Deze kerk zelf is zondig
Eén op elke tien Nederlanders van veertig jaar en ouder is voor zijn achttiende jaar tegen zijn of haar zin seksueel benaderd door een niet-familielid. Van degenen die een deel van hun jeugd hebben doorgebracht in een internaat, seminarie of kindertehuis, is zelfs één op de vijf ongewenst seksueel benaderd. Maar anders dan de afgelopen anderhalf jaar in de media overvloedig is gesuggereerd, komt seksueel misbruik binnen de rooms-katholieke kerk niet vaker voor dan daarbuiten, zo toont de commissie-Deetman aan in haar half december verschenen rapport ‘Seksueel misbruik van minderjarigen in de roomskatholieke kerk’. Tegelijkertijd becijfert de commissie dat in de periode 1945 tot 2010 tussen de 10.000 en 20.000 minderjarigen in r.-k. instellingen voor vorming en onderwijs seksueel misbruikt zijn. Het gaat dan om ervaringen die uiteenlopen van licht tot zeer ingrijpend, van aanhaling en streling tot regelrechte verkrachting. Het 1256 pagina’s tellende rapport bevat gedetailleerde beschrijvingen van misbruik door vooral priesters en broeders. Ze hoeven hier niet herhaald te worden. Dat ze schokkend zijn, weet intussen iedereen. De verantwoordelijke leiders van de kerk, bisschoppen en oversten van ordes en congregaties, wisten van het seksueel misbruik door hun onderdanen, zo laat Deetman overtuigend zien, maar ze lieten na een effectief beleid te ontwikkelen. Bisschoppen en oversten waren bang voor beschadiging van de goede naam van hun eigen instituut. Ze hielden daarom de vuile was liever binnen, zegt Deetman. We kunnen daar veilig aan toevoegen dat ze ook bang waren voor aantasting van hun machtspositie binnen het katholieke volksdeel en binnen de samenleving.
Maatregelen tegen daders bleven daarom uit of waren halfslachtig. Is de r.-k. kerk daarmee een ‘criminele organisatie’? Nee, dat is ze niet. Of genuanceerder gezegd: de kerk is wat betreft seksueel misbruik eigenlijk even crimineel (geweest) als de rest van de samenleving. Die constatering is al droevig genoeg: het instituut dat voor anderen de hoogste normen aanlegt, juist ook op seksueel gebied, heeft zelf faliekant gefaald bij het handhaven van die normen in eigen kring.
Zondig Deetman legt de feiten op tafel. Maar wat ontbreekt, simpelweg omdat het niet in zijn opdracht stond, is een theologische analyse: welke aspecten van het r.-k. kerkbeeld begunstigen seksueel misbruik?
Aswoensdag is een geschikt moment om p ubliekelijk boete te doen
Anders gezegd: wat is er in dit opzicht mis met het geloof van de kerk? Eerlijk gezegd: heel wat! “Ik geloof in de ene heilige katholieke en apostolische kerk”, belijden katholieken zondag na zondag in hun kerken. Deze zin, onderdeel van het Credo, de aloude christelijke geloofsbelijdenis, mist elke
geloofwaardigheid voorzover zij geacht wordt te slaan op de feitelijke situatie van de r.-k. kerk. De kerk is geroepen om heilig te wórden, dat wél, maar ís dat nu nog allerminst. Theoloog Erik Borgman wijst terecht hierop in een essaybundel die tegelijkertijd met het rapport-Deetman verscheen. De kerk is niet heilig, de kerk is zondig. Zij herbergt namelijk autoritaire structuren in zich en een klerikale cultuur die wezenlijk kwaad zijn, in strijd ook met het woord van Jezus die gezegd heeft: “Wie een kind ontvangt, ontvangt mij” (Lucas 9, 48). Dit besef wil tot op de dag van vandaag binnen de r.-k. kerk niet echt doordringen. Twee dagen na het verschijnen van het rapport-Deetman lieten de bisschoppen in alle parochies tijdens de zondagsmis een brief voorlezen. “Wij zijn geschokt door het gedrag van de daders”, verklaren zij. “Dat dit binnen de Kerk kon gebeuren, is verschrikkelijk. Wij veroordelen het ten zeerste en het spijt ons uit de grond van het hart!” Ook hier weer het gebruikelijke procedé in de spijtbetuigingen van kerkleiders over fouten uit het verleden: sommigen binnen de kerk hebben gefaald, daarover is de kerkleiding beschaamd, maar geen woord over de achterliggende oorzaken: het foute zelfbeeld van de rooms-katholieke kerk die meent de enige ware kerk te zijn, de kerk die door Christus zou zijn gesticht en door hem wordt geleid en aan wier paus, bisschoppen en priesters de gelovigen niet alleen eerbied maar ook gehoorzaamheid verschuldigd zijn. Als iets de afgelopen maand duidelijk is geworden, dan is het wel dat de r.-k. kerk dringend aan een revisie van haar theologische zelfbeeld toe is. Die revisie is een noodzakelijke voorwaarde om tot structurele hervor-
6 VolZin | 6 januari 2012
VOL001_06_commentaar.indd 6
23-12-11 13:18
commentaar jan van hooydonk
ming te komen. De hiërarchie moet van haar voetstuk af. Gezagsdragers moeten zich onderwerpen aan controle van het kerkvolk. Om maar wat te noemen: bisschoppen moeten hun macht delen met een synode van leken, pastores moeten periodiek een functioneringsgesprek voeren met het parochiebestuur. De priesteropleidingen dienen onder toezicht te komen van onafhankelijke deskundigen. Ronald Philippe Bär, van 1983 tot 1993 bisschop van Rotterdam, wijdde tegen het advies van de daartoe aangestelde selectiecommissie mannen tot priester die daarna opvallend vaak de fout ingingen. Hij wijdde gewoon wie zijn homoseksuele hart hem ingaf. Nu zwijgt de man in alle tongen en talen over de bevindingen van Deetman aan zijn adres. Een schandaal dat alleen maar mogelijk is in een instituut waarbinnen hogergeplaatsen zich niet hoeven te verantwoorden tegenover lagergeplaatsen. Wordt het trouwens ook geen tijd om de redenen voor Bärs plotselinge vertrek uit Rotterdam openbaar te maken? Ze zullen wel te maken hebben met het door Deetman gesignaleerde dubbelleven van deze bisschop.
Optreden Voorafgaand aan de presentatie van het rapport-Deetman en de publieke reactie van de bisschoppen daarop volgde aartsbisschop Wim Eijk een mediatraining. Daar leerde hij een zinnetje dat hem nog goed van pas kwam toen journalisten hem vroegen of het voor deze of gene bisschop geen tijd werd om aan aftreden te denken. Bij elke vraag over de positie van de bisschoppen herhaalde Eijk: “Daar ga ik niet over. Ontslag van bisschoppen is voorbehouden aan de paus.” Daar heeft hij op
Bisschop Franz-Josef Bode van Osnabrück tijdens een boetedienst: “De kerk heeft een klimaat geschapen dat het misbruik en de verhulling ervan mogelijk maakte.” Foto EPD
zich gelijk in, en de vraag is trouwens ook wie er van dat aftreden beter zou worden. Zou het er in het bisdom Den Bosch werkelijk aangenamer op worden wanneer de weifelaar Antoon Hurkmans plaats maakt voor de diehard hulpbisschop Rob Mutsaerts? Hierin moeten we Eijk en zijn collega’s dus gelijk geven: niet aftreden, maar optreden. Optreden houdt op de eerste plaats in: alle aanbevelingen van de commissieDeetman opvolgen. Hetgeen de bisschoppen overigens voor de behandeling van klachten, hulpverlening en financiële compensatie al gedaan hebben. Maar ze kunnen zeker nog meer doen: een daad van publieke boete. Staf en mijter, tekenen van hun waardigheid, thuislaten en plat ter aarde gaan om God, de slachtoffers en de samenleving om vergeving te vragen. Het kerkvolk zou zich daarbij op gepaste
wijze kunnen aansluiten, want allen delen in de schuld. De bisschoppen zijn er nog niet uit. Of moeten we constateren dat ze het er niet over eens zijn? Aartsbisschop Eijk herhaalde tijdens zijn persconferentie bijna letterlijk wat zijn collega De Korte eerder daarover in VolZin zei: “Niet alle slachtoffers zullen dat willen, zoiets moet niet theatraal of onwaarachtig overkomen.” Is allemaal waar maar de bisschoppen en oversten zouden dit toch ook zélf kunnen willen? Juist de katholieke traditie biedt voor zo’n geste toch volop aanknopingspunten? Komende Aswoensdag, het begin van de Veertigdagentijd voor Pasen – 22 februari aanstaande dus – zou trouwens een zeer geschikte datum daarvoor zijn. De kerkleiding zou hiermee publiekelijk laten zien dat de kerk niet alleen zondaren in haar midden heeft, maar ook zelf zondig is. ■
6 januari 2012 | VolZin 7
VOL001_06_commentaar.indd 7
23-12-11 13:19