders hangt direct samen met het gewicht van hun kind. Dit heeft te maken met erfelijkeen leefstijlfactoren. Vaak wordt een bepaald eetpatroon binnen een familie van generatie op generatie overgedragen. Veel mensen doen min of meer wat zij vroeger thuis gewend waren en dragen dit weer over op hun kinderen. • U it onderzoek blijkt dat er een verband is tussen overgewicht bij kinderen en het land waar hun ouders oorspronkelijk vandaan komen en ook tussen hun sociale klasse en hun slaap, eet- en beweeggewoonten. Risico’s van overgewicht op kinderleeftijd Net als bij volwassenen is overgewicht bij kinderen op termijn een risicofactor voor allerlei lichamelijke problemen. Naarmate het overgewicht toeneemt en langer bestaat, wordt het risico op deze ziekten over het algemeen groter. Een jong kind met overgewicht heeft kans op deze ziekten: • H art- en vaatziekten • H oge bloeddruk • V erhoogd cholesterolgehalte • Diabetes type II (tot voor kort bekend als ‘ouderdomsdiabetes’). Diabetes kan heel ernstige gevolgen hebben, zoals slecht zien, blindheid en een nog grotere kans op hart- en vaatziekten. • N eurologische schade • P roblemen met de ontwikkeling van spieren en botten • Psychosociale problemen (pesten, laag zelfbeeld, depressieve gevoelens en niet mee kunnen komen in sport en spel).

Reader scholing Een Gezonde Start

Wanneer ga je met ouders in gesprek? Je onderneemt actie wanneer je als pedagogisch medewerker of gastouder ziet dat een baby wordt overvoed. Wanneer een baby naast borstvoeding onnodig een extra fles krijgt of teveel flesvoeding krijgt, neem dan contact op met de Jeugdgezondheidszorg. Dat dit kan en mag plaatsvinden staat in jullie beleidsplan.

5.3 SO die BOFT S = SLAAP O = OPVOEDING B = BUITENSPELEN O = ONTBIJTEN F = FRISDRANK T = TV, PC & TABLET

Overleg dit wel altijd eerst met de ouders. Overleg dan vervolgens met de JGZ en bespreek met hen wat zij en jij met de ouders communiceren. Besef hierbij dat vroegtijdig ingrijpen nodig is om gezondheidsschade zoveel mogelijk te beperken en dat de kans op een succesvolle aanpak dan het grootst is. Het is goed als je als pedagogisch medewerker of gastouder aansluit bij de aanpak van het consultatiebureau. De aanpak bij de JGZ is gericht op het stimuleren van gezonde eetgewoonten, lichamelijke activiteit en een gezond dag- nacht ritme. Hierbij wordt meestal gewerkt met de zogeheten BOFTaanpak. BOFT is een ezelsbruggetje dat staat voor: elke dag Bewegen en Buitenspelen, elke dag Ontbijten, geen Frisdranken en andere zoete dranken en weinig achter de tv, pc en tablet. Je kunt dit goed onthouden door er vanuit te gaan dat bij kinderen waar de ouders deze aanpak volgen, het kind BOFT, of geluk heeft. Nog makkelijker is om te onthouden: “ZO die BOFT”. Als je dan ook in je achterhoofd houdt, dat er iets “verkeerd geschreven was” kom je uit bij: SO die BOFT, waarbij SO staat voor Slaap en Opvoeding.

voldoende slapen gezaghebbend opvoeden (niet te streng en niet te toegeeflijk) dagelijks buitenspelen en bewegen elke ochtend ontbijten geen frisdranken en andere zoete dranken weinig achter de tv, computer of tablet

Deze lettercombinatie verwijst naar onderwerpen waar jeugdartsen en –verpleegkundigen zich altijd op richten als een ouder met een jong kind op het consultatiebureau komt (Overbruggingsplan, 2005).

S De S verwijst naar Slaap. Kinderen die voldoende en goed slapen hebben een kleinere kans op overgewicht. Zowel de duur van de slaap als de kwaliteit van de slaap zijn hierbij belangrijk. Door slaaptekort raakt een kind uit balans. Door weinig slaap wordt het evenwicht tussen het ‘trekhormoon’ en het ‘verzadigingshormoon’ verstoord. Bij weinig slaap ontstaat onder andere een toenemend hongergevoel, meer momenten waarop gegeten kan worden, moeheid en veranderingen in de temperatuur van het lichaam. Kinderen van 1 jaar hebben gemiddeld 13,6 uur slaap nodig per 24 uur, kinderen van 2 jaar gemiddeld 13,2 uur en kinderen van 3 jaar 12,5 uur en kinderen van 4 jaar gemiddeld 11,8 uur per 24 uur. Daar kun je 1,1 uur van aftrekken of bij optellen; dat valt nog binnen normale grenzen. Tegen de tijd dat een kind op de basisschool zit, heeft het iets minder slaap nodig. Zo heeft een kind van 8 nog gemiddeld 10,4 uur nodig. Als een kind overgewicht heeft zou je als pedagogisch medewerker of gastouder aan de ouder kunnen vragen hoe het thuis gaat met de slaap van het kind. Dat kan een goede ingang zijn voor een gesprek.

O De O verwijst naar Opvoeding. Als ouders opvoedvaardigheden hebben, wordt het “gezond opvoeden” ook gemakkelijker. Meer informatie over opvoeden en opvoedstijlen vind je in het hoofdstuk Gezond Opvoeden. Het ontstaan van overgewicht hangt samen met hoe ouders opvoeden. Wanneer ouders een “gezaghebbende” (ook wel democratische of autoritatieve) opvoedstijl hebben, is er minder kans op overgewicht. In dergelijke gezinnen stellen ouders grenzen op een heldere, opbouwende manier en geven zij volop warmte en genegenheid aan hun kinderen. Ook binnen de kinderopvang is een gezaghebbende stijl van belang: heldere en duidelijke grenzen, gecombineerd met warmte en genegenheid. Een voorbeeld van grenzen stellen is: “ik snap dat je graag nog een cracker wil, maar één is genoeg en nee is nee”. In het kort betekent gezond opvoeden dat kinderen liefdevol worden opgevoed, dat ouders en pedagogisch medewerkers of gastouders sensitief op kinderen reageren, maar dat ze waar nodig ook grenzen stellen. Dat betekent dat er een grotere kans is op overgewicht bij een opvoeding waarbij alles mag, maar ook bij een opvoeding waar dwingend met de kinderen wordt omgegaan (zit stil, doen niet, hou op) en waar geen warmte is.

B De B verwijst naar Bewegen en dagelijks Buitenspelen. Daarover vind je informatie in het hoofdstuk Bewegen.

Reader scholing Een Gezonde Start

O De O staat voor Ontbijten. Dagelijks ontbijten is ongelooflijk belangrijk om de dag mee te beginnen. Na een nacht slaap moet het lichaam weer energie krijgen. Een gezond ontbijt levert die energie. In het beleidsplan van de kinderopvang staat dat een kind heeft ontbeten voordat het naar de kinderopvang komt. Tenzij het ontbijt deel uitmaakt van het aanbod van de kinderopvang, natuurlijk.

F De F betekent Frisdrank en alle andere gezoete dranken, dus ook allerlei gezoete vruchtensappen. Kinderen hebben de hoeveelheid suiker die in deze dranken zit echt niet nodig. Frisdranken zijn echte dikmakers en kinderen genieten ook van dranken waar geen suiker in zit. Natuurlijk moeten sommige kinderen dat weer leren waarderen. Maar een kind dat dorst heeft, drinkt graag een glas water of thee.

T De T staat voor TV kijken, computeren en tabletgebruik. Deze bezigheden samen noemen we ook wel ‘schermtijd’. TV kijken, computeren en het gebruik van een tablet is meer iets voor volwassenen dan voor hele jonge kinderen. Kinderen leren en ontwikkelen zich vooral door te bewegen en te spelen, waarbij ze alle zintuigen gebruiken. Het idee dat kinderen ‘leren’ van TV programma’s is niet goed onderbouwd. Kinderen willen wél alles ontdekken en volwassenen kunnen dit in goede banen leiden. Het is bekend dat (veel) TV kijken gepaard gaat met (veel) zitten en dat dat het spelen kan belemmeren. Daarnaast is overmatig beeldschermgebruik ongunstig voor kinderen. In gezinnen waar bijvoorbeeld de TV de hele dag aan staat, gaan kinderen veel vaker TV zitten kijken. Dan stoppen ze met hun spel. Eten bij de TV lijkt gemakkelijk voor ouders (‘dan eet ie tenminste’), maar TV-kijkende kinderen eten ‘automatisch’. Ze merken bijvoorbeeld niet meer dat ze genoeg hebben. TV kijken en eten kunnen het beste apart van elkaar plaatsvinden. Anders leren kinderen dat er wordt gegeten en gedronken als de TV aanstaat. Dat is de basis voor verkeerd aangeleerde gewoontes. Eten aan tafel betekent dat een kind leert dat er op die plek en op dat moment gegeten wordt. Eten staat los van TV kijken, dat zijn twee verschillende activiteiten. Voor de TV zitten in de opvang is een gemiste kans om te spelen. Spelen is onmisbaar voor de ontwikkeling van een kind. Daar komt nog bij dat iedere pedagogisch medewerker of gastouder weet dat een kind thuis nog even TV mag kijken, als de ouder het eten klaarmaakt. Dat betekent dat een jong kind al snel aan de minimum tijd voor TV kijken zit. Tel daar de andere schermtijd bij op, en de limiet is zo gehaald. Het advies is om kinderen tot 2 jaar geen TV te laten kijken of hooguit 5 minuten samen (met de ouders) en om ze hooguit een paar keer per week op de pc een spelletje te laten doen of een kinderfilmpje te laten kijken. Het advies voor kinderen van 2-4 jaar is 5 à 10 minuten per keer TV kijken, tot maximaal 30 minuten per dag, inclusief “surfen” op het web. Alles nog even op een rijtje: kinderen hebben voldoende nachtrust gehad en ze hebben ontbeten als ze naar de opvang komen. De pedagogisch medewerker of gastouder geeft kinderen aandacht maar stelt ook grenzen, gaat regelmatig met ze naar buiten om te spelen en speelt zelf actief mee. Ze geeft de kinderen geen zoete dranken en kinderen van 2-4 jaar mogen bij hoge uitzondering kort even TV kijken of iets doen achter een scherm.

De kinderen krijgen een overzichtelijk dagprogramma aangeboden, dat natuurlijk per opvang kan verschillen. Vaak wordt in de ochtend iets gedronken. Tussendoor wordt fruit gegeven. In de middag wordt dit herhaald, behalve dat naast het fruit ook groente kan worden aangeboden. Bij een gezonde opvoeding hoort dus gezond eten en drinken, veel bewegen, voldoende slaap, voorspelbaarheid, weinig schermtijd en vooral een gezellige sfeer. “SO die BOFT” op jouw opvang!

5.4 Kinderen op de Buitenschoolse Opvang (BSO) Op de BSO zitten kinderen van 4 tot 12 jaar. De percentages overgewicht en obesitas zijn in deze leeftijdscategorie bij jongens 9,6% en 1,1% en bij meisjes 9,1% en 4,1%. De verschillen tussen jongens en meisjes zijn in de leeftijd tot 18 jaar weer verdwenen, en bij jongens en meisjes samen 15,6% en 2,8% (Volksgezondheid.info, 2016). Deze cijfers betekenen dat we op de BSO het gezondheidsbeleid moeten voortzetten waarmee is gestart op de kinderopvang en bij de gastouders. Ook bij kinderen op deze leeftijd zijn overgewicht en obesitas op termijn een risicofactor voor allerlei lichamelijke problemen. Naarmate overgewicht en obesitas langer bestaan, wordt kans op de ziekten die beschreven zijn bij de jongere kinderen alleen maar groter. Korte lijnen met de Jeugdgezondheidszorg kunnen ertoe bijdragen dat ouders gesteund worden bij de zorg voor hun kind, mocht het kind overgewicht ontwikkelen. Belangrijk is dat zij dezelfde adviezen krijgen bij de JGZ als op de BSO. Juist omdat de kinderen ouder zijn, is het uitleggen waarom bepaalde keuzes gemaakt worden in de BSO van belang. Het beleid van de BSO moet ook aan ouders worden toegelicht. Dan kan het gezonde beleid door ouders worden overgenomen thuis, zodat kinderen zowel op de BSO, de school als thuis gezond opgroeien.

SO die BOFTT De elementen ‘SO die BOFTT’ worden uitgebreid met een T van Tussendoortjes en Telefoon. Voldoende en goede Slaap, een gezaghebbende Opvoeding (niet te streng en niet te los), Buitenspelen, Ontbijten, en minder Frisdrank en gezoete dranken en minder TV, PC, Tablet en Telefoongebruik en minder Tussendoortjes gelden voor deze leeftijd. Bij de Tussendoortjes kan gelet worden op de grootte ervan (een snoepje in plaats van een rol snoep) en op gezonde Tussendoortjes. Op steeds meer BSO’s worden gezonde Tussendoortjes geserveerd. Tenslotte is bij deze leeftijdsgroep de ‘Telefoon’ toegevoegd. Kinderen krijgen op steeds jongere leeftijd een telefoon. Ook op de BSO moeten hier regels voor worden opgesteld, die in het beleidsplan staan. Het advies aan ouders kan zijn om als de kinderen ’s avonds naar bed gaan, zij de telefoon beneden op de keukentafel neerleggen aan de oplaadapparatuur. Dan hebben de kinderen kans op een ongestoorde slaap die voldoende lang duurt. Om wakker te worden kan gewoon een wekkertje worden gebruikt. Tenslotte rijst vaak de vraag of al die aandacht voor gezondheid geen omgekeerd effect heeft en eetstoornissen in de hand werkt? Het antwoord van de Gezondheidsraad is dat zij verwacht dat zolang programma’s niet het gewicht van kinderen centraal stellen, maar zich juist richten op gezonde voeding, voldoende bewegen en slapen, effectief zijn voor de preventie van overgewicht en obesitas en geen of juist een beschermende invloed hebben op de ontwikkeling van eetstoornissen.

Reader scholing Een Gezonde Start

Bronnen Hildebrandt, V.,Bernaards, C., Hofstetter, H. Trendrapport Bewegen en Gezondheid 2000/2014, TNO, 2015. Fredriks AM, van Buuren S, Jeurissen SER, Dekker FW, Verloove-Vanhorick SP, Wit JM. Height, weight, body mass index and pubertal development reference values for children of Turkish origin in the Netherlands. Eur J Pediatr 2003;162:788-793. Hildebrandt VH, Chorus MJ, Stubbe JS, red. Trendrapport Bewegen en Gezondheid 2010/11. Leiden. De Bink, 2013. Zie het trendrapport 2015 (hierboven). www.volksgezondheidszorg.info Krassas GE, Tsametis C, Baleki V, Constantinidis T, Ünlühizarcý K, Kurtoðlu S, Keleþtimur F, Balkan Group for the study of obesity. Prevalence of overweight and obesity among children and adolescents in Thessaloniki-Greece and Kayseri-Turkey. Pediatr Endoc Rev 2004:1 Suppl.3:460-464. Ministry of health of Turkey, general directorate of primary health care. Obesity and control program of Turkey (2010-2014), Ankara, Turkey, 2010. Sur H, Kolotourou M, Dimitriou M, Kocaoðlu B, Keskin Y,Hayran O, Manios Y. Biochemical and behavioral indices related to BMI in schoolchildren in urban Turkey. Prev Med 2005:41(2):614-621. Schönbeck Y, Talma H, Dommelen van P, Bakker B, Buitendijk SE, Hirasing RA, van Buuren S. Increase in prevalence of overweight in Dutch children and adolescents: a comparison of nationwide growth studies in 1980, 1997 and 2009. PLoS ONE, 2011;6(11):e27608. Van Dommelen P, Schönbeck Y, HiraSing RA, Van Buuren S. Call for early prevention: prevalence rates of overweight among Turkish and Moroccan children in The Netherlands. European Journal of Public Health. Eur J Public Health. 2015 Oct;25(5):828-33. doi: 10.1093/eurpub/ckv051. Epub 2015 Apr 12. Zheng, M., Lamb, K. E., Grimes, C., Laws, R., Bolton, K., Ong, K. K., and Campbell, K. (2017) Rapid weight gain during infancy and subsequent adiposity: a systematic review and meta-analysis of evidence. Obesity Reviews, doi: HYPERLINK “http://dx.doi.org/10.1111/obr.12632”10.1111/ obr.12632.

Bijlage 1 Internationale criteria voor de signalering van overgewicht en obesitas bij jongens en meisjes Leeftijd (jaren)

jongens BMI

BMI

meisjes BMI

BMI

afkapwaarde overgewicht

afkapwaarde obesitas

afkapwaarde overgewicht

afkapwaarde obesitas

18,41

20,09

18,02

19,81

17,89

19,57

17,56

19,36

17,55

19,29

17,28

19,15

17,42

19,30

17,15

19,17

17,55

19,78

17,34

19,65

17,92

20,63

17,75

20,51

18,44

21,60

18,35

21,57

19,10

22,77

19,07

22,81

19,84

24,00

19,86

24,11

20,55

25,10

20,74

25,42

21,22

26,02

21,68

26,67

21,91

26,84

22,58

27,76

22,62

27,63

23,34

28,57

23,29

28,30

23,94

29,11

23,90

28,88

24,37

29,43

24,46

29,41

24,70

29,69

25,00

30,00

25,00

30,00

25,00

30,00

25,00

30,00

25,00

30,00

25,00

30,00

25,00

30,00

25,00

30,00

http://dx.doi.org/10.1093/eurpub/ckv051 CBS. Percentage kinderen met overgewicht en obesitas van 1981-2015:4 tot 20 jaar. 2016. https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/overgewicht/cijfers-context/trends#!nodetrend-overgewicht-kinderen De Groot, I & Bruggink,J. Steeds meer overgewicht. CBS. 2012. https://www.cbs.nl/nl-nl/ nieuws/2012/27/steeds-meer-overgewicht. Gezondheidsraad. Voor dik en dun. Preventie van overgewicht en obesitas en het risico op eetstoornissen. Den Haag: Gezondheidsraad. Publicatienr. 2010/13.

Reader scholing Een Gezonde Start

â&#x20AC;&#x153;

6. Veilige omgeving en veilig gedrag De wereld ontdekken vereist ruimte en het verkennen van grenzen

â&#x20AC;?

Dit hoofdstuk hoort bij bijeenkomst 1 van de basismodule van de scholing Een Gezonde Start.

Een gezonde en veilige omgeving, waar zorgeloos gespeeld en geleerd kan worden, is van groot belang voor een goede ontwikkeling van een kind. Daarbij zijn ongelukken niet altijd te voorkomen; kinderen ontwikkelen zich nu eenmaal met vallen en opstaan. Een ongeluk zit in een klein hoekje, maar met de nodige aandacht voor het thema fysieke veiligheid kunnen kinderopvangcentra een hoop doen om de veiligheid van kinderen te waarborgen. Daarbij is een goede balans tussen veiligheid enerzijds, en ruimte om te ontwikkelen en experimenteren (en fouten te maken) anderzijds, van essentieel belang. Dat blijft een spanningsveld: wanneer is het veilig genoeg? De wereld ontdekken vereist ruimte en het verkennen van grenzen. Wat verantwoord is en waarvan een kind iets leert, kan per kind verschillen. In dit thema wordt uitgelegd hoe je in dit spanningsveld een goede mix tussen veiligheid en uitdaging vorm kunt geven.

Reader scholing Een Gezonde Start

6.1 Waarom aandacht voor kinderveiligheid? Kinderen ontwikkelen zich snel, zijn nieuwsgierig en willen de wereld om zich heen ontdekken. Daarbij zien ze geen gevaar. Hoe ouder ze worden, hoe beter ze leren wat wel en niet mag en wat wel en niet gevaarlijk is. Kinderen leren vooral door ervaringen op te doen. In de praktijk betekent dat letterlijk ‘vallen en opstaan’. Pedagogisch medewerkers en gastouders kunnen veilig gedrag met kinderen oefenen. Veel herhalen is nodig. Toch houden kinderen zich niet altijd aan afspraken en regels. Omdat het voor pedagogisch medewerkers en gastouders onmogelijk is om elke minuut van de dag alle kinderen in de gaten te houden, is een veilige omgeving van groot belang. Hierbij is er een spanningsveld tussen veiligheid en pedagogische aspecten. Dit spanningsveld moet leiden tot een goede mix tussen het bieden van veiligheid en het bieden van voldoende uitdaging en voldoende leermomenten. Niet alle veiligheidsrisico’s moeten worden afgedekt. Wel moeten risico’s tot een aanvaardbaar minimum gereduceerd worden om de kans op ernstig letsel te voorkomen. Je kunt bijvoorbeeld zorgen voor een veilige buitenspeelplaats waar kinderen weinig risico lopen om zich te bezeren aan een scherp speeltoestel of op de weg te raken. Maar je kunt nooit helemaal voorkomen dat ze zich bezeren of vallen. Dan zou je ze niet buiten moeten laten spelen. Door bij het buitenspelen goed toezicht te houden, verklein je het risico dat er iets mis gaat. In een omgeving waar kinderen spelen wordt niet altijd alles gebruikt waarvoor het bestemd is. Daarom zorgt de kinderopvang voor veilige producten, zoals bijvoorbeeld stabiele kinderstoelen. Hoe veilig het product echter ook is, als je er niet goed mee omgaat kan er alsnog een onveilige situatie ontstaan. In een omgeving waar kinderen experimenteren en ontdekken, heeft veiligheid een heel dynamisch karakter. Het gaat om het gedrag van kinderen in relatie tot de omgeving.

6.2 Soorten ongevallen Er zijn verschillende soorten ongevallen die kinderen kunnen overkomen: denk aan vallen, verbranding, vergiftiging, verstikking, verdrinking, botsen, bekneld raken en je aan iets stoten. De meeste ongelukken gebeuren in de eigen vertrouwde omgeving, vaak tijdens het spelen én als ouders of pedagogisch medewerkers in de buurt zijn. Jaarlijks lopen naar schatting 900 kinderen van 0 tot en met 4 jaar letsel op door een ongeval op het kinderdagverblijf, waarvoor een behandeling op de Spoedeisende Hulp (SEH) noodzakelijk is. Ruim twee derde van de letsels wordt veroorzaakt doordat het kind valt. Bijvoorbeeld van een bank, stoel, speeltoestel of doordat het struikelde. Ook gebeurt het vaak dat kinderen hun hand of vingers tussen de deur krijgen of botsen tegen een deurpost, tafel of een ander kind. De meest voorkomende letsels die op de SEH-afdeling behandeld moeten worden betreffen een open wond (27%), oppervlakkig letsel (24%), een fractuur (19%) en trauma capitis, oftewel licht hersenletsel (12%). Van de kinderen die op de SEH-afdeling worden behandeld, heeft 12% dermate ernstig letsel dat het vervolgens moet worden opgenomen in het ziekenhuis.

Jaarlijks worden naar schatting 500 kinderen van 4 tot en met 12 jaar op de SEH-afdeling behandeld voor letsel dat zij oplopen door een ongeval op de buitenschoolse opvang. De meeste kinderen die letsel oplopen hebben de leeftijd van 5 tot en met 8 jaar (58%). Een val leidt tot de meeste SEH-bezoeken, twee derde van de slachtoffers loopt letsel op door een val. Het letsel bestaat in de meeste gevallen uit een fractuur (42%) of oppervlakkig letsel (27%). De meeste ongelukken gebeuren in de thuisomgeving. In 2016 liepen kinderen van 0 t/m 12 jaar het vaakst letsel op, waarvoor behandeling op de SEH-afdeling noodzakelijk was, door een ongeval in of om het huis. Verreweg de meeste SEH-bezoeken onder 0-12-jarigen waren het gevolg van letsel door een val (74.100 SEH-bezoeken). Dat waren er meer dan 200 per dag! Kinderen vielen bijvoorbeeld van een speeltoestel, van een fiets of van een vaste trap. Al deze ongevallen voorkomen kan natuurlijk niet. Kinderen leren nu eenmaal soms letterlijk door vallen en opstaan, het hoort erbij. Als kinderen veel bewegen is dit goed voor hun motorische ontwikkeling en is de kans op letsel na een val ook kleiner. Wat je als pedagogisch medewerker of gastouder kunt doen, is kinderen veel laten bewegen. Dat is goed voor hun motorische vaardigheden, waardoor ze minder snel vallen en zichzelf beter op kunnen vangen. Daarnaast kun je bijvoorbeeld verstikking voorkomen door bessen en druiven door tweeën te snijden.

6.3 Oorzaken en achtergronden van ongevallen Bij het ontstaan van een ongeluk spelen drie factoren een rol: het kind zelf, de omgeving en de ouder/verzorger.

Een voorbeeld uit het kinderdagverblijf: Er heerst een gezellige drukte in de groep. De kinderen hebben net een fruithapje gehad en mogen weer spelen. Nu is het tijd voor een kop thee voor de pedagogisch medewerkers. De thee is nog niet ingeschonken of twee dreumesen vliegen elkaar in de haren. De pedagogisch medewerker zet snel haar thee neer en vliegt erop af. Op dat moment kruipt Kamil van 9 maanden rond. Hij trekt zich op aan de rand van de tafel en grijpt naar de kop hete thee. Een combinatie van factoren speelt bij dit ongeval een rol: Het kind: Het kind kruipt rond, verkent zijn omgeving, trekt zich op en grijpt bewust of onbewust naar het kopje thee. Hij weet niet dat hij zich aan de thee kan branden. De omgeving: De omgeving is riskant: er is hete thee waar het kind kennelijk bij kan. De pedagogisch medewerker: De leidsters zijn weliswaar aanwezig, maar worden afgeleid door de zorg voor de andere kinderen.

• • •

Reader scholing Een Gezonde Start

Imiteren Kinderen ontwikkelen zich onder meer door anderen te imiteren. Ze vragen zich daarbij nog niet af of het nageaapte gedrag goed of fout, gevaarlijk of veilig is. Oudere kinderen experimenteren graag met gereedschap, kookgerei of andere voorwerpen die ze volwassenen zien gebruiken. Abstractievermogen Kleine kinderen doorzien de gevolgen van hun acties nog niet. Daardoor vertalen ze de ervaringen die ze in een bepaalde risicosituatie opdoen niet automatisch naar vergelijkbare situaties. Ook uitleg en waarschuwingen dringen vaak niet tot ze door. Als ze bijvoorbeeld geleerd hebben (door ervaring of waarschuwing) dat de radiator thuis heet is en pijn doet, vertalen ze dit niet door naar de leerervaring dat alle radiatoren heet zijn. En dat de radiator ook heet is bij opa en oma of op de opvang. Snel afgeleid Kinderen die spelen, vergeten wat er om hen heen gebeurt. Hun aandacht is volledig gericht op de dingen waar ze mee bezig zijn. Eén tel later is hun aandacht weer op iets anders gericht en storten ze zich weer op een nieuwe bezigheid. Hoe jonger een kind, hoe meer moeite hij heeft om zijn aandacht over meerdere zaken te verdelen.

Het kind Ieder kind ontwikkelt zich in zijn eigen tempo en ieder kind is verschillend. Toch zijn er in het ontwikkelingsproces ook vaste fasen te herkennen die alle kinderen doorlopen (graaien, grijpen, omrollen, kruipen enzovoort). Iedere ontwikkelingsfase heeft zijn eigen risico’s. Het is belangrijk dat ouders en pedagogisch medewerkers en gastouders zich realiseren dat een kind vaak al meer kan dan je denkt. Maar ook dat een kind vaak minder begrijpt dan je denkt. Motorische ontwikkeling Een kind ontwikkelt eerst grove bewegingen maar leert al snel fijnere en meer complexe bewegingen. Zie de verdiepende module over Beweging voor meer informatie over de grof- en fijnmotorische ontwikkeling. Zintuigen Het gehoor en het gezichtsvermogen ontwikkelen zich stap voor stap. Eerst kunnen kleine kinderen nog niet goed bepalen waar geluiden precies vandaan komen, met welke snelheid voorwerpen bewegen en op welke afstand ze zich bevinden. Kinderen kunnen bijvoorbeeld pas vanaf hun 8e jaar goed inschatten hoe snel een auto nadert. Misgrijpen en misstappen komt daarom veel voor bij de peuters en kleuters.

Eigen wil Een kind ontwikkelt stap voor stap een steeds sterkere wil en behoefte om dingen zelf te doen. Het wil laten zien wie het is en wat het kan. In zijn enthousiasme overschat het kind zichzelf, waardoor het nauwelijks gevaren ziet. Dit gaat vaak samen met tegendraads reageren op regels van ouders en verzorgers. Dat hoort bij de fase die ook wel de ‘peuterpuberteit’ wordt genoemd.

De omgeving Ook de omgeving speelt een rol bij het ontstaan van risicovolle situaties. Kinderen kunnen zelf de risico’s nog niet inschatten en toezicht is nooit continu aanwezig. Het gebouw van de kinderopvang maakt een belangrijk onderdeel uit van de omgeving. Sommige kinderopvanglocaties moeten het doen met een sterk verouderd gebouw. Andere accommodaties zijn goed onderhouden en zijn ingericht volgens de laatste inzichten en normen. In beide gevallen is echter een jaarlijkse risico-inventarisatie nodig, want veiligheid is niet statisch; elk gebouw, nieuw of oud, verandert voortdurend. Daarom is het belangrijk dat je de omgeving zodanig aanpast dat het veilig wordt. Denk bijvoorbeeld aan een trap. Als daar geen traphekje voor zit, is de trap toegankelijk voor kinderen en kunnen ze er zelf opklimmen. Maar als je een traphekje plaatst, kan het kind in principe alleen op de trap als iemand erbij is. Je past de omgeving aan door je te verplaatsen in de leefwereld van kinderen. Zij bekijken de wereld anders dan wij. Kijk door de ogen van een kind naar een ruimte en je ziet hele andere dingen. Een fles schoonmaakmiddel wordt ineens een fles limonade. Een krukje dat naast een open raam staat, is leuk om op te klimmen. En een snoer van een waterkoker wordt iets interessants om aan te trekken. Kinderen weten nog niet wat gevaarlijk is. Daarom zorg je ervoor dat de omgeving kindveilig is.

Nieuwsgierigheid Kinderen zijn nieuwsgierig en willen alles onderzoeken. Daarom stoppen ze bijvoorbeeld van alles in hun mond. Als ze wat ouder zijn, stappen ze snel op onbekende zaken af en pakken veel dingen beet. Zo leren kinderen hun omgeving beter te begrijpen.

Reader scholing Een Gezonde Start

De omgeving kindveilig maken kan onder andere door: Fysieke aanpassingen aan te brengen in de omgeving: bijvoorbeeld traphekjes te monteren, giftige planten weg te doen, ramen te beveiligen. Te zorgen voor veilige producten, bijvoorbeeld veilig speelgoed, stevige kinderstoelen en veilige bedjes. Jezelf veilig gedrag eigen te maken: natte plekken op de vloer direct droogmaken, hete koffie of thee buiten het bereik van de kinderen houden en indien aanwezig, traphekjes goed afsluiten.

• • •

Ouders / pedagogisch medewerkers / gastouders Kinderen zien, kennen en begrijpen gevaar nog niet. Alles wat voor ons vanzelfsprekend is, moet een kind nog leren. Hier ligt een belangrijke taak voor ouders, pedagogisch medewerkers en gastouders. Zij houden toezicht en leren kinderen wat wel en niet kan, zodat kinderen in staat zijn dit voortaan zelf in te schatten. Aan de ene kant moet je kinderen dus beschermen tegen gevaren. Aan de andere kant is het óók nodig dat je een kind laat kennismaken met risico’s. Dat is leren door ervaring op te doen. Dat is niet altijd even eenvoudig. De beste manier om dit te doen is door het vanuit verschillende invalshoeken aan te pakken. Kinderen beschermen tegen gevaren en laten kennismaken met risico’s kan onder andere door: Het goede voorbeeld te geven. T oezicht te houden. Het kind op te voeden (grenzen stellen en regels opstellen; geef duidelijke concrete aanwijzingen over wat ze moeten doen). Het kind de ruimte te geven om te leren door ervaringen op te doen (en een complimentje te geven als hij of zij het goed doet).

• • • •

Toch neem je zo nog steeds niet alle gevaren weg. Er zijn altijd situaties die niet helemaal veilig te maken zijn. Het enige wat je dan kunt doen, is bij het kind blijven en ingrijpen indien nodig. Houd een kind in de gaten, maar laat het intussen naar hartenlust experimenteren. Het enige wat je doet, is op tijd ingrijpen als het fout dreigt te gaan. Ononderbroken toezicht houden is echter onmogelijk. Drukte, afleiding, vermoeidheid, spanningen, andere kinderen die je aandacht vragen: er zijn allerlei redenen waarom je aandacht regelmatig verslapt. En ook al heb je maatregelen getroffen, dan nog moet een kind - stap voor stap - leren omgaan met riskante situaties. Dat begint met verbieden en waarschuwen (bij heel jonge kinderen). Vanaf ongeveer twee jaar leg je kinderen uit waarom iets gevaarlijk is en wat wel veilig is. Ook kun je samen oefenen. Geef op duidelijke toon uitleg of instructie en zorg dat je uitleg past bij de leeftijd en belevingswereld van het kind. Leg vooral uit wat het kind wél moet doen. Je kunt een kind bijvoorbeeld onder begeleiding de trap leren open aflopen. Vaak herhalen is nodig, want een kind leert niet in één keer wat wel en niet veilig is. Het blijkt vaak lastig om te bepalen waar je de grens trekt tussen een kind beschermen en het zelf dingen laten ontdekken. Veel ouders en pedagogisch medewerkers worstelen hiermee. Bij het bepalen van de grens tussen het beschermen van een kind en het zelf dingen laten ontdekken zijn twee dingen belangrijk: Houd rekening met de ontwikkelingskenmerken van een kind. Beperk de grootste risico’s door voorzorgsmaatregelen te treffen.

• •

Reader scholing Een Gezonde Start

Overige tips die helpen om het juiste evenwicht te bepalen tussen beschermen en zelf laten ontdekken: Kijk naar een kind om te zien wat het wel en niet kan. Baseer de aanpak op de leeftijd, ontwikkeling, karakter en belevingswereld van het kind. Waarschuw en verbied totdat een kind begrijpt waarover het gaat. Leg uit waarom iets niet mag of gevaarlijk is. Spreek het kind aan op zijn eigen niveau en gebruik korte zinnen en voorbeelden. Zorg dat een kind zelfvertrouwen kan ontwikkelen; zelfvertrouwen is de basis voor veilig gedrag. Leer een kind regels (niet teveel tegelijk). Moedig het kind aan en houd zelf afstand. Waarschuw oudere kinderen niet te snel. Grijp alleen in bij gevaarlijke situaties. Maak duidelijke afspraken met het kind en controleer of het kind zich aan die afspraken houdt. Luister naar je eigen gevoel en kies je eigen aanpak.

Risicovol spelen Kinderen spelen steeds minder buiten en worden steeds meer beperkt in hun mogelijkheden om risicovolle activiteiten te ondernemen. Dat heeft een negatief effect op diverse ontwikkelingsgebieden. Gelukkig staat risicovol spelen de laatste tijd volop in de belangstelling. Steeds meer mensen zijn ervan overtuigd dat risicovol spelen essentieel is voor de ontwikkeling van kinderen.

In hoofdstuk ‘Gezond opvoeden in de kinderopvang’ vind je meer informatie over interactievaardigheden. Die vaardigheden pas je ook toe wanneer je kinderen wilt leren omgaan met risico’s.

•

• • • • • • • • • •

Risicovol spelen houdt in dat kinderen bezig zijn met spannende, uitdagende en avontuurlijke activiteiten, waarbij een risico bestaat op een (kleine) verwonding. Tijdens risicovol spelen testen en verleggen kinderen hun grenzen door nieuwe activiteiten uit te proberen en hun angsten te overwinnen. Kinderen vinden risicovol spelen leuk, omdat zij opwinding, spanning en trots ervaren. Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat risicovol spelen een positieve invloed heeft op de ontwikkeling van kinderen. Enkele belangrijke voordelen zijn: Kinderen leren risico’s inschatten. K inderen ontwikkelen de cognitieve vaardigheden om de juiste beslissingen te kunnen nemen als ze zich in een risicovolle situatie bevinden. K inderen vergroten hun onafhankelijkheid, hun zelfvertrouwen en hun doorzettingsvermogen. K inderen werken tijdens risicovol spelen aan hun motorische ontwikkeling. K inderen werken tijdens risicovol spelen aan hun sociale vaardigheden.

• • • •

Een voorbeeld van een situatie met het dilemma ‘moet ik beschermen of zelf laten ontdekken’: BSO het Waterhoentje wil risicovol spelen stimuleren, zonder de fysieke veiligheid van kinderen in gevaar te brengen. De pedagogisch medewerkers geven de kinderen ruimte om uitdagingen aan te gaan en te leren van hun ervaringen. Ze kijken goed naar het ontwikkelingsniveau van de kinderen om te bepalen welke activiteiten bij de kinderen passen. Zo is er een kookclubje voor kinderen van acht tot tien jaar, die na een duidelijke instructie zelfstandig de oven bedienen. Ook is er een knutselclub voor de jongsten op de BSO, waarbij de kinderen zelfstandig met hamers en spijkers aan de slag gaan. De pedagogisch medewerkers maken duidelijke afspraken, houden de kinderen op gepaste afstand in de gaten, geven complimenten en tonen zelf het goede voorbeeld.

Reader scholing Een Gezonde Start

7. Seksuele ontwikkeling en opvoeding Dit hoofdstuk hoort bij bijeenkomst 1 van de basismodule van de scholing Een Gezonde Start.

Gezonde leefstijl gaat ook over een gezonde seksuele ontwikkeling. Het is van belang dat opvoeders, dus ook pedagogisch medewerkers, kinderen hierin ondersteunen en begeleiden. Seksualiteit en kinderen is een combinatie die vaak vragen oproept. Maar als je je realiseert dat de seksuele ontwikkeling al bij de geboorte begint en dat seksualiteit meer is dan ‘seks’ of ‘geslachtsgemeenschap’ (zie ook de definitie van de WHO, 2010), dan wordt de combinatie veel vanzelfsprekender.

De WHO (2010) definitie van seksualiteit: “Seksualiteit is een centraal aspect van het leven van de mens. Het omvat seks, genderidentiteit en -rollen, seksuele oriëntatie, erotiek, plezier, intimiteit en voortplanting. Seksualiteit wordt ervaren en vormgegeven in gedachten, fantasieën, verlangens, overtuigingen, attituden, waarden, gedrag, handelingen, rollen en relaties. Hoewel seksualiteit al deze dimensies kan omvatten, worden deze niet altijd ervaren of vormgegeven. Seksualiteit wordt beïnvloed door de interactie van biologische, psychologische, sociale, economische, politieke, ethische, wettelijke, historische, religieuze en spirituele factoren.” (WHO, 2010).

De WHO-definitie laat dus zien dat seksualiteit veel meer is dan geslachtsgemeenschap en voortplanting. Het gaat bijvoorbeeld ook over lekker in je vel zitten, het ontdekken van je eigen lichaam en dat van anderen en aangeven wat je wel en niet wilt en de wensen en grenzen van anderen respecteren. Het gaat over gevoelens, liefde en vriendschappen en het ontdekken van je seksuele en genderidentiteit.

“

Gezonde leefstijl gaat ook over een gezonde seksuele ontwikkeling

”

Reader scholing Een Gezonde Start

7.1 Seksuele ontwikkeling De seksuele ontwikkeling begint dus al bij de geboorte. Ieder kind ontwikkelt zich in een eigen tempo en op een eigen wijze. Kinderen leren door te experimenteren en ervaringen op te doen, door wat zij zien in hun omgeving en door vragen te stellen. Ze leren in interactie met zichzelf en hun omgeving. Ze doen kennis en vaardigheden op en leren hun mening te vormen ten aanzien van aan seksualiteit gerelateerde onderwerpen. Verschillende factoren kunnen de seksuele ontwikkeling beïnvloeden: biologische aanleg, individuele psychologische kenmerken (emoties, motivaties en cognities) en sociaal-culturele factoren (De Graaf, 2013). Dit betekent dat de seksuele ontwikkeling dus ook beïnvloed wordt door de waarden en normen van degenen die een kind begeleiden, dus ook door de waarden en normen van pedagogisch medewerkers.

Seksuele ontwikkelingsfasen (0 tot 12 jaar) Tot de puberteit zijn er vier fasen in de seksuele ontwikkeling te onderscheiden, met elk een eigen accent (Rutgers, 2018). Fase 1: 0 tot 4 jaar – ontdekken Baby’s: 0 tot 2 jaar (ontdekken) • Baby’s zijn sterk gericht op hun zintuigen: voelen, luisteren, kijken, proeven en ruiken. Via deze zintuigen kan een baby een prettig en veilig gevoel krijgen. • Baby’s zijn de wereld aan het ontdekken. Je ziet dat aan het sabbelen op speelgoed (tast), het kijken naar gezichten of bewegende mobiles (zien) en het luisteren naar muziekjes (gehoor). Baby’s ontdekken ook hun eigen lichaam. Ze raken zichzelf vaak aan, soms ook hun geslachtsdeel. Vanaf 16 maanden kunnen zij dit doelgericht doen. Daarvoor gebeurt het niet bewust, maar toevallig. • Jongens kunnen vanaf de geboorte spontaan een stijve piemel krijgen.

Fase 2: 4 tot 6 jaar - leren en spelen • Kinderen krijgen meer contact met grote groepen mensen (op school). Ze leren steeds beter hoe ze zich ‘zouden moeten gedragen’ (sociale regels) en dat er bijvoorbeeld op school andere regels gelden dan thuis. • Ze begrijpen gaandeweg steeds meer sociale normen en waarden. Ze gaan onderscheid maken tussen openbaar en privé. • Het verkennen van het eigen lichaam en dat van anderen wordt nog meer ingekleed in spel (‘seksuele spelletjes’): denk aan ‘vadertje en moedertje’ of ‘doktertje’ spelen. In het begin van deze fase doen ze dit in het openbaar. • Kinderen zijn op deze leeftijd erg geïnteresseerd in de voortplanting. Ze kunnen eindeloos vragen stellen, onder andere over ‘waar kinderen vandaan komen’. • Rond de leeftijd van 4 jaar weten kinderen dat zij het lichaam van een jongen of een meisje hebben (geslacht). Ze weten dan ook of ze zich een jongen of een meisje voelen (gender). Geslacht en gender zijn dus twee verschillende dingen. Meestal komt de genderidentiteit overeen met het geslacht, maar dat is niet altijd zo. Heel af en toe komt het voor dat een kind liever van het andere geslacht zou willen zijn. Vaak gaat dat weer over in de puberteit, maar soms ook niet. • Ze krijgen duidelijke ideeën over ‘wat een jongen doet’ en ‘wat een meisje doet’ (rollenpatronen). Jonge kinderen kunnen heel rigide zijn en negatief reageren op kinderen die zich niet volgens deze rollenpatronen gedragen (met andere woorden: geen genderconform gedrag vertonen). • Bij de vriendschappen in deze fase kan het gaan om jongens en meisjes door elkaar, of soms met alleen maar andere jongens of meisjes (seksegenoten). • Kinderen van deze leeftijd geven soms zelf al aan dat ze ‘verliefd’ zijn, bijvoorbeeld op hun moeder, juffrouw of konijn. Dit is hun manier om te zeggen dat ze iemand lief vinden. • Kleuters kunnen wegdromen met hun hand in hun broek, dit geeft hen een prettig en veilig gevoel.

Peuters: 2 tot 4 jaar (nieuwsgierigheid/onderzoeken van het lichaam) Peuters worden zich bewust van zichzelf en hun lichaam. Vanaf een jaar of 2 kunnen ze bijvoorbeeld goed verschillende lichaamsdelen, waaronder geslachtsdelen, benoemen. Peuters ontdekken de verschillen tussen een meisjes- en een jongenslichaam. Ze leren dat ze het lichaam van een jongen of een meisje hebben, maar ze denken soms nog dat dit kan veranderen. Peuters krijgen een grote interesse voor hun eigen lichaam en het lichaam van mensen om hen heen. Vaak gaan ze hun eigen lichaam en geslachtsdelen en die van anderen uitgebreid bestuderen. Het kan voorkomen dat kinderen uit nieuwsgierigheid de broek van een ander kind naar beneden proberen te trekken. Ook laten ze hun lichaam en geslachtsdelen aan andere kinderen en volwassenen zien. Peuters hebben nog steeds een grote behoefte aan lichamelijk contact. Ze zitten graag op schoot en genieten ervan om te knuffelen. Sommige peuters gaan bewust hun geslachtsdeel aanraken, omdat het hen een prettig gevoel geeft. Met daarmee gepaard gaande fysieke kenmerken van seksuele opwinding, zoals een snellere ademhaling, rood gezicht en zweten. Ze leren ook al een beetje wat ‘wel en niet mag’ (sociale normen). Ze beginnen met het stellen van vragen over geboorte en verschillen tussen (de lichamen van) jongens en meisjes. ‘Vieze-woorden-fase’: peuters zijn grenzen aan het ontdekken. Ze merken dat het zeggen van bepaalde woorden een reactie oproept bij anderen. Dat is spannend en leuk. Daarom gaan ze die woorden herhalen. Peuters kunnen al beginnen met seksueel getinte spelletjes, zoals ‘doktertje spelen’.

• • •

• • • • • •

Reader scholing Een Gezonde Start

Fase 3: 6 tot 9 jaar - al een beetje spannend • Kinderen in deze fase zijn nog steeds heel nieuwsgierig. Vragen gaan meestal niet meer over ‘waar de baby’s vandaan komen’, maar over andere aspecten van seksualiteit zoals ‘waarom mensen elkaar zoenen’. • Vanaf ongeveer 7 jaar weten de meeste kinderen dat geslachtsdelen ook een seksuele functie hebben. Ze zijn nieuwsgierig en bekijken elkaars geslachtsdelen of raken deze aan. Ze doen dit vaak als volwassenen het niet zien, omdat ze ‘geleerd’ hebben dat het aanraken van geslachtsdelen en seksueel spel privé is en niet in elke situatie en omgeving acceptabel. • Kinderen fantaseren heel veel. Ze gebruiken wat ze om zich heen zien (gezin, school, tv, etc.) bij deze fantasieën. Deze fantasieën kunnen over allerlei onderwerpen gaan, bijvoorbeeld ook over verliefdheid. • Het onderscheid tussen vriendschap, verliefdheid en houden van wordt voor kinderen op deze leeftijd steeds duidelijker. Zo kunnen kinderen van 8 tot 9 jaar gevoelens van verliefdheid beschrijven. • Bij de meeste kinderen nemen vanaf 6 jaar stereotiepe ideeën over dat jongens zich als een jongen moeten gedragen en meisjes als een meisje af. • Kinderen van deze leeftijd ontwikkelen hechte vriendschappen met seksegenootjes. Ze gaan steeds meer om met kinderen van het eigen geslacht: er ontstaan jongens- en meisjesgroepen. • Kinderen van deze leeftijd gaan zichzelf met anderen vergelijken. Daardoor kunnen ze soms wat onzekerder worden, als anderen dingen beter kunnen of mooier zijn. • In de groep vinden ze het vaak belangrijk om te laten zien hoe groot, sterk en slim ze zijn. Kinderen proberen elkaar af te troeven. Ze willen elkaar laten zien dat ze iets weten van de wereld van oudere kinderen en volwassenen. Een manier om dat te doen is door te laten zien hoeveel ze weten over seks en door seksuele taal te gebruiken. Kinderen bedenken rijmpjes met seksuele woorden en vertellen elkaar schuine moppen. Vaak begrijpen ze zelf niet wat ze zeggen. Fase 4: 9 tot 12 jaar - bijna puber • Vanaf ongeveer 10 jaar krijgen kinderen meer interesse in de volwassen seksualiteit. Ze horen en zien van alles in boekjes, op televisie en internet en dat wekt hun nieuwsgierigheid. Tegelijkertijd kunnen ze preuts of afhoudend reageren als je het met hen over seksualiteit wilt hebben. • Kinderen krijgen steeds meer schaamtebesef en willen zich bijvoorbeeld niet meer om- of uitkleden waar anderen bij zijn. Het kan ook uitmaken wie die anderen zijn. Zo vinden sommige kinderen het thuis geen probleem om zich uit te kleden, maar bij de gymles wel. • In deze fase krijgen kinderen voor het eerst ‘verkering’, meestal met iemand uit de klas. Vaak doen ze niet veel meer dan bij elkaar staan in de pauze of iets met een groep vrienden. Ze raken elkaar op deze leeftijd nog nauwelijks aan. • De voorfase van de puberteit begint. De geslachtshormonen worden actief. Dat merk je aan gedrag en lichamelijke ontwikkeling, maar ook aan beleving en emotionele stemmingswisselingen. Meisjes komen meestal twee jaar eerder in de prepuberteit dan jongens. Lichamelijk is dat zichtbaar in de groei van hun borsten en hun lichaamslengte. • Aan het begin van de puberteit wordt de seksuele voorkeur van een kind duidelijker. Tussen het 10e en 12e jaar kunnen kinderen voor het eerst seksuele gevoelens of seksuele aantrekking tot iemand van hetzelfde geslacht ervaren. • Onder de 12 jaar heeft een minderheid van de kinderen wel eens seksueel expliciete beelden gezien. Van de ouders van 9- tot 12-jarigen zegt 17% dat hun kind wel eens seksueel getinte plaatjes of filmpjes op internet bekijkt. Kinderen zoeken ook gericht naar informatie over seksualiteit of seksueel getinte beelden.

7.2 Seksuele opvoeding Aangezien de seksuele ontwikkeling al bij de geboorte begint, geldt dit ook voor de seksuele opvoeding. Bij seksuele opvoeding gaat het om het begeleiden en ondersteunen van kinderen bij hun seksuele ontwikkeling. Het is dus meer dan het geven van seksuele voorlichting. Seksuele opvoeding vraagt naast kennis van de seksuele ontwikkeling, een open houding tegenover seksualiteit en een veilige omgeving (Zwiep, 2011). Pedagogisch medewerkers zijn mede-opvoeders, ook als het gaat om de seksuele opvoeding. Dit zie je terug in de pedagogische kaders 0-4 jaar en 4-12 jaar (Singer & Kleerekooper, 2009; Schreuder, Boogaard, Fukkink & Hoek, 2011). Hierin staat beschreven wat je als pedagogisch medewerker kunt doen bij het ondersteunen van een kind in de seksuele ontwikkeling.

Wat kun je doen als pedagogisch medewerker? In hoofdstuk 2 van de reader worden de interactievaardigheden van een pedagogisch medewerker benoemd met betrekking tot het stimuleren van een gezonde leefstijl. Hieronder hebben we deze, waar mogelijk, gekoppeld aan het thema seksuele ontwikkeling. Sensitieve responsiviteit of emotionele steun Door een kind te laten merken dat je het de moeite waard vindt, voelt een kind zich veilig, beschermd en geliefd. In dat kader is lichamelijk contact (zoals een kind op schoot nemen, een aai over de bol geven) belangrijk. Dit hoort bij gezond hechtingsgedrag. Doe dit echter niet tegen de zin van een kind. Het is belangrijk dat het kind meekrijgt dat zijn/haar grenzen en wensen ertoe doen. Later willen we immers ook dat zij dit kunnen aangeven. Het is ook belangrijk om rekening te houden met de wensen van ouders rondom lichamelijk contact. Er zijn ouders die liever niet hebben dat hun kind geknuffeld wordt (Zwiep, 2012).

Reader scholing Een Gezonde Start

Respect voor de autonomie of zelfsturing Kinderen zijn nieuwsgierig en willen de wereld ontdekken, ook hun eigen lichaam en dat van anderen. Geef kinderen dus de ruimte om -spelenderwijs- het eigen lichaam en de eigen gevoelens te ontdekken. Heb ook oog voor de behoefte aan privacy van een kind. In het kader van ‘ontdekken’ kun je ook aandacht besteden aan de veiligheid die daarbij hoort, zoals de sociale verkeersregels. Je kunt bijvoorbeeld bespreken wat ‘fijn’ en ‘niet fijn’ is en hoe je met elkaar omgaat, ook op het gebied van seksualiteit. Kinderen leren dan inzien wanneer ze ‘ja’ of ‘nee’ willen zeggen wanneer een ander hen aanraakt en dat zij de grenzen van anderen moeten respecteren. Wanneer kinderen seksueel getint gedrag vertonen (denk aan ‘seksuele spelletjes’ of het aanraken van het eigen geslachtsdeel) is het belangrijk om daar open op te reageren. Realiseer je dat een kind nieuwsgierig is en de wereld wil ontdekken en dat seksualiteit hierbij hoort. Ook als je schrikt van gedrag is het raadzaam eerst goed te kijken wat er daadwerkelijk gebeurt en of het feit dat je schrikt niet vooral te maken heeft met je eigen gevoelens en ideeën rondom seksualiteit. In verband met respect voor de integriteit van het lichaam van een kind is het van belang om bij het verschonen behoedzaam om te gaan met de geslachtsdelen. Structureren en grenzen stellen Structureren en grenzen stellen is belangrijk, maar zorg er wel voor dat er een alternatief geboden wordt: wat mag het kind wel? Bijvoorbeeld: een kind dat op de groep met zijn piemel zit te spelen, kun je zeggen dat je dit niet doet als je op de groep aan het spelen bent of aan tafel zit, maar dat het wel mag als je in bed ligt of op de wc zit. Op deze manier leren kinderen wanneer het gepast en ongepast is om met hun eigen lichaam bezig te zijn. Ook bij seksuele spelletjes kun je regels geven. Spreek bijvoorbeeld af dat kinderen doktertje mogen spelen, maar alleen als zij het allebei willen, elkaar geen pijn doen, of gevaar toebrengen. Dus bijvoorbeeld geen stokjes of knikkers bij elkaar in oor, neus, vagina of anus stoppen. Op die manier help je kinderen ook om elkaar grenzen te stellen. Er kunnen ook afspraken gemaakt worden of de kleren aanblijven of niet, of alleen het ondergoed. Deze afspraken kunnen in de organisatie gemaakt worden. Praten en uitleggen Door met een kind over seksualiteit te praten en vragen van een kind te beantwoorden, laat je zien dat het een onderwerp is waarover gesproken mag worden. Je kunt bijvoorbeeld met een kind in gesprek gaan aan de hand van (prenten)boeken over seksualiteit voor de leeftijdsfase waarin het kind zit. Als je denkt dat het kind behoefte heeft aan meer informatie maar niet zoveel vragen stelt, kun je ook boeken in de kast zetten en het daarop wijzen. Dan kan het kind die bekijken op een moment dat hij of zij dat wil.

Geslachtsdelen zijn ook gewoon lichaamsdelen. Je kunt ze dus ook benoemen. Op die manier laat je merken dat de geslachtsdelen erbij horen – net als een neus of een voet. Soms is het lastig om te beslissen welke woorden je moet gebruiken als je over seksualiteit praat. Je kunt het beste woorden kiezen die voor jou prettig zijn en die je makkelijk gebruikt, maar die ook betekenen wat je ermee bedoelt. ‘Voorbips’ of ‘poes’ als alternatief voor ‘vagina’ is niet wat het betekent en zorgt voor verwarring. Naast het benoemen van de geslachtsdelen kun je ook het verschil tussen het lichaam van een jongen en dat van een meisje benoemen als je merkt dat kinderen daar aandacht voor hebben. Welke woorden je kiest en hoever je gaat in het geven van informatie, is ook een zaak van onderling overleg. Ontwikkelingsstimulering Een aantal voorbeelden van activiteiten die je als pedagogisch medewerker kunt doen: I nspelen op wat er gaande is. Als een vrouw zwanger is, kun je hierover vertellen of samen boekjes lezen (zie voor boeken bij ‘Meer informatie’). Als kinderen doktertje willen spelen, kun je doktersspulletjes (koffertje etc.) aanschaffen. Bij interesse in zindelijkheid kun je dit extra stimuleren en ook potjes voor de poppen kopen. Z orgen voor poppen waarvan het lichaam overeenkomt met de werkelijkheid, doktersspulletjes en puzzels over het lichaam, bijvoorbeeld lagenpuzzels van jongens en meisjes. B ewegingsactiviteiten bij kinderen tussen de 0 en 6 jaar; dansen op liedjes als ‘hoofd, schouder, knie en teen’; ‘met de vingertjes’ en variatie aanbrengen op deze liedjes door ook andere lichaamsdelen waaronder de geslachtsdelen te benoemen. Op deze manier krijgen kinderen al van jongs af aan mee dat deze lichaamsdelen erbij horen. K nutselactiviteiten rondom de thema’s ‘lichaam’, ‘groei’, ‘gezin’. Hiervoor is veel te vinden op Pinterest.

• • • •

Duiden, beoordelen van en reageren op seksueel gedrag Het kan soms lastig zijn om goed in te schatten wanneer en welk seksueel gedrag ‘normaal’ (bijvoorbeeld passend bij de leeftijd) is en wanneer niet. Om te zien wanneer er sprake is van seksueel grensoverschrijdend gedrag en wanneer het gedrag meer een uiting is van experimenteergedrag en onschuldig en onschadelijk voor het betreffende kind en voor andere kinderen is. Een hulpmiddel hierbij is het Vlaggensysteem, dat ontwikkeld is door Sensoa, Belgisch kenniscentrum seksualiteit (Frans & Franck, 2017). Dit systeem biedt 6 criteria aan de hand waarvan je seksueel gedrag kunt indelen in 4 categorieën: 1) aanvaardbaar, oké seksueel gedrag 2) licht grensoverschrijdend seksueel gedrag 3) ernstig grensoverschrijdend seksueel gedrag 4) zwaar grensoverschrijdend gedrag Dit wordt aangeduid met verschillende kleuren vlaggen: groen, geel, rood en zwart. Bij elk type gedrag geeft het systeem handvatten hoe erop te reageren (zie ook www.vlaggensysteem.nl).

Vragen van kinderen kun je op hun eigen niveau beantwoorden. Kinderen onthouden alleen wat zij interessant vinden. Als een kleuter vraagt waar baby’s vandaan komen kun je gerust antwoord geven in de trant van: ‘Mama heeft een eitje en papa een zaadje, en als papa’s piemel in mama’s vagina gaat kan er een kindje groeien in mama’s buik.’ Je merkt vanzelf wanneer een kind afhaakt of eigenlijk behoefte heeft aan meer informatie. Juist voor het 10e levensjaar zijn deze onderwerpen nog niet ongemakkelijk en zijn kinderen gewoon nieuwsgierig. Als je een vraag niet direct weet te beantwoorden, kun je zeggen dat je er even over moet nadenken en er later op terugkomt. Zorg dat je dat ook doet, zodat een kind zich zo serieus genomen voelt.

Reader scholing Een Gezonde Start

7.3 Met ouders communiceren over seksuele ontwikkeling Uit onderzoek in de buitenschoolse opvang (Zwiep, 2012) blijkt dat ouders een helder pedagogisch beleid over seksualiteit belangrijk vinden in de opvang. Ze willen duidelijkheid over grenzen van seksueel gedrag van kinderen en regels over het toezicht hierop. Ze hechten er waarde aan dat de pedagogisch medewerker het hun vertelt wanneer hun kind op de opvang seksueel gedrag vertoont. Ook vinden ze een warme, open sfeer in de begeleiding van de seksuele ontwikkeling van hun kind binnen de opvang belangrijk. Maar vooral moeders kunnen behoudend zijn over de rol van de pedagogisch medewerker. Sommigen hebben bijvoorbeeld liever niet dat hun kind geknuffeld wordt. Het is dus belangrijk om ouders te informeren en om ruimte te bieden voor vragen en zorgen van ouders. Seksualiteit is ook een thema dat erg raakt aan de persoonlijke normen en waarden van pedagogisch medewerkers en van ouders. Medewerkers kunnen verschillen in de waarden en normen die zij van huis uit hebben meegekregen en deze kunnen soms botsen met die van ouders of andere medewerkers. Het is dus belangrijk om je hiervan bewust te zijn en om open te staan voor de mening van de ander.

Wat kun je doen als pedagogisch medewerker? • O uders wijzen op websites over seksuele ontwikkeling en opvoeding zoals www.opvoeden.nl In de webwinkel van Rutgers zijn brochures voor ouders en voor kinderen te vinden. Zie www.rutgers.nl/ouders • O ngerustheid en angst bij ouders wegnemen door met hen te praten over het seksuele gedrag van kinderen. Bijvoorbeeld wanneer kinderen ‘doktertje’ hebben gespeeld, aan ouders uitleggen dat dit bij de ontwikkeling hoort en vertellen hoe de organisatie kinderen daarin begeleidt. Je kunt hen ook wijzen op het bestaan van de brochure ‘Over de grens? Gids voor ouders. Seksueel opvoeden met het Vlaggensysteem’, zie https://vlaggensysteem.nl/producten isverstanden wegnemen, zoals het idee dat kinderen eerder met seks zullen beginnen als ze daar •M op jonge leeftijd informatie over krijgen. Dat is niet zo. Onderzoek laat zien dat kinderen die goed geïnformeerd zijn, juist later met seks beginnen. Ook zijn ze zich meer bewust van de risico’s die ze kunnen lopen en hebben ze minder kans ‘verrast’ te worden door seks (m.a.w. ze zijn weerbaarder). • O uders informeren over het beleid van de organisatie in bijvoorbeeld een nieuwsbrief of tijdens een ouderavond. Inspiratie hiervoor is te vinden in het draaiboek Kriebels op school. Dit is een draaiboek voor een ouderavond over relaties en seksualiteit in het basisonderwijs. Zie https://www.rutgers.nl/producten/kriebels-op-school • O uders informeren dat veel scholen in het basisonderwijs ook aandacht besteden aan seksuele vorming, bijvoorbeeld in de Week van de Lentekriebels. Meer informatie over wat scholen doen: www.seksuelevorming.nl/basisonderwijs

Love regels Geef ouders de LOVE-regels mee. Dit zijn de belangrijkste aspecten van seksuele opvoeding. Let op je kind Zorg dat je weet waar je kind mee bezig is, zowel offline als online. Open communicatie Als je open vragen stelt, nodig je je kind uit om iets te vertellen. Sta ook open voor wat je kind zelf wil bespreken. Voorbeeld geven Wees zelf het voorbeeld. Zorg dat je kind zich kan spiegelen aan ouders die liefdevol en met warmte met elkaar omgaan. De kans is groot dat hij of zij die houding overneemt. Er zijn voor je kind Cruciaal is dat kinderen weten dat ze altijd bij je terecht kunnen als er iets is. Dat ze weten dat de band sterk genoeg is om over lastige dingen te kunnen praten.

Reader scholing Een Gezonde Start

7.4 Beleid over seksuele ontwikkeling Seksualiteit kan een beladen thema zijn met gevoelige onderwerpen en is niet voor iedereen even makkelijk te behandelen. Ook is het een thema dat erg raakt aan de persoonlijke normen en waarden van de professionals. Daarom is het sterk aan te bevelen om het thema op te nemen in de visie en het beleid van de organisatie. In een visie legt de organisatie vast hoe haar specifieke kijk is op een onderwerp. Het beleid is een vertaling van de visie naar het dagelijks handelen op verschillende gebieden, zoals de opvang van de kinderen, de relatie met ouders, maar ook bijvoorbeeld het personeelsbeleid. Visie en beleid van een organisatie zijn richtinggevend voor het handelen van de medewerkers en geven de buitenwereld duidelijkheid over wat zij van de organisatie kunnen verwachten. Dit geldt voor de dagopvang/buitenschoolse opvang en het geldt ook voor het onderwerp seksualiteit. Zowel in de dagopvang als in de buitenschoolse opvang zijn visie en beleid over seksualiteit ook steunend voor een pedagogisch medewerker: zo weet hij of zij wat er van hem of haar verwacht wordt op dit gebied. Daarbij is het belangrijk dat de organisatie uitdraagt dat seksualiteit een onderwerp is dat ook in de dagopvang en de buitenschoolse opvang speelt en dat aandacht daarvoor vanzelfsprekend is. Concreet gaat het dan meestal over twee aspecten: het bevorderen van een gezonde seksuele ontwikkeling en de preventie van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Hieronder een voorbeeld van hoe een kinderopvangorganisatie de uitgangspunten omtrent het thema seksualiteit heeft geformuleerd (genoemd in: Mouthaan & Van der Vlugt, 2013): “Seksueel gedrag van kinderen wordt over het algemeen geaccepteerd binnen bepaalde grenzen. Die grenzen zijn mede afhankelijk van eigen waarden en normen. Toch hebben we een aantal duidelijke uitgangspunten bij ons. Kinderen doen elkaar geen pijn, een kind doet niets wat een ander niet wil, er wordt geen macht uitgeoefend en het gedrag past bij de leeftijd van het kind. Het is belangrijk om hierover met elkaar in gesprek te gaan en te blijven. Door op een goede manier aandacht te besteden aan het onderwerp seksualiteit dragen we niet alleen bij aan een positieve ontwikkeling op dit gebied, maar ook aan een veilig gevoel en het voorkomen van grensoverschrijdende seksuele incidenten.”

Richtlijnen en wettelijke aspecten • J GZ-Richtlijn seksuele ontwikkeling (0-19 jaar) over handelen bij normale, afwijkende en zorgwekkende seksuele ontwikkeling. Zie www.ncj.nl/richtlijnen/alle-richtlijnen/richtlijn/seksuele-ontwikkeling • R ichtlijn seksuele vorming. Visie, doelen en uitgangspunten. Zie www.rutgers.nl/richtlijn-seksuele-vorming • L eerplankader ‘Sport, bewegen en gezonde leefstijl’ biedt medewerkers in de kinderopvang en op scholen een kader om te zien wat kinderen in onder meer de basisschoolleeftijd moeten kunnen en weten op het gebied van relaties en seksualiteit. Zie http://gezondeleefstijl.slo.nl/themas2/relaties-en-seksualiteit • D ertien maatregelen die kinderopvangorganisaties kunnen nemen om seksueel misbruik te voorkomen, waaronder ‘zorgen voor een goede omgang met de seksuele ontwikkeling en behoefte aan intimiteit van kinderen’, het ‘vierogenprincipe’ en een Verklaring Omtrent het Gedrag (VOG) (Schreuder, Abrahamse & Van der Linden, 2012). Deze maatregelen zijn opgesteld naar aanleiding van een beruchte zedenzaak in de kinderopvang in 2011. • S ignalen seksueel misbruik. Zie ook www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/kindermishandeling/ vraag-en-antwoord/hoe-herken-ik-seksueel-misbruik-bij-een-kind et meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling. Zie: Protocol kindermishandeling •W en seksueel grensoverschrijdend gedrag voor de kinderopvang op www.boink.info/brochures-factsheets

Meer informatie Voor kinderopvangcentra en pedagogisch medewerkers: • C hannah Zwiep (2012). Seksuele ontwikkeling. Methodiek voor pedagogische begeleiding in de kinderopvang en in het basisonderwijs. Uitgeverij SWP. • S anderijn van der Doef (2007). Kleine mensen, grote gevoelens. De seksuele opvoeding van kinderen. Uitgeverij Ploegsma. Voor opvoeders en kinderen: Op www.seksuelevorming.nl/boekenlijsten staan boekenlijsten voor ouders en kinderen in verschillende leeftijdsfasen.

Bronnen Frans, E., & Franck, T. (2017). Vlaggensysteem. Reageren op seksueel grensoverschrijdend gedrag van kinderen en jongeren. Antwerpen/Apeldoorn: Garant. Graaf, H. de (2013). Van alle leeftijden. De seksuele levensloop van conceptie tot overlijden. Utrecht: Rutgers WPF. Mouthaan, I., & Vlugt, I. van der (2013). Verkenning kansen en mogelijkheden voor ontwikkeling visie en beleid seksualiteit in de kinderopvang (kinderdagverblijven en buitenschoolse opvang). Utrecht: Rutgers WPF. Rutgers (2018). Opgroeien met liefde. Handleiding voor het begeleiden van ouders bij de seksuele opvoeding. Utrecht: Rutgers. Schreuder, L., Abrahamse, S., & Linden, P. van der (2012). Preventie van seksueel misbruik in de kinderopvang. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Schreuder, L., Boogaard, M., Fukkink, R., & Hoex, J. (2011). Pedagogisch kader kindercentra 4-13 jaar. Springplank naar een gefundeerde aanpak in de buitenschoolse opvang. Amsterdam: Reed Business. Singer, E., & Kleerekoper, L. (2009). Pedagogisch kader kindercentra 0-4 jaar. Maarssen: Elsevier Gezondheidszorg. WHO Europe, & BZgA (2010). Standards for Sexuality Education in Europe: A framework for policy makers, educational and health authorities and specialists. Keulen: Federal Centre for Health Education (BZgA). Zwiep, C. (2011). Seksuele opvoeding: positief benaderen. Zorg voor een veilige omgeving. Kinderopvang, 9, p. 8-9. Zwiep, C. (2012). Seksuele opvoeding in de buitenschoolse opvang: de visie van ouders. KIDDO, 2, p. 16-19.

Reader scholing Een Gezonde Start

8. Gezond opvoeden 8. in de kinderopvang Dit hoofdstuk hoort bij bijeenkomst 2 van de basismodule van de scholing Een Gezonde Start.

Het is belangrijk dat kinderen van jongs af aan gezond leren eten, voldoende slapen en lekker veel bewegen. En natuurlijk moet de omgeving veilig zijn. Hoe zorg je er als (gast)ouder en pedagogisch medewerker voor dat dit gebeurt? Daar is een sleutel voor: opvoeding.

8.1 Wat is opvoeden? Opvoeden is een kind helpen volwassen te worden. Als pedagogisch medewerker of gastouder ben je daar deskundig in. Je weet immers veel van opvoeden en je bent vaardig in het omgaan met kinderen. Het is je beroep. Veel van wat jij weet en kunt draag je over aan ouders of verzorgers van kinderen. Het stimuleren van een gezonde leefstijl bij kinderen wordt ook wel gezond opvoeden genoemd. Gezond opvoeden betekent kinderen van jongs af aan gezond laten en leren eten, slapen en bewegen. Ouders hebben bij het gezond opvoeden van hun kind een sleutelrol. Maar ze staan er niet alleen voor. Opvoeden doe je met zijn allen. De ouders van het kind horen bij een bepaalde gemeenschap. In die gemeenschap zitten misschien broers, zussen, familieleden, vrienden, de buurt, het dorp, de stad enzovoort. Er zijn ook medeopvoeders zoals oma’s en opa’s, buren en medewerkers in de kinderopvang. Iedereen draagt zijn steentje bij aan de gezonde opvoeding van het kind.

“

Gezond opvoeden betekent kinderen van jongs af aan gezond laten en leren eten, slapen en bewegen

”

De meeste ouders voelen goed aan wat hun kind nodig heeft. Ze hebben voldoende kennis over opvoeden en ze hebben vertrouwen in hun eigen opvoedvaardigheden. Sommige ouders weten weinig over gezond opvoeden. Het kan ook zijn dat ouders andere opvattingen hebben over wat gezond is voor een kind. Weer andere ouders hebben veel stress, bijvoorbeeld door armoede, scheiding of drukte en daardoor minder aandacht voor gezond opvoeden. Of de opvoeding thuis nu wel of niet goed gaat, als het om gezond gedrag bij kinderen gaat zijn gastouders en pedagogisch medewerkers verantwoordelijk voor twee zaken: 1. het creëren van de juiste randvoorwaarden voor kinderen om gezond gedrag te kunnen ontwikkelen; 2. het actief stimuleren van een gezonde leefstijl door middel van interactievaardigheden. Deze worden hierna toegelicht. De interactievaardigheid grenzen stellen en reguleren vraagt om een meer uitgebreide toelichting, die is opgenomen in de vorm van tips.

Reader scholing Een Gezonde Start

Factoren bij opvoeden De opvoeding is in elk gezin anders. De kinderopvang is een andere omgeving en kinderen leren vooral door de interactie met andere mensen. De ouders zijn hierbij het belangrijkste. Door de manier waarop ouders met hun kind omgaan leggen ze de basis voor de taal, het denken, het zelfbeeld en de gewoontes van het kind. Wat voor jou als pedagogisch medewerker of gastouder geldt, geldt ook voor ouders: geef zelf het goede voorbeeld. Kinderen leren door nadoen. Veel ouders zijn zich te weinig bewust van hun eigen ongezonde voeding of leefstijl. Daardoor geven zij onbewust de boodschap mee dat goede gezondheid onbelangrijk is.

8.2 Gezond opvoeden Jonge kinderen zijn afhankelijk van wat hen wordt aangeboden op het gebied van voeding, beweging, dagritme en slaap. Daarom hebben ouders bij het gezond opvoeden van hun kind een sleutelrol. Maar ook pedagogisch medewerkers en gastouders hebben een belangrijke voorbeeldfunctie. Ze helpen het kind gezonde gewoontes te ontwikkelen.

De ontwikkeling en opvoeding van kinderen worden bijvoorbeeld beïnvloed door: • De sociaaleconomische status (afgekort SES) en culturele achtergrond van ouders. • De omgeving waarin het kind woont. • De aanleg, lichamelijke en geestelijke mogelijkheden, persoonlijkheid en sekse van het kind.

Als het om gezond gedrag gaat zijn (gast)ouders en pedagogisch medewerkers bijvoorbeeld verantwoordelijk voor: • Het zorgen voor een veilige en hygiënische omgeving. • Het geven van gezonde en gevarieerde voeding. • Het stimuleren van bewegen en het geven van voldoende gelegenheid tot bewegen. • Het mogelijk maken dat het kind voldoende slaap en rust krijgt. • Zelf een voorbeeld zijn op het gebied van gezonde gewoontes en het aanleren van gezonde gewoontes.

Met sociaaleconomische status (SES) bedoelen we de positie van mensen op de maatschappelijke ladder. Het gaat dan om opleidingsniveau, beroep en hoogte van het inkomen. Hoe meer kennis en bezit mensen hebben, hoe hoger of lager hun positie is in de maatschappij. Vooral de opleiding van ouders heeft veel invloed op de opvoeding.

Zorgen voor een veilige en hygiënische omgeving Kinderdagverblijven moeten zich wat betreft veiligheid en hygiëne aan normen houden. Er zijn bijvoorbeeld richtlijnen voor het bewaren en gebruiken van voedsel. Het Voedingscentrum adviseert daarbij.

Kinderen hebben een warm en veilig gezin nodig om in op te kunnen groeien. Dat is de basis om een hechte band op te kunnen bouwen met ouders of andere vertrouwde volwassenen. Zo’n veilige basis is nodig voor een goede ontwikkeling. Daarnaast zijn liefde, steun en stimulans belangrijk, bijvoorbeeld tijdens het spelen en bij het voorlezen. Een positieve sfeer waarin kinderen opgroeien, is een belangrijke voorwaarde voor een gezonde emotionele ontwikkeling. Lager opgeleide ouders bieden die steun en stimulans soms in meerdere mate. Verder kan teveel stress de ontwikkeling van kinderen afremmen, bijvoorbeeld door armoede of echtscheiding.

Beschikbaarheid van gezonde en gevarieerde voeding Kinderen die gezond eten groeien goed en ontwikkelen zich goed. Door gezond te eten heeft een kind later minder kans op hart- en vaatziektes, overgewicht en obesitas en chronische ziektes als suikerziekte. Een kind dat gezond eet en drinkt, krijgt genoeg voedingsstoffen binnen om te kunnen groeien en het lichaam gezond te houden.

Gezonde randvoorwaarden creëren Zorgen voor gezonde randvoorwaarden betekent: zorgen voor een veilige en hygiënische omgeving, het geven van gezonde en gevarieerde voeding en voldoende gelegenheid tot bewegen, en het mogelijk maken dat het kind voldoende slaap en rust krijgt. Voor dit alles heeft de kinderopvang passend ingerichte ruimtes nodig.

In de eerste levensjaren verandert er veel in de voeding. Eerst krijgt een baby melkvoeding. Dan gaat hij via oefenhapjes naar steeds meer vast voedsel. Tot slot eet hij met de pot mee. Een kind moet aan veel nieuwe smaken eerst wennen. Door op een aantrekkelijke manier veel verschillende soorten eten aan te bieden raken kinderen aan dat eten gewend. Je baseert dat op de Schijf van Vijf. Alles wat je aanbiedt bevat verschillende voedingsstoffen in wisselende hoeveelheden. De kans dat een kind genoeg binnenkrijgt van alle voedingsstoffen is het grootst als je vaak iets anders eet. Uitgebreidere informatie hierover is onderdeel van de verdiepende module Voeding. Variatie in eten en drinken betekent niet continu eten en drinken. In de opvang is vijf keer iets eten en drinken op een dag voldoende: drinken in de ochtend, fruit, broodmaaltijd met drinken en in de middag drinken met fruit of groente. Water of thee zonder suiker kun je wel vaker geven. Om tandbederf te voorkomen geef je maximaal zeven keer per 24 uur iets te eten of te drinken. Dit in verband met de ‘zuurstoten’ die het gebit krijgt, elke keer als er iets wordt gegeten of gedronken.

Gelegenheid geven tot bewegen Kinderen ontdekken de wereld door te bewegen, te spelen, uit te proberen, te kijken, te imiteren en door de omgang met anderen. Maar voor een goede motorische ontwikkeling moeten ze dan ook wel de kans krijgen om vrij te bewegen en met alle zintuigen te ontdekken.

Reader scholing Een Gezonde Start

Als pedagogisch medewerker of gastouder zorg je dat kinderen zich kunnen bewegen en ontwikkelen. Kinderen leren door te bewegen. Waar het maar even kan doe je beweegspelletjes met ze. Dat gebeurt bij alle contacten die zich spontaan voordoen. Je schept beweegkansen door ze heel veel verschillende mogelijkheden aan te bieden om te bewegen en te ervaren. Uitgebreidere informatie hierover is onderdeel van de verdiepende module Bewegen.

Zorgen voor genoeg slaap en rust Voor een goede ontwikkeling is genoeg slaap essentieel. Goed uitgerust zijn is nodig om goed te kunnen spelen en je te kunnen concentreren. De relatie tussen slapen en overgewicht hangt ook samen met de opvoeding. Kinderen met overgewicht en obesitas gaan vaker dan kinderen zonder overgewicht door de week laat naar bed en in het weekend nog veel later. Het helpt dus als een kind een vast slaapritme heeft en op tijd naar bed gaat. Als pedagogisch medewerker ga je relatief makkelijk een gesprek aan met ouders over de slaapduur van een kind. Ook op de BSO kan een pedagogisch medewerker signaleren dat een kind weinig heeft geslapen. Het kan bijvoorbeeld lastig zijn of een kort lontje hebben. Een ‘regel’ die kan helpen om in te schatten of een kind genoeg slaapt, is de vraag of het uit zichzelf wakker wordt en of het ‘s ochtends trek heeft. Weinig slaap hangt samen met een verhoogde kans op overgewicht.

Passend ingerichte ruimtes Voor alle bovenstaande randvoorwaarden zijn passend ingerichte ruimtes nodig, bijvoorbeeld een tafel om te ontspannen en om veilig en hygiënisch te eten, een rustige en veilige plek waar kinderen kunnen slapen, zonder tv en pc. Ook voldoende plek om te ervaren en te bewegen, zowel binnen en buiten is nodig. Staan er in een omgeving voldoende vaste en losse materialen om interessante en uitdagende dingen mee te doen, dan ontwikkelen kinderen zich beter en vertonen ze minder ongewenst gedrag.

8.3 Actief stimuleren van gezond gedrag met interactievaardigheden Zoals besproken in hoofdstuk 3 spelen deze interactievaardigheden bij gezond opvoeden een belangrijke rol bij gezond opvoeden. Vooral als het gaat om het actief stimuleren van gezond gedrag bij kinderen. Hieronder gaan we uitgebreider op deze vaardigheden in met concrete voorbeelden van interactie over gezond gedrag.

In het pedagogisch kader kinderopvang gaat het om de volgende interactievaardigheden: • Sensitieve responsiviteit (emotionele steun). • Respect voor autonomie (zelfsturing). • Praten, uitleggen en luisteren. • Grenzen stellen en reguleren (eigen gedrag leren sturen). Sensitieve responsiviteit of emotionele steun Sensitieve responsiviteit of emotionele steun betekent dat pedagogisch medewerkers en gastouders gevoelig zijn voor wat een kind bezighoudt. Ze nemen signalen van het kind waar en reageren daar goed op. Ze laten merken dat ze het kind gezien hebben en waarderen. Ze houden rekening met het kind en gaan er positief mee om. Maar ook het kind helpen en aanmoedigen als dat nodig is hoort daarbij. Wat betreft gezondheid gaat het bijvoorbeeld om het herkennen en erkennen van signalen dat het kind wil eten, slapen, bewegen of rusten. Ook gaat het om kinderen aanmoedigen gezonde keuzes te maken door bijvoorbeeld ook onbekend fruit te proberen. Sensitieve responsiviteit is belangrijk voor de kwaliteit van iedere relatie, ook die tussen collega’s en partners, pedagogisch medewerkers of gastouders en ouders en in het bijzonder tussen kinderen en hun ouders, pedagogisch medewerkers of gastouders. Wanneer een pedagogisch medewerker of gastouder een sensitief-responsieve houding heeft naar ouders, reageert ze dus op wat hen bezighoudt. Daarmee krijgen ouders het gevoel dat ze serieus genomen worden. Zo bouw je een goede band met ze op.

Respect voor autonomie of zelfsturing Autonomie (of zelfsturing) is het recht of de mogelijkheid van een mens om zelf dingen te bepalen. Een kind is vanaf de geboorte uniek. Het heeft een eigen persoonlijkheid, een eigen temperament en laat op eigen wijze zijn of haar behoeften zien. Naarmate het kind ouder wordt treedt er een geleidelijke verschuiving op van volledige afhankelijkheid (bij de geboorte) naar meer autonomie. Respect voor autonomie betekent dat je als volwassene erkent dat een kind een eigen persoon is.

Reader scholing Een Gezonde Start

Dat je rekening houdt met zijn gevoelens, wensen en ideeën. Pedagogisch medewerkers en (gast)ouders houden dan bijvoorbeeld rekening met de behoefte van een kind aan rust, aan beweging, aan opwinding en aan alleen zijn. Je vergroot de autonomie van kinderen door ze zelf te laten doen wat ze (met hulp) kunnen. Je laat ze ontdekken, je laat ze kiezen, je geeft ze de ruimte en je versterkt de ideeën van het kind. Een kind kan natuurlijk nog niet alles zelf beslissen. Maar het kind moet wel speelruimte krijgen voor wat hij voelt, wil en wenst.

Grenzen stellen en leren reguleren van eigen gedrag Kinderen komen tot bloei in een voorspelbare en liefdevolle omgeving. Dan voelen ze zich veilig en weten ze wat ze kunnen verwachten. Een kind emotionele veiligheid bieden betekent zo nodig ook regels en grenzen stellen en daarin consequent zijn. Enkele tips bij grenzen stellen zijn:

Wat betreft voeding kun je denken aan mogen proeven, voelen en uitvinden hoe dingen smaken. Daar hoort ook bij wat ze graag eten en drinken. Je respecteert bijvoorbeeld welk fruit het kind kiest. Als het om bewegen gaat kiest het kind bijvoorbeeld zelf het materiaal. Bij eet- en drinksituaties in de kinderopvang ga je ervan uit dat een kind zelf bepaalt hoeveel het wil eten. Wel moet dan aan een paar voorwaarden zijn voldaan. Het kind moet zich uitgerust en op zijn gemak voelen en het moet kunnen kiezen uit gezonde etenswaren.

slaap-, eet-, drinken speelbehoefte. Vaste eet- en slaaptijden helpen daarbij. Eten en slapen wordt op die manier een vaste gewoonte. Jonge kinderen houden van voorspelbaarheid. Wanneer een kind weet wat er gaat komen, weet het ook waar het aan toe is en wat er van hem wordt verwacht. Dat zorgt voor rust. Het geeft een kind zelfvertrouwen en bevordert positief gedrag. Om goede voedings-, bewegings,-en slaapgewoonten te ontwikkelen zijn rituelen een goed middel. Rituelen zijn bijvoorbeeld liedjes die aankondigen dat het tijd wordt voor de kring of het eten. Of een slaapritueel om kinderen rustig naar bed te brengen en in slaap te laten vallen. Of een geluidje om duidelijk te maken dat het spelen bijna voorbij is. Bij baby’s volg je in grote lijnen het ritme van thuis. Oudere kinderen leren mee te doen met het dagritme en bijhorende rituelen. Een duidelijk ritme, flexibel toegepast, is goed voor kinderen van alle leeftijden.

‘Praten’, uitleggen en luisteren Door met of zonder woorden met kinderen te praten en door ze dingen te vertellen en uit te leggen, leren kinderen de wereld beter begrijpen. Dat kan gaan over de wereld om hen heen, de buitenwereld, maar ook over hun binnenwereld, dat wil zeggen hun gedachten, wensen en gevoelens. Pedagogisch medewerkers of gastouders zorgen ervoor dat kinderen de wereld om hen heen beter gaan begrijpen. Bijvoorbeeld door woorden te geven aan wat kinderen doen en wat zijzelf doen. Maar ook door te praten over wat ze voelen, wat ze denken en over wat er om hen heen gebeurt. Dat doen ze door met het kind te praten, door vragen te stellen en door antwoord te geven op vragen. Wat betreft gezond opvoeden gaat het dan bijvoorbeeld om het opnoemen wat het kind eet, het praten over gezonde voeding en het belang van bewegen. Het kan ook gaan om kinderen begrippen bij te brengen als over, in, achter en op. Ook dat doe je door te praten, uit te leggen en te laten zien. Het kind oefent alle begrippen tijdens het spel, door bijvoorbeeld met een autootje ‘op’, ‘onder’ en ‘naast’ een bruggetje te rijden.

• Zorg voor regelmaat en rituelen. Regelmaat zorgt ervoor dat een kind toekomt aan zijn

• Geef niet te veel, maar wel duidelijke regels. Stel eenvoudige basisregels vast en vertel

hierbij concreet wat je wilt: handen wassen voor het eten, tanden poetsen voor het naar bed gaan, geen snoep voor het eten. Geef weinig nee-regels. ‘Nee’ gebruik je bij voorkeur bij agressie en gevaar: elkaar geen pijn doen, geen dingen kapot maken en niet doen, gevaarlijk. Laat bij ongewenst gedrag merken dat de handeling zelf niet kan en mag. Zeg dus niet “jij mag niet duwen”, maar “duwen is niet leuk, dat mag niet”. Op de naschoolse opvang (BSO) gelden bijvoorbeeld de regel dat het eten 20 minuten duurt en niet de regel dat als je het op hebt je naar buiten mag. Dan gaan kinderen namelijk hun eten naar binnen proppen. Eten is een sociale bezigheid en snel eten is niet goed voor de spijsvertering.

• Geef positieve gedragsaanwijzingen. Het is belangrijk kinderen positieve aandacht te geven voor gedrag dat je graag wilt zien. Let daarom heel goed op de momenten waarop kinderen uit zichzelf de regels proberen op te volgen en prijs ze hiervoor met complimentjes of een lief gebaar zoals een aai over de bol. Als je zegt dat je blij bent omdat het kind rustig heeft geslapen of lekker buiten heeft gespeeld, dan zal het kind dit vaker gaan doen. Een boodschap moet overigens niet tegenstrijdig zijn met je lichaamstaal. Als je bijvoorbeeld zelf niet van warme melk houdt en tegen het kind zegt: ‘Lekker hoor, die melk, mmm, heerlijk, goed dat je het ook probeert’, dan voelen kinderen haarfijn aan dat die boodschap niet klopt. Beloon een kind niet met eten, maar geef het op vaste momenten op een dag. Sus een ruzie ook niet door een koekje te geven. Zoetigheid wordt dan als beloner gebruikt en bovendien zal het ruzie maken zich herhalen, want het levert tenslotte een koekje op.

• H eb realistische verwachtingen van een kind. Te hoge verwachtingen hebben is vragen

om teleurstellingen. Eisen die je aan een kind stelt moeten passen bij wat er op dat moment gebeurt. Ze moeten aansluiten bij de beleving van het kind. Een peuter kan bijvoorbeeld niet lang wachten om die lekkere banaan op te eten. Of om pas te mogen bewegen als degene vóór hem eindelijk klaar is.

Reader scholing Een Gezonde Start

8.4 Opvoedstijlen Ouders en andere opvoeders zijn verschillende personen. Ze verschillen van elkaar in de manier waarop ze hun kind opvoeden. Toch is er per ouder vaak een bepaalde lijn te ontdekken in hoe ze dat doen, een herkenbaar patroon. Dat noemen we opvoedstijl (Kohnstamm, 2010). Het is belangrijk dat je weet hoe jouw opvoedstijl is of hoe de opvoedstijl is waar je naar streeft. Je krijgt te maken met verschillende opvoedstijlen van ouders. Het is goed om verschillen in opvoedstijl te herkennen. Bij opvoeden is het belangrijk dat je reageert op het gedrag van het kind, aanvoelt wat het bezighoudt en betrokken bent bij het kind. Daarnaast gaat opvoeden over het aanbrengen van grenzen. Een kind heeft nodig dat het weet wat het wel en niet mag.

Naar aanleiding hiervan kennen we de volgende opvoedstijlen: • Gezaghebbend (ook wel democratisch genoemd) • Permissief (toegeeflijk) • Autoritair (streng) • Verwaarlozend

• Toon voorbeeldgedrag. Kinderen leren ook door na te doen, te imiteren. Dat heet sociaal leren. Kinderen doen veel na van ouders, maar ook het voorbeeld van de pedagogisch medewerker heeft invloed op het ontwikkelen van gezonde gewoonten. Als jij meespeelt, doen de kinderen ook mee. Als jij fruit eet, eten de kinderen ook fruit.

Naast grenzen stellen is het ook belangrijk om kinderen te leren hun eigen gedrag te sturen (reguleren). Zeker bij gezond leren eten en bewegen speelt dit een grote rol. Daardoor kunnen ze makkelijker nee zeggen tegen verleidingen om hen heen, bijvoorbeeld als het om snoep gaat. Jonge kinderen kunnen hun gedrag nog niet goed reguleren (sturen). Als ze bijvoorbeeld iets lekkers willen, zullen ze het proberen te pakken, ook als dat op dat moment niet mag. Kinderen hebben van nature een voorkeur voor vet en zoet eten. Het is daarom niet raar dat een kind moeite zal hebben om bijvoorbeeld een marshmallow te weigeren. Ze hebben een volwassene nodig die ‘nee’ zegt en hun aandacht positief op iets anders richt. Je leert kinderen gedrag en emoties reguleren door duidelijk aan te geven en uit te leggen wat mag en wat niet mag. Dat doe je door te letten op gevoelens van kinderen en daarop te reageren. Een voorbeeld; ‘Ja, ik snap (jouw gevoel) dat je (gevoel van het kind) graag een koekje wilt hebben. Maar we gaan zo eten.’ Wat je ziet als een kind meer controle heeft over het eigen gedrag: S topt met eten als het genoeg heeft. R ustig naar bed gaat en een goede nachtrust heeft. V eel plezier heeft in bewegen.

• • •

In onderstaande tabel zie je deze vier opvoedstijlen. Naast deze vier opvoedstijlen onderscheiden we ook nog de overbeschermende opvoeder; daarbij gaat liefde en aandacht samen met onvrijheid.

Wel grenzen

Geen grenzen

Wel aandacht

gezaghebbend (democratisch)

permissief (toegeeflijk of anti-autoritair)

Geen aandacht

autoritair (streng, bestraffend)

verwaarlozend (nalatig)

Gezaghebbende of democratische opvoedstijl Onderzoekers (Kohnstamm, 2010) zien deze opvoedstijl als het beste voor de ontwikkeling van het kind. Een gezaghebbende opvoedstijl betekent dat je veel gevoel hebt voor wensen en gevoelens van het kind, samen met realistische verwachtingen over wat het kind kan. De ouder is sensitief responsief. In deze groep vallen de meeste kinderen met een gezond gewicht. Eerder zagen we dat dit betekent dat een ouder erkent wat een kind wil en dat hij het waar mogelijk laat kiezen. Maar de ouder bepaalt wel wat er moet en mag en leert het kind regels. Voor eten geldt dat de ouder bepaalt wat en wanneer er gegeten en gedronken wordt. Het kind geeft aan hoeveel het op kan. Voor bewegen wordt er samen gekeken naar wat het kind leuk vindt om te doen. De gezaghebbende opvoedstijl is het gunstigste voor de gezondheid van het kind. Het blijkt bijvoorbeeld dat kinderen die volgens deze stijl zijn opgevoed meer groente en fruit eten.

Reader scholing Een Gezonde Start

Negeren van het honger- en verzadigingsgevoel zorgt dat een kind niet leert te eten naar eigen behoefte. Het doet alleen wat van hem of haar wordt verwacht. Als ouders eisen dat het kind zijn bord leeg eet, eet zoâ&#x20AC;&#x2122;n kind alles op, terwijl het eigenlijk geen trek meer heeft. Bepaalde producten minder eten leidt er juist vaak toe dat kinderen die producten (zoals snacks of zoetwaren) extra graag willen. Soms vragen ze dan bij vriendjes en buren om koek en snoep. Een autoritaire opvoedstijl is ook niet goed voor de motorische ontwikkeling van kinderen. Als je kinderen kort houdt voelen ze zich niet uitgedaagd tot ontdekken. Voorbeelden zijn dat kinderen hun kleding niet vies mogen maken, niet op muurtjes mogen lopen of geen materiaal hebben waarmee ze buiten mogen spelen. Zulke kinderen leren niet wat ze met hun lichaam kunnen.

Verwaarlozende of nalatige opvoedstijl Een verwaarlozende opvoedstijl betekent dat ouders liefdeloos zijn. Ze zijn weinig betrokken bij hun kind en laten het erg vrij. Ouders vinden alles goed en leggen bijna geen beperkingen op. Ze eisen niets. Dat kan gaan over het eten (het kind mag alles eten wat het wil), het aantal uren televisiekijken en computeren. Ook geeft de ouder niet het goede voorbeeld bij het leren van gewenst gedrag.

Permissieve of anti-autoritaire opvoedstijl Deze opvoeders zijn warm, responsief en betrokken bij hun kind, maar ook erg toegeeflijk of onop-lettend. Permissieve ouders oefenen weinig controle uit over het gedrag van hun kind. Ze laten hun kind niet geleidelijk zelfstandig worden. Soms laten ze het beslissingen nemen waar het nog niet toe in staat is. Er worden weinig eisen en regels gesteld en er is nauwelijks controle op het naleven van regels. Ook geeft de ouder niet bewust het goede voorbeeld om gewenst gedrag aan te leren. Deze opvoedstijl is ongunstig voor een gezonde ontwikkeling van het kind. Kinderen die zo opgevoed worden, drinken bijvoorbeeld meer frisdrank, eten meer snoep en minder groente.

Autoritaire of strenge opvoedstijl Bij een autoritaire opvoedstijl is de ouder weinig gevoelig voor de signalen van het kind. Er zijn strenge regels. Het kind mag bijvoorbeeld alleen op een bepaalde plek spelen en nergens anders. Het moet ook altijd zijn bord leegeten. Ouders houden controle over hun kinderen en vinden gehoorzaamheid belangrijk. Zo nodig straffen ouders. Bij deze opvoedstijl past eten als beloning, en niet eten als straf. Deze opvoedstijl bevordert agressief gedrag. Een positief zelfbeeld, zelfstandig gedrag en zelfbeheersing wordt met zoâ&#x20AC;&#x2122;n stijl heel moeilijk voor kinderen. Kinderen van zulke ouders zijn vaak onzeker, weinig zelfstandig, meer angstig en teruggetrokken, ongelukkig en agressief of gefrustreerd. Te strenge ouders maken hun kind fundamenteel onzeker. Ook deze opvoedstijl is voor een gezonde ontwikkeling van het kind niet goed. Kinderen die zo opgevoed zijn eten minder groente en fruit.

Ook deze opvoedstijl hangt samen met een minder goede ontwikkeling van het kind. Ouders die alles goedvinden beschermen kinderen niet tegen hun eigen impulsen. Ze stellen geen grenzen aan hun kinderen. Kinderen krijgen dan het gevoel dat ze zichzelf niet in de hand kunnen houden. Dat leidt tot neurotische angst en tot agressie. Deze kinderen zijn vaker ongehoorzaam, rebels en impulsief. Verwaarlozing leidt tot emotionele problemen, gedragsproblemen en sociale problemen. In gezinnen waar niet naar kinderen wordt omgekeken is vaak veel aan de hand. Bij verwaarlozing is hulp nodig. Kinderen die zo opgevoed worden, blijken bijvoorbeeld meer frisdrank te drinken en snoep te eten, en minder groente.

Overbeschermende opvoedstijl Door overbescherming kunnen kinderen gevoelig worden voor allerlei angsten. Ouders die steeds waarschuwen geven hun kind voortdurend het gevoel dat het leven vol gevaren zit. Als ouders alles wat schrik kan aanjagen uit de buurt van hun kind houden, went dat kind nergens aan. Ouders kunnen niet overal en altijd alle gevaren wegnemen. Als een kind dan toch in een spannende situatie terechtkomt dan staat hij weerloos tegenover zijn bange gevoelens, bijvoorbeeld als hij voor het eerst naar school gaat. Kinderen die veel over buikpijn klagen hebben nogal eens overbezorgde ouders.

Kanttekeningen bij verschillende opvoedstijlen Bedenk wel dat de opvoedstijlen zoals ze hier staan beschreven zwart-wit zijn. Veel ouders zitten ergens tussenin. Of ze zijn op bepaalde momenten meer autoritair dan op andere momenten. Misschien jij zelf ook wel. Ook is ieder kind anders. Daarom heeft elk kind weer een andere aanpak nodig. In autoritaire gezinnen kan controle samengaan met warmte. Bij sommige migrantengezinnen is dat zo. Of bij gezinnen uit een buurt waar kinderen veel risico lopen. Kinderen hebben dan meer controle nodig.

Reader scholing Een Gezonde Start

Beeldvorming rond opvoedstijlen Het beeld heerst dat migrantenouders autoritairder zijn en dat ze kinderen vaker slaan. Ook zouden jongens alles mogen. De werkelijkheid is anders, want als het om kinderen gaat hebben sommige migrantenouders, eerder een permissieve (toegeeflijke) opvoedstijl dan een autoritaire. Wel komt slaan waarschijnlijk meer voor bij laagopgeleide migrantenouders. Net als bij autochtone ouders in achterstandssituaties. Dat komt onder meer omdat ze meer stress hebben. Maar in de meerderheid van migrantengezinnen wordt niet geslagen en is er sprake van een warme opvoeding. Hoe jij over de opvoedstijl van bepaalde ouders denkt beïnvloedt jouw beeldvorming over die ouders. Het bepaalt je kijk op hen en het bepaalt je houding en je interpretatie. Wees je hiervan bewust. Probeer iedere ouder te zien als iemand die het beste met zijn kind voor heeft.

Bronnen Arredondo EM, Elder JP, Ayala GX, Campbell N, Baquero B, Duerksen S: Is parenting style related to childrens healthy eating and physical activity in Latino families? Health Educ Res 2006, 21:862–871. Jong de E, Stocks T, Visscher TLS, Hirasing RA, Seidell JC, Renders CM. Association between sleep duration and overweight; the importance of parenting. Int J Obesity 2012, 1-7. Kohnstamm, R.(2010). Kleine ontwikkelingspsychologie. Het jonge kind. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Larios SE,Guadalupe XA Arredondo EM, Baquero B, Elder JP. Development and validation of a scale to measure Latino parenting strategies related to children’s obesigenic behaviors. The parenting strategies for eating and activity scale (PEAS). Appetite 52 (2009) 166–172. L’Hoir MP, Boere-Boonekamp MM, Beltman M, Bruil J, Dijkstra N, Engelberts AC. Preventie van overgewicht bij zuigelingen. Tijdschr JGZ 2006; 5: 89-92. L’Hoir MP, Vlasblom E, Boere-Boonekamp MM, Dommelen van P, Schmelt D, Dreiskämper D en Naul R. (2012). Slaap en overgewicht in Europees onderzoek. Tijdschr JGZ, 2012;44:102-104. Mennella, J.A. (2014). Ontogeny of taste preferences: basic biology and implications for health. Am J Clin Nutr, 99(3), 704S-711S. Mesman, J. (2010). Oud geleerd, jong gedaan: Investeren in ouders bevordert onderwijskansen van kinderen. Utrecht: Sardes. Oudhof M, Wolff de MS, Ruiter de M, Kamphuis M, Lamphu M, Prinsen M (2013). JGZ Richtlijn Opvoedingsondersteuning voor hulp bij opvoedingsvragen en lichte opvoedproblemen. Utrecht: NCJ. Pels, T. (2010). Opvoeden in de multi-etnische stad. Rede in verkorte vorm. Utrecht: Verweij-Jonker Instituut. Rhee KE, Lumeng JC, Appugliese DP, Kaciroti N, Bradley RH: Parenting styles and overweight status in first grade. Pediatrics 2006, 117:2047–2054. Reilly JJ, Armstrong J, Dorosty AR, Emmett PM, Ness A, Rogers I, Steer C, Sherriff A (2005). Early life risk factors for obesity in childhood: cohort study. BMJ 2005;330:1357 doi: http://dx.doi. org/10.1136/bmj.38470.670903. Singer, E. en L. Kleerekoper. (2009). Pedagogisch kader kindercentra 0-4 jaar. Maarssen: Elsevier gezondheidszorg. Sleddens, E.F.C, Gerards S.M.P.L. et al. (2011). General Parenting, childhood overweight and obesity-inducing behaviors: a review. Int.J.Pediatr.Obes, 6(2-2): e12-27 . Wake M, Nicholson JM, Hardy P, Smith K: Preschooler obesity and parenting styles of mothers and fathers: Australian national population study. Pediatrics 2007, 120:e1520–e1527.

Reader scholing Een Gezonde Start

9. Diversiteit in leefstijl Dit hoofdstuk hoort bij bijeenkomst 2 van de basismodule van de scholing Een Gezonde Start.

Ieder kind, iedere ouder en iedere pedagogisch medewerker of gastouder is anders. Er is een grote diversiteit aan mensen, ook in de manier waarop zij met gezondheid omgaan. Voor een goede communicatie met kinderen en hun ouders is respect nodig voor die verschillen. Ook bij gezond opvoeden heb je te maken met diversiteit. Hier krijg je vooral informatie over verschillen in gezond opvoeden naar sociaaleconomische achtergrond en/of culturele afkomst of religie van ouders.

In Nederland wonen bijna 17 miljoen mensen. Van hen rekenen we ongeveer 1,9 miljoen mensen tot de niet-westerse migranten en 1,5 miljoen mensen tot de westerse migranten (hieronder vallen bijvoorbeeld Duitsers, Amerikanen, maar ook Indonesiërs). De grootste niet-westerse bevolkingsgroep in Nederland is de Turkse groep (2,3% van de totale bevolking). Daarna komt de Surinaamse en Marokkaanse groep (2,1%). Bijna de helft van deze mensen is in Nederland geboren. Daarmee horen ze tot de tweede of derde generatie.

“

Er is een grote diversiteit aan mensen, ook in de manier waarop zij met gezondheid omgaan

”

De tweede generatie migranten zijn hoger opgeleid en leven minder vaak van een uitkering dan de migranten van de eerste generatie. Niet-westerse migranten wonen vooral in en rond de vier grootste steden van Nederland, vaak in buurten met een lage SES. Eén op de drie inwoners van Amsterdam, Rotterdam en Den Haag is van niet-westerse herkomst, één op de vijf binnen Utrecht. Ook Almere kent relatief veel nietwesterse migranten (één op de vier). In Nederland zijn 2,5 miljoen mensen laaggeletterd. Daarnaast heeft bijna 30% van de Nederlanders moeite met het begrijpen van informatie zoals formulieren en informatie op websites. Twee derde van deze mensen is autochtoon met het Nederlands als moedertaal.

Bij diversiteit gaat het om verschillen tussen mensen. Denk daarbij aan etniciteit, geslacht, lichamelijke of geestelijke beperkingen en leeftijd. Er zijn ook minder zichtbare verschillen, bijvoorbeeld verschillen in: W aarden en normen C ultuur M anier van leven P ersoonlijkheid V aardigheden Z ienswijzen

• • • • • •

Ieder mens heeft een unieke combinatie van zulke kenmerken.

Reader scholing Een Gezonde Start

9.1 Respect voor diversiteit

9.2 Referentiekader

Het is goed om als pedagogisch medewerker of gastouder oog te hebben voor verschillen tussen kinderen.

Jij hebt jouw idee over hoe de wereld in elkaar zit. Een ander heeft weer een ander idee. Dat noemen we ieders referentiekader. Een referentiekader is de manier waarop je dingen ziet en er je eigen verhaal van maakt. In dat verhaal zitten je eigen ervaringen, maar ook ervaringen van de groep waar je bij hoort. Dit referentiekader bepaalt hoe jij je voelt in allerlei situaties. Bijvoorbeeld of je erbij hoort of niet, hoe je over anderen oordeelt en hoe je reageert op nieuwe mensen en situaties.

Het gaat om verschillen tussen kinderen die te maken hebben met: Sekse, gezinsachtergrond, cultuur en geestelijke of lichamelijke kenmerken. Leeftijd en ontwikkelingsfasen van kinderen.

• •

Daarvoor heb je een houding nodig die respect laat zien voor diversiteit. Respect is een gevoel, gebaar of woorden waarmee je laat merken dat je iemand als waardevol mens accepteert. Respect betekent dat je open staat voor een ander, dat je je in de ander kunt verplaatsen. Maar ook dat je nadenkt over je eigen gedachten en emoties ten opzichte van die van anderen. Je voelt je verbonden met kinderen en ouders als je je richt op wat mensen gemeenschappelijk hebben. Dat breng je ook over op de kinderen, je leert ze positief met verschillen om te gaan.

Waarden en normen Waarden zijn opvattingen of ideeën over wat goed of slecht is. Voorbeelden van waarden zijn eerlijkheid, respect voor het eigendom van anderen of vrijheid. Het gaat erom welke waarden jij het belangrijkst vindt.

Elk kind en elke ouder heeft iets eigens, dat maakt het werk leuk en afwisselend, maar soms ook lastig. Elke leefwereld is de moeite waard om je mee bezig te houden. Alleen met een open, respectvolle houding en goede communicatievaardigheden bouw je goed contact op met ouders. Kinderen voelen zich veilig in de kinderopvang als ze merken dat hun ouders worden gewaardeerd en serieus genomen.

• • •

Open houding Een open houding bevorder je door: • Te luisteren en te communiceren. • Z elfreflectie te ontwikkelen (zelfreflectie is je eigen gedachten en gevoelens kunnen bekijken en bespreken). • Feedback te kunnen ontvangen (feedback ontvangen is van anderen horen wat ze van jouw gedrag vinden en daarop reageren). eerstanden, vooroordelen, handelingsverlegenheid en angst voor het onbekende te •W overwinnen. (handelingsverlegenheid is dat je niet weet wat je moet doen of dat je iets niet durft te zeggen of te doen). • Goed te worden in het leren hoe je kinderen samen verschillend laat zijn.

Normen zijn verwachtingen die mensen van elkaar hebben over hoe ze zich horen te gedragen. Voorbeelden van normen – die horen bij de hiervoor genoemde waarden – zijn: waarde: eerlijkheid – norm: het is slecht om te liegen. w aarde: respect voor het eigendom van anderen – norm: het is slecht om te stelen. waarde: vrijheid – norm: het is goed om zelf je tijd in te delen. Waarden en normen leren we van jongs af aan. Vaak ontdekken we onze waarden en normen pas als iemand iets anders denkt. Wat belangrijk is voor de een, is voor de ander onbelangrijk. Denk bijvoorbeeld aan de vraag hoe ouders denken over het wel of niet op snoep mogen trakteren van hun kind.

Omgaan met diversiteit heeft altijd te maken met je eigen gedachten, drijfveren en emoties. Diversiteit is niet alleen maar tolerant leren zijn tegenover anderen. Grenzen stellen hoort hier ook bij: Vanuit de kinderopvang: gezamenlijke grenzen die voortvloeien uit afspraken, normen en waarden van de organisatie. P ersoonlijke grenzen: wat kun jij aan als pedagogisch medewerker? Wat wil je delen met anderen? Wat vind je moreel toelaatbaar?

• •

Het gaat om verschillen tussen kinderen die te maken hebben met: S ekse, gezinsachtergrond, cultuur en geestelijke of lichamelijke kenmerken. L eeftijd en ontwikkelingsfasen van kinderen.

• •

Reader scholing Een Gezonde Start

Beeldvorming en vooroordelen Je vormt je een beeld van iemand op grond van hoe hij of zij eruit ziet. Of naar aanleiding van hoe er over hem of haar gepraat wordt. Dat is een alleenstaande moeder, dus… Zij is een vrouw, dus… Hij rijdt in een dikke Mercedes, dus… Dat kind zit in een rolstoel, dus… Dat kind is dik, dus… Dat is een broertje van die, dus… Dit soort beelden noem je stereotypen. Het hebben van een stereotiep beeld helpt je snel te weten wat je van iemand kunt verwachten. Maar stereotypen hebben het nadeel dat je er ook flink naast kunt zitten. Leer je iemand beter kennen, dan moet je je eerste beeld bijna altijd bijstellen. Dan blijkt die haastige vrouw bijvoorbeeld ook kostwinner te zijn en moeder van een kind met beperkingen. Aan een stereotiep beeld van iemand verbinden mensen vaak nog voordat ze iemand hebben leren kennen een (positief of negatief) oordeel. Dit noem je vooroordelen. Vaak houd je hardnekkig vast aan deze ideeën: ‘Die ouders zijn niet betrokken bij wat we doen’ denk je misschien, maar misschien zijn ze gewoon verlegen of spreken ze de taal onvoldoende. Vooroordelen gaan altijd samen met emoties. Ze zorgen ervoor dat je sommige dingen wel waarneemt, denkt en voelt, en andere niet. Dat noemen we selectief waarnemen. Bij vooroordelen kijken en luisteren mensen niet meer met een open blik. Positieve vooroordelen kunnen je blind maken voor wat iemand fout doet.

Macht en status Verschillen in macht en status (aanzien) bepalen hoe we naar anderen kijken. Dat is van invloed op hoe we ons voelen bij anderen. Kinderen in een groep leren al op jonge leeftijd om te gaan met macht. Ze verwerven een sociale status ten opzichte van elkaar. Ze leren van hun opvoeders of van elkaar wie meetelt en wie niet. Ze leren macht ook te verbinden aan culturen, aan sociale klassen, aan sekse en aan fysieke mogelijkheden. Kinderen ontwikkelen ook gevoelens van minderwaardigheid (zich minder dan anderen voelen) of juist van meerderwaardigheid of superioriteit (je meer dan anderen voelen). Als deze gevoelens sterk worden, heeft dat vaak een negatieve invloed op het zelfbeeld van kinderen. Reflecteren Om je werk goed en met plezier te kunnen doen is een gevoel van verbondenheid met kinderen, ouders en collega’s onmisbaar. Verbondenheid krijg je door je in te leven in de ander. Daar kun je aan werken door na te denken over wat je zelf denkt en voelt, door te reflecteren. Bij reflecteren op jezelf hoort dat je: Een open en nieuwsgierige houding hebt. Actief wilt luisteren. Je wilt verplaatsen in het perspectief van de ander. Bereid bent van anderen te leren en anderen te ondersteunen.

• • • •

Wil je leren omgaan met verschillen, dan is het nodig om iedere keer opnieuw te reflecteren op je eigen positie. Wat zijn je voorkeuren, vooronderstellingen en mogelijke vooroordelen? Als je dat weet leer je omgaan met verschillen, begrip hebben voor anderen en snap je hoe anderen jou zien. Reflecteren betekent dat je terwijl je werkt, nadenkt over wat je nu eigenlijk doet en waarom je dat doet.

Hoe werk je aan diversiteit? • Werk vanuit een open en nieuwsgierige houding. Luister actief, verplaats je in wat de ander denkt en voelt en wees bereid van de ander te leren. • Wen eraan te reflecteren op je gedachten en emoties (zie hierboven). • Probeer je verbonden te voelen met de kinderen en hun ouders op basis van wat jullie gemeenschappelijk hebben. • Kijk vanuit die verbondenheid naar diversiteit. Maak die zichtbaar en bespreekbaar. • Verzamel kennis over diverse gezinsachtergronden (cultuur, armoede, gezinsvormen) en kwetsbare kinderen. op beeldvorming en vooroordelen bij jezelf. Maar ook bij collega’s, bij kinderen en bij hun • Let ouders. Maak ze bespreekbaar.

9.3 Gezondheid, sociaal economische status en 9.3 culturele diversiteit Over gezond opvoeden wordt heel verschillend gedacht. Hieronder gaan we in op verschillen die te maken hebben met sociaaleconomische status (SES) en culturele afkomst. Zie voor de definitie van sociaaleconomische status hoofdstuk 8.1. Als het gaat om (gezond) opvoeden en opgroeien hebben sociaaleconomische status (SES) en (culturele) afkomst van ouders veel invloed. Hoogopgeleide ouders hebben soms heel andere ideeën over gezonde voeding voor hun kinderen dan laagopgeleide ouders (zo zijn bepaalde ‘superfoods’ en producten met spelt heel populair bij bepaalde hoogopgeleide groepen). Mensen met een lage SES hebben in bepaalde opzichten een ongezonder leefpatroon, zoals meer roken en minder bewegen. Zij hebben over het algemeen vaker chronische aandoeningen en leven minder lang dan mensen met een hoge SES. Dat komt door een samenloop van ongunstige factoren, zoals: L age opleiding. Stress door armoede en/of het leven in een probleembuurt. Afkomstig zijn uit een ander land, soms gevlucht zijn uit een ander land. P sychosociale problemen. Minder kennis over gezondheid. Moeilijk nee kunnen zeggen tegen verleidingen zoals vette snacks (niet genoeg weerbaar zijn).

• • • • • •

Reflecteren op jezelf betekent regelmatig stilstaan bij wat je wilt en doet, bij je ideeën en bij je gevoelens. Het gaat om denken, voelen en willen. Welke waarden en normen heb jij? Hoe ben jij opgevoed? Wat heeft jou beïnvloed? Waar liggen jouw gevoeligheden? Heeft dat invloed op hoe je naar andere mensen kijkt? Heeft dat invloed op hoe je denkt over gezond opvoeden? Kun je je verplaatsen in de ander als die anders omgaat met gezondheid?

Reader scholing Een Gezonde Start

Kinderen uit gezinnen met een lage SES en/of een niet-westerse achtergrond hebben vaker overgewicht. In heel Nederland heeft gemiddeld 8% van de 2-jarige jongens en meisjes overgewicht of obesitas. Bij kinderen met een Turkse, Marokkaanse of lage SES achtergrond komen overgewicht en obesitas vaker voor: Bijna 20% van de 2-jarige kinderen met een Turkse achtergrond heeft overgewicht of obesitas en 24% van de kinderen van Marokkaanse afkomst. Het percentage kinderen met overgewicht blijft toenemen naarmate ze ouder worden: Op 4-jarige leeftijd is dit in beide groepen 25% (Zie figuur 1 en 2). Een goede ontwikkeling is dat de mate van overgewicht in grote steden lijkt te stabiliseren en af te nemen. Ook bij kinderen met een niet-Westerse achtergrond. Omdat veel migranten in achterstandsbuurten wonen (dus buurten met een lage SES) is het soms niet duidelijk of het overgewicht meer samenhangt met de etnische achtergrond of met de lage SES. Als je figuur 3 en 4 bekijkt zie je dat veel kinderen van 2 jaar met een migrantenachtergrond overgewicht hebben, maar ook dat in buurten met een lage SES veel kinderen wonen met overgewicht.

Afbeelding 3: 2-jarigen in Amsterdam naar etnische achtergrond

Bron: GGD Amsterdam: Gezondheid in beeld.

Afbeelding 1: Overgewicht bij Nederlandse kinderen en bij kinderen met een Turkse of Marokkaanse achtergrond van 2-18 jaar (Van Dommelen et al., 2015) Afbeelding 4: 2-jarigen in Amsterdam naar socio-economische status per buurt

Prevalentie Prevalentie

Overgewicht Overgewicht 45% 45% 40% 40% 35% 35% 30% 30% 25% 25% 20% 20% 15% 15% 10% 10% 5% 5% 0% 0%

NL jongens NL jongens NL meisjes NL meisjes TU jongens TU jongens TU meisjes TU meisjes MA jongens MA jongens MA meisjes MA meisjes 2 2

4 4

6 6

8 8

10 10

12 12

14 14

16 16

Bron: GGD Amsterdam: Gezondheid in beeld.

18 18

Afbeelding 2: Obesitas bij Nederlandse kinderen en bij kinderen met een Turkse of Marokkaanse achtergrond van 2-18 jaar (Van Dommelen et al., 2015)

Obesitas Obesitas 12% 12%

Prevalentie Prevalentie

10% 10%

NL jongens NL jongens NL meisjes NL meisjes

8% 8%

TU jongens TU jongens TU meisjes TU meisjes

6% 6% 4% 4%

Ook verlaten deze meisjes maar half zo vaak zonder diploma het mbo-onderwijs als Turkse en Marokkaanse jongens (1). Die hogere opleiding heeft invloed op de manier waarop zij met de gezondheid van henzelf en hun kinderen omgaan. Maar er komen nog steeds nieuwe groepen migranten naar Nederland, met hun eigen gewoonten en achtergronden. Denk aan Polen en Roemenen en aan vluchtelingen uit SomaliĂŤ, Irak, SyriĂŤ en vele andere landen. Soms met heel traumatische ervaringen door oorlog, ander geweld of armoede. Vaak hebben zij grotere problemen dan goed zorgen voor de gezondheid van hun kinderen.

MA jongens MA jongens MA meisjes MA meisjes

2% 2%

0% 0%

Bij de grote migrantengroepen zien we duidelijk dat vrouwen van de 2e en 3e generatie steeds vaker een hogere opleiding volgen. De afgelopen tien jaar hebben vooral Turkse en Marokkaanse meisjes hun onderwijspositie verbeterd. Zij zijn vaker dan jongens in het hoger onderwijs terechtgekomen.

2 2

4 4

6 6

8 8

10 10

12 12

14 14

16 16

18 18

Reader scholing Een Gezonde Start

9.4 Waarden en idealen in de opvoeding Je zegt niet ‘ Nederlanders voeden hun kinderen zus of zo op’ en ‘de Antilliaanse Nederlanders doen het zo’, want alleen al tussen autochtone Nederlanders bestaan er grote verschillen. Denk aan stad en platteland, oudere en jongere generaties, hoog- en laagopgeleide ouders en mensen met verschillende religieuze opvattingen. Die verschillen zijn van invloed op wat zij belangrijk vinden in de opvoeding en hoe ze opvoeden (Pels, 2010). Sommige gezinnen gaan sterk uit van een religie of ideologie, ook binnen de opvoeding. Denk bijvoorbeeld aan orthodox-christelijke gezinnen, antroposofische gezinnen en Jehova’s getuigen. Maar ook als dit niet zo is, heeft iedere opvoeder eigen opvoedingswaarden en -idealen. Bewust of onbewust. De ene ouder heeft als ideaal dat zijn kind succes heeft, de andere wil dat het een sociaal mens wordt en weer een ander hoopt dat zijn kind al zijn talenten gebruikt. Ook jij bent beïnvloed door je eigen opvoeding. Als opvoeder neem je alles van je jeugd mee. Je normen en waarden, gedrag dat werd gewaardeerd of afgekeurd, of je wilde lijken op je vader of moeder, hun karakter en opvoedingsstijl – alles.

Opvoedingswaarden tussen en binnen verschillende culturen In Nederland wonen veel mensen met een andere culturele achtergrond. In westerse culturen ligt vaak meer nadruk op autonomie (de ‘ik’-cultuur), in andere culturen meer op verbondenheid (de ‘wij’-cultuur). Opvoedingswaarden hangen samen met de cultuur waarin je bent opgegroeid. Autochtone ouders vinden over het algemeen autonomie (zelfsturing) belangrijk. Ze hechten waarde aan onafhankelijk denken en doen. Ouders met een niet-westerse achtergrond streven ook naar autonomie, maar denken daarbij aan heel andere dingen. Zoals voor jezelf kunnen zorgen en je verantwoordelijk voelen voor eigen taken en verplichtingen. Maar ook verantwoordelijk zijn voor anderen (bijvoorbeeld jongere broers en zusjes). Niet-westerse culturen hechten wat meer belang aan je aanpassen en sociaal gedrag. Ouders in meer collectivistische culturen (‘wij-culturen’), bijvoorbeeld die uit Japan en China, willen dat het kind merkt dat het andere mensen nodig heeft. Dat het iets niet alleen kan. Westerse culturen leggen juist de nadruk op wat een kind zelf wil en zelfstandig kan.

Verschillen binnen een cultuur Verschillen binnen culturen zijn vaak groter dan tussen culturen. Ook wat betreft verschillen in opvoeden. Opvoeden is afhankelijk van bijvoorbeeld de opleiding van ouders. Ook of ze in de stad of op het platteland wonen heeft invloed. En of ouders van de eerste, tweede of derde generatie zijn. Zelfs tendensen in de maatschappij hebben invloed. Daarmee bedoelen we de invloed van school, televisie, sociale media, vrienden en maatschappelijke ontwikkelingen. Ook migranten doen dat. Naarmate ze langer in Nederland wonen nemen ze meer autochtone gewoonten en waarden over. In migrantengemeenschappen zijn er vooral veranderingen bij meisjes. Ze krijgen een steeds hogere opleiding, trouwen later en krijgen later en minder kinderen.

Het verschil is vooral groot tussen ouders met een hoge en een lage opleiding. Er zijn veel overeenkomsten tussen hoogopgeleiden, dwars door culturele groepen heen. Net zoals er veel overeenkomsten zijn tussen laagopgeleide ouders. Hoger opgeleide migrantenouders hebben bijvoorbeeld vaker dezelfde opvoedingsdoelen (zoals autonomie). In dat opzicht lijken ze op hoogopgeleide autochtone ouders.

9.5 Diversiteit en (on)gezonde gewoonten Verschillen in gezondheid hebben meestal te maken met ongezonde gewoonten, zoals roken, teveel eten en te weinig bewegen. Gezinnen die uit een ander land komen brengen meestal hun eigen ideeën over gezondheid en voeding mee.

Voeding Eten en drinken wordt sterk bepaald door cultuur en gewoontes in het gezin. In de kinderopvang heb je te maken met grote verschillen in hoe mensen eten en wat ze daarvan vinden. Moslims eten bijvoorbeeld vanuit geloofsovertuigingen vaak halal. Joden eten geen varkensvlees en het vlees moet ritueel geslacht zijn. Vegetariërs eten geen vlees. Daarnaast kunnen kinderen allergisch zijn voor bepaald eten. In overleg met ouders houd je rekening met eetvoorschriften die samenhangen met religie, levensovertuiging en allergieën. Als je niet zeker weet of een kind iets mag eten, vraag je dat aan de ouders. In de meeste migrantengroepen wordt vaak veel waarde toegekend aan voedsel. Voedsel staat voor gastvrijheid en sociaal samenzijn, waardoor er altijd veel voedsel in huis is dat ook wordt opgegeten. Omdat in sommige culturen een mollige baby als teken van welvaart gezien wordt, geven ouders met een niet-westerse achtergrond naast borstvoeding soms ook een flesje kunstvoeding. Of doen ze vaker een extra schepje in de kunstvoeding. Soms wordt een extra fles melk gegeven om kinderen te troosten als ze huilen. Bijna alle ouders komen op het consultatiebureau met hun baby. Daar horen ze dat al dat extra eten niet goed en niet nodig is voor hun kind, maar afleren van bepaalde gewoonten duurt lang. Andere verschillen met autochtone Nederlanders zien we bij het niet ontbijten van kinderen, drinken van veel gezoete frisdranken en eten bij de tv. Maar het is ook bekend dat kinderen van Turkse en Marokkaanse afkomst en hun moeders meer groenten en fruit eten dan autochtonen. Nogmaals, binnen groepen met dezelfde herkomst zijn veel verschillen in leefgewoonten, net als bij autochtone Nederlanders en naarmate migranten langer in Nederland wonen gaan we meer van elkaars gewoonten overnemen.

Reader scholing Een Gezonde Start

Bewegen Vooral kinderen met een Marokkaanse of Turkse achtergrond bewegen minder dan de norm die er staat voor bewegen. Ieder kind moet iedere dag minstens een uur flink bewegen, dat is goed voor de motorische ontwikkeling en voor een gezond gewicht. Bedenk daarbij dat deze kinderen vaak in achterstandswijken wonen waar minder bewogen wordt dan in meer welvarende wijken. Ze zitten bijvoorbeeld minder vaak op een sportvereniging. Maar soms vinden migrantenmoeders het ook te koud om buiten te spelen of weten ze niet hoe ze buiten kunnen spelen met hun kinderen. In de winter speelt slechts 44% van de jonge kinderen van migrantenouders dagelijks buiten, in vergelijking met 84% van de autochtone kinderen. Ook bij oudere kinderen zijn er dergelijke verschillen. Vaak durven migrantenmoeders hun kinderen niet alleen buiten te laten spelen en als er nog kleinere kinderen thuis zijn, kan de moeder niet altijd mee naar buiten. Daarnaast zie je ook in de groep dat jongens anders spelen dan meisjes. Daarom bied je een gevarieerd spelaanbod aan. Slapen Er zijn aanwijzingen dat te weinig slapen meer voorkomt bij kinderen van ouders met een niet-westerse achtergrond (JGZ Richtlijn Overgewicht, 2011). In sommige gezinnen gaan kinderen pas naar bed als ze aangeven dat ze moe zijn of ze vallen op de bank in slaap. Er zijn minder vaste regels rond het slapen en naar bed gaan. Kinderen die te weinig slapen, hebben meer kans op overgewicht.

Bronnen Jaarrapport Integratie 2014. Centraal Bureau voor de Statistiek, Den Haag/Heerlen, 2014. Schönbeck Y, Talma H, Dommelen P van, Bakker B, Buitendijk SE, HiraSing RA, Buuren S van. Increase in Prevalence of Overweight in Dutch Children and Adolescents: A Comparison of Nationwide Growth Studies in 1980, 1997 and 2009. PLOS one November 15, 2011.DOI: 10.1371/journal.pone.0027608 Boere-Boonekamp M e.a. Overgewicht en obesitas bij jonge kinderen (0-4 jaar): gedrag en opvattingen van ouders. Ned Tijdschr Geneeskd. 2008; 152:324-30 Boer EJ de, Rossum CTM van. Voeding: Zijn er verschillen naar etniciteit? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, http://www.nationaalkompas.nl Dommelen P van, Schönbeck Y, HiraSing RA, Buuren S van. Call for early prevention: prevalence rates of overweight among Turkish and Moroccan children in The Netherlands. European Journal of Public Health. Accepted for publication. Hulsman AR, Senyurek A, Oostenbrink R. (2005). Verschillen in voedingsgewoonten in het eerste levensjaar tussen Turkse en Nederlandse zuigelingen. Tijdschr Kindergeneeskd; 73:201-5. Kist-van Holthe JE, Beltman M, Bulk-Bunschoten AMW, L’Hoir, M. Kuijpers, T, Pijpers F, Renders CM, Timmermans-Leenders EP, Blok DIJ, Veer van de M, HiraSing RA. JGZ Richtlijn Overgewicht. Preventie, signalering, interventie en verwijzing van kinderen van 0-19 jaar. NCJ, Utrecht, 2012 Keulen A van, E Singer. Samen verschillend; pedagogisch kader diversiteit in kindercentra 0-13 jaar. Amsterdam: Reed Business 2012 Nationaal Kompas Volksgezondheid\Determinanten\Leefstijl\Voeding, 26 maart 2013. Vries SI de, Bakker I. Het beweeggedrag van autochtone en allochtone stadskinderen van 6-11 jaar. In: Trendrapport Bewegen en gezondheid 2004/2005. Hildebrandt VH, Ooijendijk WTM, Hopman-Rock M. (red) Leiden: TNO Kwaliteit van leven; 2007.

Reader scholing Een Gezonde Start

“

Goed contact en samenwerken met ouders is de basis van goede kinderopvang

”

10. Interactie met ouders Dit hoofdstuk hoort bij bijeenkomst 3 van de basismodule van de scholing Een Gezonde Start.

Communiceren met ouders kan spannend zijn, zeker als je elkaar nog niet kent. Elke ouder is weer een beetje anders en je weet van te voren niet wat ouders verwachten. Sommige verschillen tussen jou en ouders hebben te maken met een andere opleiding, een andere taal, een andere cultuur of een bepaald karakter. Omgekeerd zijn ouders soms ook verlegen of niet zo handig in het contact. Ook zij weten nog niet wat ze van jou kunnen verwachten. Ouders die een andere taal spreken zijn misschien bang dat ze je niet zullen begrijpen. Het thema van dit hoofdstuk gaat over contact leggen en onderhouden met ouders. Goed contact en samenwerken met ouders is de basis van goede kinderopvang. Omdat jullie partners in opvoeding zijn is het goed als medewerkers van de kinderopvang en ouders het eens zijn over basale waarden en normen en over de pedagogische aanpak. Het kind leeft in twee werelden: die van thuis en die van de opvang, jullie zijn de schakel daartussen. Samen geven jullie het kind een stevige en liefdevolle basis. Basale normen en waarden en de pedagogische aanpak staan beschreven in het beleid dat de opvang op schrift heeft staan of op de website. Ouders hebben misschien daarom wel hun kind naar deze kinderopvang gebracht. Neem ruim de tijd om een vertrouwensband met de ouders op te bouwen. Ga respectvol met elkaar om. Als ouders zich onzeker voelen of als er spanningen zijn, maakt dat kinderen ook onzeker. De inhoud van dit hoofdstuk is van toepassing op de kinderopvang, gastouders, maar ook op de buitenschoolse opvang (BSO). De interactie met ouders vraagt aandacht, ongeacht waar het kind naartoe gaat. De interactievaardigheden die je nodig hebt bij jonge kinderen en hun ouders, kun je ook toepassen bij oudere kinderen en hun ouders.

Veilige vertrouwde relatie bouwen Een goede respectvolle relatie met ouders betekent dat je ze het gevoel geeft dat ze allemaal welkom zijn. Waardeer ze als persoon. Geef ze het gevoel dat ze op je kunnen rekenen. Net als bij het omgaan met kinderen zijn hier interactievaardigheden heel belangrijk: • Sensitieve responsiviteit (emotionele steun). • Respect voor autonomie (zelfsturing). • Praten, uitleggen en luisteren. • Grenzen stellen en reguleren (eigen gedrag leren sturen).

Reader scholing Een Gezonde Start

Sensitieve responsiviteit Sensitieve responsiviteit is waar het in de relatie tussen ouders en jou op aankomt. Je kijkt en luistert goed naar ze, je bent gevoelig (sensitief) voor hun signalen en behoeften en je reageert daar op de goede manier op. Wanneer jij sensitief-responsief bent, zullen ouders eerder vragen stellen, eerder hun zorgen uitspreken en jou eerder laten weten wat hun behoeftes zijn. Door jouw houding krijgen zij dan het gevoel serieus genomen te worden. Dit bevordert hun zelfvertrouwen en gevoel van competentie. Respect voor autonomie Responsief omgaan met ouders kan niet zonder respect voor wat ouders denken, willen, doen en voelen. Je reageert positief op wat ze zeggen en gaat in op hun emoties (bijvoorbeeld als er iets met hun kind is). Als je iets met ze bespreekt doe je dat op een positieve manier, met een open houding. Praten, uitleggen en luisteren Je praat met ouders, je verwoordt jouw en hun gevoelens en je stelt (open) vragen. Dat wil zeggen vragen die ouders stimuleren hun mening te geven. Je uitleg stem je af op het niveau en het taalgebruik van de ouders. Gebruik hierbij concrete voorbeelden. Ga steeds na of de ouder je kan volgen en begrijpen. Je moedigt de ouders aan en je toont hen je waardering voor hun aanwezigheid en bijdragen, zowel verbaal als non-verbaal.

Grenzen stellen en reguleren Grenzen stellen en reguleren speelt tussen volwassenen minder. Als je grenzen stelt doe je dat op een positieve manier, waarbij je open staat voor de mening en gevoelens van de ouder. Voor meer informatie zie ook hoofdstuk 8 Gezond opvoeden in de kinderopvang.

Over de drempel helpen Je werkt vanaf het moment dat je ouders leert kennen aan een goede band met elkaar. Je helpt ouders - letterlijk en figuurlijk - over de drempel: • Sta bij de voordeur, begroet ouders (moeders en vaders) en knoop een praatje met ze aan. Maak hier een gewoonte van, het hele jaar door. • Nodig ouders uit om de ruimte binnen te komen. • Vraag niet meteen aan ouders om iets te doen, zoals voorlezen of een spelletje doen. Sommige ouders hebben moeite met Nederlands lezen, of kennen de Nederlandse spelletjes niet. Geleidelijk aan ontdek je welke ouders dit kunnen en welke ouders het leuk vinden om te doen. • Door de aankleding van de ruimte of een speciale plaats met foto’s van de familie van het kind ervaren ouders (én kinderen) het dagverblijf of de speelzaal als een stukje van zichzelf. • Bedenk een ritueel om het vertrek van ouders op een vriendelijke manier kenbaar te maken. Bijvoorbeeld door samen met de kinderen een ‘uitzwaai-liedje’ te zingen. Wederzijds begrip, waardering en vertrouwen Wederzijds begrip is de basis voor een goed contact met ouders. Bij ouders die zich gezien en gerespecteerd voelen verloopt de communicatie makkelijker en ontstaat wederzijds vertrouwen. Dat geldt ook andersom; als ouders jou waarderen om je kennis en vaardigheden praat je makkelijker met hen over gezond opvoeden dan met ouders die jou zien als een soort oppas. Wederzijds informeren en adviseren Informeer ouders over hun kind en de kinderopvang en sta ook open voor informatie die ouders jou geven. In alle contacten met ouders zorg je voor tweerichtingsverkeer. Misschien weet je soms niet wat er met een kind aan de hand is of wat je het beste kunt doen. Dan zijn de ouders de aangewezen personen om advies aan te vragen. Hoe is het gedrag van het kind thuis? Hoe gaan de ouders daar mee om? Het komt ook voor dat de ouders jou om advies vragen. Dan zoek je samen naar oplossingen op basis van de ervaringen van ouders, jezelf en je collega’s. Afspraken en betrouwbaar zijn Over zaken als voeding, zindelijkheid, slaap- en eetritmes en de omgang met het kind zijn goede afspraken nodig en als je in een team werkt, ook met elkaar. Werk je voor een kinderopvangorganisatie zorg dan dat je de afspraken en regels van je organisatie en je team goed kent. Die staan in het beleidsplan. Wees helder over afspraken en regels tegen ouders en leg uit waarom ze er zijn. Ouders snappen hierdoor beter waarom bepaalde beslissingen worden genomen. Het vooraf goed op de hoogte zijn van de regels, helpt bij het voorkomen van discussie of conflicten.

Reader scholing Een Gezonde Start

10.1 Samenwerken met ouders en diversiteit

10.2 Hoe maak je ouders bewust van gezond opvoeden?

Ouders verschillen in onder meer sociale, etnische en culturele achtergronden. Dat las je al in het vorige hoofdstuk. Ouders hebben thuis verschillende communicatie- en opvoedingsstijlen. Daarover heb jij met iedere ouder individueel contact. Tegelijkertijd houd je rekening met wat mogelijk en onmogelijk is binnen de kinderopvang. Daarover ben je duidelijk naar ouders.

Hoe maak je ouders meer bewust van het belang van goede voeding, voldoende bewegen en genoeg slaap van kinderen?

Soms hebben ouders andere ideeën dan jij over de opvoeding. Bijvoorbeeld over wat gezond is voor het kind en wat niet. Doe dan een stapje achteruit en kijk hoe de ouders, vanuit hun visie, proberen het zo goed mogelijk te doen. Wees oprecht geïnteresseerd in wat ouders je vertellen. Kijk als het ware door hun ogen. Bedenk dan hoe je vanuit verschillende standpunten toch goed kunt samenwerken. Wijs de ouders eventueel op het beleidsplan.

Aansluiten bij belevingswereld Om kinderen en ouders goed te begeleiden verplaats je je in iedere ouder. Je sluit aan bij hun belevingswereld. Door goed te observeren en te luisteren kom je er vaak achter wat leeft bij een ouder. Niet generaliseren, maar communiceren Denk bij een ouder met een andere achtergrond niet te snel dat je weet hoe die ouder denkt en doet. Ook binnen een bepaalde cultuur of religie zijn grote verschillen. Als je denkt dat iedereen hetzelfde doet, vergeet je dat ieder mens in iedere situatie weer anders is. Spanningen, conflicten en dilemma’s met ouders hebben allerlei oorzaken. Ga met elkaar hierover in gesprek. Laaggeletterdheid bij ouders herkennen De oorzaken van achterstanden en verschillen hebben vaak te maken met de mate waarin iemand geletterd en gezondheidsvaardig is. In Nederland zijn 2,5 miljoen mensen laaggeletterd. Laaggeletterdheid zie je niet aan iemands gezicht en de meeste mensen zullen er uit schaamte niet zelf over beginnen. Toch is het belangrijk laaggeletterden te herkennen en de communicatie op hen af te stemmen. Hoe herken je mensen die laaggeletterd zijn? Soms zijn er signalen waarbij men aan laaggeletterdheid kan denken. Bijvoorbeeld als ouders zeggen: “Dat formulier vul ik thuis wel in.” Of: “Ik ben mijn bril vergeten.” Of als ouders “ja” blijven knikken terwijl er uitleg of adviezen worden gegeven. Het is belangrijk voelsprieten te ontwikkelen en bij ouders bij wie je laaggeletterdheid vermoedt, hiernaar te vragen. Om dit respectvol te doen zijn goede communicatieve vaardigheden nodig. Bijvoorbeeld vragen: “Hoe is het voor u om formulieren in te vullen?”.

Enkele tips 1. Kijk goed tot welk type ouders je je richt Met andere woorden: denk aan hoe je doelgroep eruit ziet. Wat je zegt of schrijft en hoe je dat doet moeten ouders kunnen begrijpen. Wat voor achtergrond hebben ze? Denk aan de achtergronden van alle soorten ouders in jouw groep. Ga dan na waarom je bepaalde groepen niet bereikt. 2. Sluit aan bij de drijfveren van ouders Waar gaan ze voor, wat willen ze? Zorg ervoor dat wat je aanbiedt echt aansluit bij verschillende (groepen) ouders. 3. Praat met ouders over hun rol Leg contact met ouders. Praat met elkaar over gezond opvoeden. Stel vooral ook vragen en praat niet alleen over hoe jij vindt dat het moet. Heb het daarbij over de rol van de ouders in de kinderopvang. 4. Wijs ouders op mogelijkheden Geef ouders tips over van alles. Dus ook over gezonde voeding en meer bewegen in het dagelijks leven. Sommige ouders weten niet goed hoe ze dit goed kunnen oppakken. 5. Zorg dat ouders zich gehoord voelen Ouders moeten zich uitgenodigd en veilig voelen. Begin niet meteen over voeding en bewegen. Bouw eerst vertrouwen op. Zorg dat ouders zich serieus genomen voelen. Dat doe je door oprechte belangstelling voor ze te tonen. Pas als je persoonlijk betrokken bent, is er een basis om op verder te bouwen. 6. Toon begrip Oordeel niet. Houd rekening met de kennis van ouders en hun achtergronden en omstandigheden. Toon begrip voor hun onwetendheid of onvermogen. Stel je helpend op, niet belerend of als allesweter. 7. Zeg erbij waarom gezond opvoeden belangrijk is Geef ouders goede informatie over gezonde voeding, voldoende bewegen, genoeg slaap en goede tijdbesteding, bijvoorbeeld over hoe lang televisie kijken gezond is voor kinderen. Zo geef je ouders meer kennis.

Tips voor communicatie Nieuwsbrieven of folders worden vaak niet gelezen, niet begrepen en de informatie beklijft niet. Mondelinge face-to-face communicatie is de beste manier om met laaggeletterden te communiceren. Een aantal basisregels: Gebruik korte zinnen en eenvoudige woorden Wees concreet, gebruik geen abstracte begrippen en beeldspraak Stel open vragen Check telkens het begrip met ‘terugvragen’

• • • •

100

Reader scholing Een Gezonde Start

101

10.3 Ondersteunen van ouders om tot gezond gedrag te komen Tips 1. Laat ouders zelf hun doelen bepalen Het werkt het beste als ouders zichzelf verantwoordelijk voelen voor gedragsverandering. Help ouders daarom bij het woorden geven aan wat realistisch is om te bereiken. Kleine stapjes werken vaak beter dan grote veranderingen ineens doorvoeren. 2. Geef ouders complimenten Veel ouders zijn onzeker over opvoeding. Je stimuleert ze als je aangeeft wat goed gaat en als je aandacht hebt voor wat ouders bereiken. 3. Werk aan opvoedvaardigheden Informatie geven is niet genoeg om gedrag van ouders te veranderen. Wat ze erbij nodig hebben zijn tips en trucs, dus dingen die ze kunnen uitproberen en waar ze mee kunnen oefenen. 4. Geef concrete tips Een tip als ‘leef gezond’ is niet concreet. Want wat is gezond? Een tip als: geef meer water of slappe thee zonder suiker en geen frisdrank, is praktisch. Geef zoveel mogelijk praktische tips, bijvoorbeeld recepten en beweegtips. 5. Laat ouders informatie en ervaringen uitwisselen Nodig eventueel hierbij deskundigen uit. 6. Dichtbij-ondersteuning Spreek van persoon tot persoon met ouders. Gebruik ook media als e-mail en Facebook. 7. Werk samen met andere professionals in de wijk Zit er in je wijk een consultatiebureau, een Centrum voor Jeugd en Gezin, een GGD of een buurtsportcoach? Misschien kun je samen voorlichting geven, met in je achterhoofd hoe jouw ouders denken en waar ze behoefte aan hebben.

10.4 Moeilijke onderwerpen bespreken Soms krijg je te maken met ouders die hun kind niet goed opvoeden. Je ziet dat een kind verwaarloosd wordt of zwaar overgewicht heeft. Daarover praten met ouders is niet makkelijk. Werk je in een kinderopvangorganisatie, bespreek dan eerst met je leidinggevende en je team waar je je zorgen over maakt. Overleg samen over hoe jij of iemand anders het onderwerp met de ouders gaat bespreken. Een sensitieve responsieve houding is bij een moeilijk gesprek essentieel. (Zie hoofdstuk 8 Gezond opvoeden over sensitieve responsiviteit. Sensitief zijn is gevoelig zijn voor wat iemand bezighoudt. Responsief zijn is hoe je erop reageert). Kijk en luister goed naar wat de ouders te vertellen hebben. Hoe reageren ze?

Heb respect voor hun mening en gevoelens. Probeer erachter te komen waarom ze iets doen of vinden. Kijk hierbij met een open blik, dus zonder vooroordelen. Vraag zo nodig door, op een respectvolle manier. Er kan veel achter het gedrag zitten. Sluit aan bij wat ouders zeggen en bij hun gevoelens. Wees wel duidelijk in wat je zelf wilt zeggen. Draai er niet omheen, maar geef de ouders wel informatie en uitleg. Zeg er vooral bij waarom jij er zo over denkt. Gebruik praktische voorbeelden. Houd je taalgebruik eenvoudig, zeker bij laagopgeleide ouders. Let op of je boodschap goed overkomt. Ga dit ook na door ernaar te vragen en goed te kijken. Vinden ouders iets moeilijk? Verwoord dan hun gevoelens én die van jezelf. Dat werkt vaak goed, dan houd je het dichtbij. Probeer ook uit elkaar te houden wat ouders aan gedrag laten zien en hoe ouders als persoon zijn. Met gedrag bedoelen we hier wat je waarneemt, dus wat je ziet en hoort. Want wat iemand laat zien aan gedrag is veranderbaar. Wat iemand voor persoon is, grijpt diep in in iemands ziel. Het is net als met een kind: een kind laat soms slecht gedrag zien, maar daarmee is het kind nog geen slecht mens. Gebruik woorden die met dat waarneembare gedrag te maken hebben. ‘Ik zie dat u…’ ‘ik hoor dat u…’, ‘ik merk dat u…’ Vermijd kritiek op de ouder als persoon. Kritiek op de persoon begint vaak met ‘Jij bent…’ Kritiek op de persoon is bijvoorbeeld ‘U voedt niet goed op’ etc. Dat zul je misschien niet zo zeggen maar soms vat een ouder het wel zo op, bijvoorbeeld: ‘U moet geen snoep meegeven’. Daarbij voelt de ouder zich misschien aangevallen. Het kan ook zo: ‘U heeft uw kind snoep meegegeven om te trakteren. Fijn dat u een traktatie mee heeft gegeven, maar hier willen we alleen traktaties die gezond zijn voor kinderen’. De ouder heeft misschien een andere kijk op opvoeden. Bijvoorbeeld dat veel eten geven gelijk staat aan veel liefde geven. Of dat de ouder wel een goede opvoeding wil geven maar niet heeft geleerd hoe je dat doet. Het uitgangspunt voor een gesprek is altijd hoe je samen de situatie voor het kind verbetert. Niet om de opvoeding van de ouder te veroordelen. Om zo te kunnen werken moeten ouders vertrouwen hebben in jou. Dat kan alleen als je een relatie met ze hebt opgebouwd. Als ze zich gesteund voelen en niet veroordeeld. Wat als je er niet uitkomt? Eén mogelijkheid is om met ouders, jeugdarts of jeugdverpleegkundige van het consultatiebureau en medewerkers van de kinderopvang samen naar een oplossing zoeken. In het beleidsplan staan alle instanties in de buurt van de kinderopvang die je kunt benaderen. Doe dit altijd in overleg met je leidinggevende. Tot slot kun je in overleg met ouders ook de huisarts benaderen voor advies.

Let hierbij ook op non-verbale signalen: L ichaamshouding S tembuigingen G ezichtsuitdrukkingen Tekenen van spanning

• • • •

102

Reader scholing Een Gezonde Start

103

11. Aanpak Gezonde Kinderopvang

“

Wat is structureel werken aan gezondheid en hoe kun je daar mee aan de slag?

”

Dit hoofdstuk hoort bij bijeenkomst 1 van de basismodule van de scholing Een Gezonde Start. Waarom werken aan een gezonde leefstijl? De gezondheid van kinderen bevorderen heeft voordelen. Jong geleerd is immers oud gedaan. (On)gezonde gewoontes en gebruiken worden voor een groot deel bepaald door opvoeding en ervaringen in de kindertijd. Uit onderzoek blijkt dat ongezond gedrag op jonge leeftijd ook op latere leeftijd tot gezondheidsproblemen kan leiden. Bovendien hebben gezonde mensen over het algemeen een betere kwaliteit van leven. Ze kunnen langer en beter participeren in de maatschappij. We weten dus waarom aandacht voor leefstijl, ook in de kinderopvang, zo belangrijk is. Af en toe een leuke activiteit organiseren is niet genoeg om écht bij te dragen aan die gezonde leefstijl. Wil je iets bereiken dan moet je structureel werken aan gezondheid en leefstijl. De aanpak Gezonde Kinderopvang helpt je daarbij. In dit hoofdstuk lees je een introductie op de aanpak Gezonde Kinderopvang. Wat is structureel werken aan gezondheid en hoe kun je daar mee aan de slag? Wil je meer weten, ben je opzoek naar voorbeelden, tips en tools? Kijk dan op www.gezondekinderopvang.nl

Aanpak Gezonde Kinderopvang De ‘Aanpak Gezonde Kinderopvang’ is een praktische werkwijze. Het helpt kinderopvangorganisaties integraal en planmatig te werken om daadwerkelijk actief bij te dragen aan een goede gezondheid en een gezonde leefstijl. • Integraal (wat): gericht op beleid, ontwikkeling van kinderen en medewerkers, de omgeving én signalering • Planmatig (hoe): bestaand uit de fasen voorbereiding, uitvoering en evaluatie. Kinderopvangorganisaties die werken met de aanpak, kiezen één of meerdere gezondheidsthema’s om mee aan de slag te gaan.

Integraal werken De aanpak Gezonde Kinderopvang richt zich dus op beleid, ontwikkeling van kinderen (en medewerkers), de omgeving en signalering. Integraal werken – dat wil zeggen werken aan elk van deze vier pijlers – vergroot de kans dat je inspanningen ook echt succesvol en effectief zijn. Wat houden de pijlers in? • Beleid: het volgen van de systematiek van de aanpak en het opnemen van bijbehorende doelen, thema’s en activiteiten in het beleid zorgt dat de aandacht voor gezondheid en gezonde leefstijl structureel is geborgd. • Ontwikkelen: gericht op kennis vergroten, vaardigheden aanleren en een positieve houding over gezondheid en een gezonde leefstijl bevorderen bij kinderen, én bij medewerkers zelf. de fysieke en sociale omgeving zodanig inrichten dat het de gezondheid en • Omgeving: gezonde leefstijl van kinderen en medewerkers bevordert en makkelijker wordt. • Signaleren: vroegtijdig signaleren van risicofactoren rond gezondheid en leefstijl bij kinderen.

104

Reader scholing Een Gezonde Start

105

Planmatig werken Planmatig werken helpt om overzicht te krijgen en een start te maken. Bovendien helpt het je te denken in resultaten. Bij planmatig werken ga je aan de slag met:

•

V oorbereiden: maak een organisatieprofiel en kies een thema. Bij voorbereiden vorm je een beeld van de gezondheidssituatie van de kinderen, waar de wensen en behoeften van medewerkers en ouders liggen, en of er in jouw gemeente bepaalde beleidsprioriteiten zijn. Bovendien helpt deze fase je bij het bepalen van de quick wins. Zo kun je een goed onderbouwde keuze maken voor een of meer gezondheidsthema’s om mee aan de slag te gaan.

• Uitvoeren: werk integraal aan gezondheidsthema’s

Bij uitvoeren ga je écht aan de slag met je gekozen thema(’s). Zoals eerder gezegd doe je dat integraal, dus met aandacht voor elk van de pijlers: beleid, ontwikkelen, omgeving en signaleren. De aanpak staat vol tips en voorbeelden hoe je dat kan doen!

In negen stappen aan de slag met de aanpak In negen stappen kun je direct aan de slag met de aanpak van Gezonde Kinderopvang. Als je de onderstaande stappen volgt, ben je goed op weg naar structureel aandacht voor een gezonde leefstijl. Besteed aan alle punten aandacht, de exacte volgorde kun je variëren. Heb je bijvoorbeeld al goed in beeld wat er in je beleid staat en wat er op de groep gebeurt? Ga dan verder naar stap 2. De stappen zijn daarnaast cyclisch: door te evalueren kun je je plannen bijstellen en verbeteren. Zo ontstaat er een kwaliteitscyclus waarmee je de aandacht voor gezonde leefstijl structureel borgt in de organisatie en de kwaliteit van je acties vergroot.

Negen stappen die u op weg helpen met de aanpak van Gezonde Kinderopvang 1

•

Evalueren: meten van resultaten en effecten Evalueren doe je om na te gaan of dat wat je ondernomen hebt ook daadwerkelijk het gewenste resultaat heeft gehad. Evalueren helpt bijvoorbeeld om er achter te komen wat goed en wat minder goed gaan, om activiteiten bij te stellen, en wat aanvullend nodig is om je resultaat te behalen.

•

- Samenwerking Werken aan Gezonde Kinderopvang doe je niet alleen. Overweeg met wie je wilt samenwerken. Wat heb je nodig en wie kan dat bieden? Goede samenwerking biedt alle betrokken partijen altijd meerwaarde. - Beschikbare capaciteit en middelen Werken met de aanpak Gezonde Kinderopvang kan niet zonder inzet van mensen en dus middelen. Dat wil overigens niet zeggen dat Gezonde Kinderopvang veel geld kost. De kosten zijn afhankelijk van keuzes. Probeer hier slim mee om te gaan!

In kaart brengen | Kijk gedurende een week hoe jullie omgaan met gezonde leefstijl bij kinderen en medewerkers. Houd de gezondheidsthema’s in het achterhoofd. Op welke leefstijlpunten gaat het goed? Waar kan of moet het beter? Schrijf uw bevindingen op en kies de thema’s waarmee u aan de slag wilt gaan. >> Tien gezondheidsthema’s.

Uitvoeren

7 Concretiseren | Werk per thema uw voorlopige plan uit in praktische acties. Vraag uzelf af wat hiervoor nodig is. Zoals: moeten we de (buiten)ruimte aanpassen? Is aanscherping van (dag)schema’s of procedures nodig? Welke activiteiten kunnen we met de kinderen doen? Hoe signaleren we tijdig hoe het beter kan?

3 Sparren en plan schetsen | Organiseer een gesprek met mensen buiten de organisatie en spar over uw bevindingen. Denk aan een jeugdarts, jeugdverpleegkundige of gezondheidsadviseur van de GGD, of iemand van het CJG. Schets een voorlopig plan met doelen, resultaten en acties. >> Samenwerken = succesfactor!

Kennis updaten | Actualiseer uw kennis over de gekozen thema’s. Betrouwbare kennis en voorbeeldmateriaal vindt u op Gezondekinderopvang.nl. Geef de opgedane kennis via werkoverleg of interne scholing door aan medewerkers. Meldt u aan voor de trainde-trainercursus van Gezonde Kinderopvang. >> Scholing

Succesfactoren: het creëren van de juiste voorwaarden Zonder de juiste voorwaarden zal het niet meevallen de stappen succesvol te doorlopen. Het is dus belangrijk om van het begin af aan oog te hebben voor deze succesfactoren: - Draagvlak Als er draagvlak is, krijg je meer voor elkaar. Betrek ouders, medewerkers, partijen uit de omgeving en het bestuur vanaf het begin zoveel mogelijk bij Gezonde Kinderopvang. Draagvlak zorgt ervoor dat jouw plan ook hun plan wordt. Wanneer er eenmaal draagvlak is, verschuift de aandacht naar het in stand houden van het draagvlak.

Voorbereiden

Voornemens opschrijven | Neem in jullie beleid op dat u een gezonde leefstijl van kinderen én medewerkers belangrijk vindt. Werk uit hoe jullie er aandacht aan schenken. Staat er al iets in uw beleidsplan, houd dat dan kritisch tegen het licht en scherp aan. Reserveer mensen en middelen. >> Mensen & middelen = succesfactor!

Feedback verzamelen | Bespreek uw voorlopige plan met (pedagogisch) medewerkers en ouders. Vraag hun reactie (zien ze het zitten, waarom wel/niet?) en vraag naar ideeën om het plan handen en voeten te geven. >> Draagvlak = succesfactor!

9 Ouders betrekken | Organiseer een laagdrempelige bijeenkomst over gezonde leefstijl. Let er op dat u zoveel mogelijk ouders bereikt en houd rekening met verschillende achtergronden. Zo is voor de een water drinken gezond, terwijl het voor de ander een bezuinigingsmaatregel lijkt. >> Draagvlak = succesfactor! >> Argumenten voor gezonde leefstijl.

Plannen | Plan de gekozen thema’s in de tijd. Bijvoorbeeld door een jaarthema te kiezen. Of door leefstijlthema’s in een jaarkalender te verwerken, waarbij u rekening houdt met omstandigheden en gebeurtenissen (in het voorjaar naar buiten, rondom het voorleesontbijt aandacht voor voeding, etc.).

Evalueren Vooruitgang meten | Zet na een jaar de geboekte vooruitgang op een rij en deel dit met uw collega’s en de oudercommissie. Vier successen en leer van uw inzichten door ze op te nemen in vervolgplannen.

Meer weten? Kijk op Gezondekinderopvang.nl/aanpak voor de volledige aanpak, voorbeelden en materialen.

Gezondheidsthema’s Op www.gezondekinderopvang.nl is voor de kinderdagopvang (0-4 jaar) voor tien leefstijlthema’s concrete activiteiten voorbeelden en praktische tips beschikbaar. Deze tien thema’s zijn: voeding, bewegen, groen, sociaal-emotionele ontwikkeling, dagritme, mediaopvoeding, seksuele ontwikkeling, hygiene, fysieke veiligheid en bescherming tegen de zon. Voor de BSO (4-12 jaar) is aanvullend op deze tien thema’s het thema middelengebruik (roken en alcohol) opgenomen. Aan de slag met de gezondheidsthema’s De belangrijkste acties en tips vind je in de digitale leeromgeving op www.eengezondestart.nl In een oogopslag zie je welke acties je kunt ondernemen per thema. De tips dienen als inspiratie en om je op weg te helpen. Ga vooral aan de slag met die acties die aansluiten bij het thema (of meerdere thema’s) die je gekozen hebt. Kijk op www.gezondekinderopvang.nl/gezondheidsthemas

106

Reader scholing Een Gezonde Start

107

Notities

108

Notities

Reader scholing Een Gezonde Start

109

Notities

110

Notities

Reader scholing Een Gezonde Start

111

112