Achtergrond
Van hiernamaals naar hiernumaals Facelift van een katholiek ritueel Allerzielen was tot een paar jaar geleden een wat ingedutte hoogtijdag op de katholieke kalender. Seculiere aandacht heeft de dag een nieuwe glans gegeven. “De mens heeft een universele behoefte om doden een plaats te geven. Daar zoeken we repertoires bij”, zegt rituelenexpert Thomas Quartier. Door Nynke Sietsma
Het was vrijdagmiddag. De werkdag was opzij geschoven. Met wat mensen lag ik onderuitgezakt op een stadsstrandje in Haarlem. De zon en de wijn maakten loom en ontspannen. Telefoon. Een verbijsterde, overslaande stem: “Ik liep net naar de supermarkt. Halverwege, iets voorbij de brievenbus, je weet wel, zag ik een Albert Heijn-tas liggen op het asfalt. En een prei.” De stem hakkelde en klonk verbijsterd. “Er ligt een fiets. Er is iemand geschept. Er ligt een laken over hem heen. Er staan mensen te huilen. In de verte staat een auto te knipperen.” Afgelopen zomer reed een bestuurder van een BMW bijna honderd kilometer per uur door de bebouwde kom in Den Haag. Een 43-jarige man zou net oversteken met zijn fiets aan de hand. Hij werd geschept en overleed ter plekke. Veel buurtbewoners hadden het zien gebeuren. Er zou een straatrace zijn gehouden, zeiden ooggetuigen. De bestuurder werd opgepakt. Diezelfde dag nog stonden er bloemen en kaarsjes op de plek waar de Hagenaar was verongelukt. Een paar weken later liep ik door de straat. Elke dag was ik langs de bloemenzee gefietst. Sommige bloemen waren uitgedroogd. De moeder van het slachtoffer zat op straat. Dat had ze veel vaker gedaan. Schuin tegenover de bloemenzee. Later vertelde ze dat de buurtbewoners de bloemen dagenlang liefdevol hadden verzorgd en ververst. Ik stond stil. Een groep mensen verzamelde zich bij het mini-bedevaartsoord, namen de bossen bloemen uit de vazen onder de arm en liepen in een processie - moeder voorop - naar een nabijgelegen gracht. De bloemen werden bos voor bos in het water gegooid. Gezamenlijk stak iedereen over
Allerzielen Alom heeft een boost gegeven aan het katholieke ritueel.
naar de andere kant van de brug om de bloemen te zien wegdrijven. Zo zag ik op een doordeweekse zomerdag zomaar een ritueel ontstaan. Het ging zo vloeiend, alsof het was gerepeteerd, alsof het een traditie was. Maar dat was niet zo. Het was het collectief dat losjes met elkaar meebewoog. Spontaan. Mensen zoeken altijd nieuwe vormen om de doden te herdenken. En vinden ze. Ook buiten de kerk om die voorziet in die rituele handvatten. Het leggen van bloemen en knuffels bij collectieve rouw is een goed voorbeeld.
Populairder dan ooit Vooral buiten de kerk om rouwen we individueel maar hebben daarnaast behoefte aan een nieuw soort collectiviteit. En dat zie je terug in Allerzielen Alom, de meer seculiere variant van Allerzielen. De hoogtijdag, waarop katholieken traditioneel hun overledenen herdenken, leek mee weg te kwijnen op de golven van de algehele ontkerkelijking. Maar niets is minder waar. De laatste jaren heeft de herdenkingsdag een boost gehad en is populairder dan ooit. Dat is mede te danken aan seculiere Allerzielen-achtige initiatieven, zoals Allerzielen Alom. Tijdens vieringen zitten kerken vol.
20 VolZin | 26 oktober 2012
442180.indd 2
22-10-2012 10:31:26
Vroeger lag de nadruk op loslaten. Nu hebben we meer behoefte aan blijvende banden met de doden rein van het omgaan met de dood, noemt ze het, zowel in spiritueel als artistiek opzicht. “De dood behoort door de secularisering niet meer tot het domein van de religieuze gemeenschappen”, zegt Van der Lee. Er is dus geen vanzelfsprekende instantie meer die de omgang met de dood behartigd. Daardoor is rouw- en verliesverwerking, meer dan vroeger, een probleem geworden. Terwijl de dood toch bij het leven hoort. Van der Lee: “De sporen van de mensen die ons zijn voorgegaan worden steeds vaker uitgewist. Maar wie sporen uitwist, verdwaalt”, zegt Van der Lee. “Kijk, in heel veel tradities, bijvoorbeeld de Zuid-Amerikaanse, is het heel normaal om met familie en naasten bezig te zijn die je zijn voorgegaan. Maar die traditie hebben wij niet. Wij kunnen geen kant op met onze doden. Rituelen zijn daarvoor een uitlaatklep.”
Ingedut
Kunstenares Ida van der Lee, bedenkster van Allerzielen Alom, vindt dat we in Nederland onze doden verwaarloosd hebben. “Mensen zitten opgesloten met hun doden door gebrek aan ritueel. Er moet ruimte zijn voor die doden, los van de uitvaartindustrie. Allerzielen biedt die ruimte.” Ida van der Lee verhief met Allerzielen Alom het herdenken van de doden tot kunst: “Kunst doet dienst als motor van de verbeelding. Kunst geeft zo toegang tot het mysterie van de dood.” Ze leende de term Allerzielen én de gedenkdatum van 2 november van de katholieken en gaf er een artistieke én seculiere draai aan. Op vrij succesvolle wijze want de herdenkingsdag - voor het eerst in 2005 gehouden in Amsterdam heeft na vijf keer al veertig Alom-vieringen opgeleverd. Bij Allerzielen Alom worden met behulp van ritueelbegeleiders begraafplaatsen aangekleed met licht, met klanken, met vuur en vooral met kunst, gemaakt door professionele kunstenaars. Dit jaar zijn er Alom-vieringen op twaalf verschillende plaatsen in Nederland. Het merendeel van de bezoekers is niet kerkelijk religieus en kent elkaar niet. Volgens Ida van der Lee is zij met de Alom-vieringen in een ‘seculier collectief rouwbehoeftig gat’ gesprongen. Een braak liggend ter-
Dat rituelen bij uitstek hulpmiddelen zijn om het leven leefbaar te maken, om belangrijke momenten als rouw en trouw te markeren, is niet nieuw. Dat is precies ook wat er gebeurde op die zomerdag in Den Haag. En een traditie van het omgaan met onze doden, al dan niet in de hemel, is er altijd wel geweest, vooral in de kerken. Niettemin leek de Allerzielen-traditie wat ingedut, je hoorde er weinig over en het bleef lang een rooms gebruik dat nooit oversloeg naar de protestantse kerken. Maar nu is er een opleving, constateert ook Thomas Quartier, docent rituele studies aan de Radboud Universiteit. “Vooral buiten de kerk om, liftend op die katholieke traditie.” Als kerkrituelen wegvallen, moet er iets anders voor in de plaats komen. “Dus zoeken mensen andere repertoires”, zegt Quartier. “Nabestaanden moeten betekenis geven aan de grens van het leven - de dood van een dierbare. Die grens is meestal een plaats die aan de overledene een soort van bestaan geeft ook ná de dood. Die plaats kan een hemels hiernamaals zijn, maar ook de herinnering of een meer binnenwereldlijke voorstelling als de kringloop van het leven.” “Je ziet dat er steeds meer initiatieven bijkomen die rondom de datum van Allerzielen worden georganiseerd, binnen de kerk - zoals ‘Allerzielen in ’t Licht’ van het bisdom Rotterdam - maar ook buiten de kerk; bijvoorbeeld in hospices, zorginstellingen en crematoria. Die 2 november is een prettige katholieke leendatum met de herfst als seizoen van de vergankelijkheid.” Volgens Quartier is de behoefte om doden een plek te
26 oktober 2012 | VolZin 21
442180.indd 3
22-10-2012 10:31:32
Allerzielen-tips • Allerzielen Alom: herdenking op en rond 2 november met rituele kunst door professionele kunstenaars, licht en muziek. Op twaalf plaatsen in Nederland. • Allerzielen in ‘t Licht: herdenking op 2 november in 8 parochies van het bisdom Rotterdam met verlichte begraafplaatsen: met onder meer muziek, herdenkingsplekken, bloemen en een klaagmuur. • Nabestaandencafé: informele bijeenkomst voor nabestaanden en betrokken in Amsterdam. Iedere laatste zondag van de maand in café Roosenburgh op begraafplaats De Nieuwe Ooster. • Levende namen: Gedachtenisbijeenkomst op 30 oktober op de Nieuwe Begraafplaats in Lochem met onder meer poezie, kunst, levensgrote kaarsen, een vuurcirkel, hemelpost en muziek. • Concerto in Memoriam: openluchtconcert op 2 juni 2013 op de bekende begraafplaats Westerveld.
Allerzielenvieringen trekken gigantisch veel mensen. Soms meer dan met Kerst geven universeel. Het liefst door een rituele handeling. Als je niet naar de kerk gaat om die rituelen voor je te laten werken, moet je zelf aan de slag.
Breien Allerzielen - in 998 ontstaan in de benedictijnse abdij van het Franse Cluny - is zo’n dag om voor de doden aan de slag te gaan. Traditioneel staat de overledene centraal (die in de katholieke traditie door gebed uit het vagevuur gered konden worden), niet de rouwende. Daarin zit een verschil met de seculiere dodenherdenkingsrituelen, waarbij het hiernamaals plaats heeft gemaakt voor het nu. En dat nu brengt met zich mee dat je een moment actief met de dode bezig moet zijn.
22 VolZin | 26 oktober 2012
442180.indd 4
22-10-2012 10:31:38
Op die behoefte springt Ida van der Lee in, door nabestaanden bijvoorbeeld te laten breien onder het mom: ‘de draad oppakken’. Of je stuurt een boodschap naar de hemel. Dat is opvallend. Bij seculiere initiatieven is het hiernamaals fictief, en toch worden er tijdens het ritueel boodschappen naar ‘boven’ gezonden. Bij een van de Allerzielen Alomvieringen stond een brievenbus met engelen klaar. Verschillende tradities worden door elkaar gehusseld. En waarom ook niet. Quartier ziet ook de rouwpsychologie veranderen. “In de jaren zestig bijvoorbeeld, was er van rouwpsychologie geen sprake. Het ideaal was simpel: laat de dode los. Als je slecht over de rouw heen kon komen, deed je een soort tweede uitvaart en begroef je bijvoorbeeld de sieraden van oma. Als het maar werd losgelaten, koste wat kost. Met alle nadelen van dien. Tegenwoordig hebben we meer behoefte aan blijvende banden.” Die ontwikkeling is volgens Quartier niet louter winst want een blijvende band willen behouden kan het rouwproces bemoeilijken. “In vroegere tijden was de dode een ziel geworden. Daarmee was het, om kort door de bocht te gaan, afgerond. Nu gaat het meer om het ‘hiernumaals’ dan om het hiernamaals.” In dat hiernumaals herdenken we onze doden graag individueel bínnen het collectief. Wildvreemden hebben de behoefte om samen te komen met lotgenoten die óók rouwen, Dat gebeurt bij Allerzielen Allom, maar ook bijvoorbeeld in een nabestaandencafé. En ook binnen de katholieke kerk lijkt het accent beetje bij beetje te verschuiven naar het persoonlijk herdenken van de gestorvene. Daarvoor gaf je het meer uit handen aan God.
Gigantisch veel mensen Theoloog en liturgiewetenschapper Marian Geurtsen die ‘Allerzielen in ’t Licht’ bedacht - weet er alles van. Volgens haar heeft de katholieke traditie van Allerzielen tot op de dag van vandaag gewoon standgehouden. Mensen gaan op die dag naar de begraafplaatsen om het graf van hun gestorvenen schoon te maken, er bloemen neer te leggen, het graf te laten zegenen en een eucharistieviering bij te wonen, maar dat gebruik is wel langzaam veranderd. Het wordt beïnvloedt door de nieuwe rituelen zoals lichtjes en fakkels bij de graven. “Soms is het nodig om oude tradities af te stoffen en opnieuw neer te zetten.” Katholieke uitvaarten zijn in de laatste decennia persoonlijker geworden, er is plaats voor het levensverhaal van de gestorvene. “Dat is mogelijk geworden door de liturgische vernieuwing sinds het Tweede Vaticaanse Concilie”, vertelt Geurtsen. En opvallend is, zegt ze, dat de Allerzielenviering tegenwoordig gigantisch veel mensen trekt. “Soms zelfs meer dan de viering met Kerst.” ■
column
Nuweira Youskine
God is een man! Gezeten in een mooie binnentuin in een zuidelijke wijk van Beiroet filosofeerden we wat over God. Ik vertelde hen over de steeds oplaaiende discussie in Nederland over de SGP, die geen vrouwen op bestuursposten in haar partij wil. Dus wij Arabieren zijn niet te enigen die vrouwen achterlijk behandelen, verzuchtte iemand. Heeft God zelf eigenlijk een sekse? vroeg één van hen, een atheïstische filosoof, me plagerig. Op de vraag of God een sekse heeft zijn al heel diepzinnige antwoorden bedacht. Dat God geen van beide is omdat Hij (tsja) niet te vangen is in menselijke categorieën. Dat hij beide is omdat hij alles omvat. Of dat hij soms man soms vrouw is, al naar gelang de aanbidder die zich hem voor probeert te stellen. Zelf kon ik hier uitermate stellig over zijn: God is een man. Ik zou hem zelfs kunnen uittekenen, als dat niet blasfemisch geweest zou zijn. Voor mijn geestesoog is God een nog jonge man. Hij strekt zijn hand uit, richting de wereld. Hij heeft de mannelijke eigenschappen als kracht, rechtvaardigheidsgevoel, mededogen.... Ik klapte mijn mond weer dicht, boos op mezelf. Die eigenschappen waren natuurlijk absoluut niet exclusief mannelijk. De filosoof keek me geamuseerd aan. Ik moest een betere verdediging inzetten. Het is ongetwijfeld waar, dat alle grote theologische ontwikkelingen in jodendom, christendom en islam plaatsvonden in een tijd dat de vrouw gold als een gevaarlijk hersenloos wezen, dat zich niet met belangrijke zaken als godsdienst bezig diende te houden. Dat ze zich daarom nooit heeft kunnen roeren bij interpretaties van heilige teksten en theologische vraagstukken. Blijkbaar werkt die houding tot op de dag van vandaag door. Bij de SGP zit het nog steeds in haar politiek verweven en dat is dus helemaal niet zo raar, voor een religieuze partij. Vrouwen in de top van het bedrijfsleven zijn al een bijzonderheid. Een vrouw als religieus kopstuk is nog altijd meer uitzondering dan regel. Misschien zit die houding wel zodanig in onze genen verwerkt, dat God als vrouw al helemaal vele bruggen te ver is. Misschien is het onlogisch, verre van feministisch en ook niet filosofisch verantwoord. Te verklaren is het wel – en daar hoeven we helemaal niet zo krampachtig over te doen.
26 oktober 2012 | VolZin 23
442180.indd 5
22-10-2012 10:31:45