interview
‘Je ware zelf is fantasie’ Psycholoog Carlo Strenger over zelfhulp
Niet iedereen heeft een Steve Jobs of Bill Gates in zich. De Israëlische psycholoog Carlo Strenger bepleit ‘actieve zelfacceptatie’: “Verruil je fantasieën over sexy idolen en je illusie over zelfhulp voor zelfkennis.” Maatschappelijk bepleit hij een wereldburgerschap. “Religieuzen en secularisten delen het zelfde, overstijgende doel: onze sociale verbanden heiligen. De homo globalis is in staat om bekrompenheid, bijgeloof en chauvinisme te overstijgen.” door cees veltman
De Homo globalis, de wereldburger, is geboren en lijkt sprekend op president Obama die veel kanten van zijn identiteit moet proberen te verzoenen. Het gaat niet meer om slechts twee kanten zoals bij een Franse moslim of een Poolse Jood. Het leven is ingewikkelder geworden, aldus de Israëlische psycholoog Carlo Strenger, die in Amsterdam op bezoek is bij zijn literaire agent Linda Kohn. U bent bekend in Israël door tv-documentaires en tv-debatten, en door uw boeken. Is het niet curieus dat u een boek over de angst voor onbeduidendheid schrijft? “Ach, bekend zijn van tv is minder leuk dan ik dacht. Ik besef nu beter dat positieve reacties niet betekenen dat mensen me werkelijk kennen. Over beroemdheid bestaat veel fantasie, bijvoorbeeld dat iedereen van je houdt. Nee, mensen kennen je wel, maar ze houden niet van je! Misschien bewonderen ze je of zijn ze jaloers op je en willen ze alles over je weten, maar dat is geen liefde.” Waarom zouden we ons onbeduidender voelen dan vroeger? We kunnen nu toch contacten hebben over de hele wereld? “De angst voor onbeduidendheid bestaat al vanaf het moment dat mensen beseften uiteindelijk te zullen sterven. Daar hebben we echter nooit mee leren omgaan. We zoeken naar onsterfelijkheid, al is het maar symbolisch. Door een gezin te stichten, een klein bedrijf uit te bouwen of door te schrijven. Of door dood
‘Zelfhulpboeken laten mensen in val lopen en liegen dat je wezenlijk kun veranderen’
en verderf te zaaien zoals fundamentalisten doen. Die behoefte aan zingeving is gebleven, maar het is door de globalisering moeilijker geworden om je belangrijk te voelen. We gaan kopje onder in de massa. Vandaar die hang naar beroemdheid. Vandaar de terroristen die een signaal willen afgeven. Als jongen rondlopend in het toen nog kleine stadje Bazel waar ik ben opgegroeid, besefte ik dat bijna iedereen mijn vader kende. Hij voelde zich als advocaat gewaardeerd en ik voelde me erdoor beschermd. Als je je realiseert dat je wijk, je stad, je land slechts een heel klein stukje op de wereld uitmaakt en dat je verbonden bent met de rest van de wereld, verandert dat gevoel.” Daarom wordt de just do it-mentaliteit gepropageerd? “Just do it, de leus van het Nike-concern, is een mythe. Als je maar lef hebt en gemotiveerd bent, zou alles mogelijk zijn. Je leven moet spectaculair zijn. We zijn geobsedeerd door beroemdheid en status. Larry Page en Mark Zuckerberg van Google en Facebook zijn wel geslaagde voorbeelden, maar zo wordt de illusie gewekt dat iedereen dat soort successen kan behalen. Ik geloof daar niets van. Amerikaanse en Europese cijfers wijzen uit dat we juist minder gemakkelijk stijgen op de sociale ladder dan vroeger. Steve Jobs, Bill Gates en Mark Zuckerberg waren nog dropouts, voortijdige schoolverlaters, maar nu is het anders. Je moet een van de vijftien business schools in de wereld doorlopen om het ver te kunnen schoppen. Mensen raken gefrustreerd: wacht even, ik heb een aardig leven en een aardig inkomen, ik word gewaardeerd, hoe komt het dat anderen verder komen dan ik? Daarom letten we nu zo op kwantiteit – hoeveel vrienden en hits we hebben op facebook en twitter.” Uw alternatief is niet revolutionair. “Inderdaad, ik vraag slechts nieuwe aandacht voor oude westerse liberale vrijheidsidealen, gericht op
8 VolZin | 27 april 2012
408499.indd 2
23-4-2012 14:46:22
Carlo Strenger: “We zoeken naar onsterfelijkheid, al is het maar symbolisch.”
een samenhangende visie op de wereld. En aandacht voor wat ik actieve zelfacceptatie noem, zoals die uit Rembrandts zelfportretten blijkt. Dat is niet het gemakzuchtige: ‘Ik ben ok, jij bent ok.’ Het is iets waarvoor je je moet inspannen. We hebben allemaal een aangeboren temperament en talent, maar we zijn niet geboren met een stappenplan. Dan krijg je de illusie dat je tegen je 30ste jaar al grootse prestaties geleverd moet hebben. Anders is het mis met je. Dat is de Wunderkind-mythe. Na je 40ste zou het bergafwaarts gaan. Er klopt niets van, als je tenminste in de eerste helft van je leven mentaal actief bent geweest want dan zijn de hersenen flexibel gebleven, zie Freud en Jung. Onze cultuur maakt het moeilijk onszelf en de beste manier van leven te ontdekken. Voor de meesten van ons is het een kwestie van vallen en opstaan. Sommige beslissingen nemen we al heel vroeg, terwijl we onszelf en elkaar nog onvoldoende kennen. Het proces van actieve zelfacceptatie dat ik bepleit, begint met goed naar onszelf te kijken. Wat zijn onze sterke en zwakke kanten? Wat hebben al die sexy idolen te
maken met hoe wij echt zijn? Weinig. Zelfacceptatie betekent een discipline waar we ons hele leven aan moeten werken. Totdat we ons niet meer laten leiden door fantasieën, maar door zelfkennis.” U bespreekt kritisch de zelfhulpboeken-cultuur die valse verwachtingen zou wekken, maar mensen kunnen er toch wel iets aan hebben? “Daar ben ik tamelijk boos over, ja. Veel van die schrijvers hebben geen enkele opleiding of training genoten. Ze baseren zich niet op onderzoek en beloven dingen die vals zijn gebleken. Mensen veranderen nooit wezenlijk. Volgens de existentiële psychologie is het bovendien onwaarschijnlijk dat mensen hun overtuiging opgeven, hoe destructief en irrationeel die overtuiging ook is. Die zelfhulp is onlogisch: hoe is het mogelijk dat je jezelf kunt veranderen tot je ware zelf? Dat ware zelf is een fantasie. Authenticiteit is een beperkt begrip en misschien bestaat het wel helemaal niet want we lijken tot op grote hoogte op elkaar. Bovendien kunnen we die authenticiteit niet zelf bepalen omdat we het specifieke product zijn van
27 april 2012 | VolZin 9
408499.indd 3
23-4-2012 14:46:25
onze (voor)ouders en van historische, economische en culturele omstandigheden. Daar begint dus al het drama van de individualiteit. Wie die boeken koopt, heeft vaak problemen. In zeven of tien stappen binnen een maand je goed voelen? Dat loopt uit op teleurstelling waardoor je problemen nog moeilijker op te lossen zijn. Je kunt je na zo’n workshop wel een paar dagen beter voelen, maar vaak wordt de illusie van verbetering verkocht zonder zelf iets te hoeven doen. Dit is geen kritiek van een psycholoog die klanten dreigt te verliezen. Ik ben bang dat mensen in de val lopen en dat die zelfhulpboekenmarkt nog verder groeit. We kunnen beter onze tijd investeren in kennis van de wereld. Dat is een veel betere basis om een zinvol leven te leiden.” U schrijft dat de mensheid naar alle waarschijnlijkheid de race zal verliezen tegen de gevaren die de wereld bedreigen. Niet religie ziet u hier als het echte probleem, maar de menselijke neiging zich superieur te voelen boven anderen. “Ik vind het moeilijk optimistisch te zijn. Het aantal mensen dat gelooft in de ondergang van de wereld is groter dan het aantal mensen dat de evolutietheorie begrijpt. Terroristische fanatiekelingen vormen een groot gevaar. Het lijkt erop dat we verloren zijn, maar neem de verkiezing van Barack Obama tot president: dat is een krachtige aanwijzing dat we toch een kans maken om te overleven. Ik ben zelf niet meer gelovig, al ben ik orthodox-joods opgevoed. Ik pleit niet tegen religie. Alleen al niet
’Authenticiteit is een beperkt begrip en misschien bestaat het wel helemaal niet’ omdat dat vrij belachelijk zou zijn gezien het feit dat 85 procent van de wereldbevolking religieus is. Dat zal ook zo blijven, denk ik. Religies zijn verreweg de belangrijkste zingevingsystemen. Ze hebben het enorme voordeel dat ze beloven dat de dood niet het einde betekent. We willen nu eenmaal deel uitmaken van een groter geheel. Ik vond het beangstigend om afscheid te nemen van religie. Als 18-jarige was ik op een ochtend wakker geworden met een kristalheldere gedachte: God bestaat niet. Ik had me veiliger gevoeld omdat God er was, maar ik kon het geloof toch niet meer verenigen met mijn wereldbeeld.” (Achter zijn hand voegt hij eraan toe: “Ik zou graag willen dat mensen wat meer afstand namen tot religie.”) “Ik blijf wel geloven in discipline. Die hebben we nodig om met elkaar in contact te komen, over religieuze grenzen heen. We moeten dan in de eerste plaats accepteren dat er andere religies bestaan, maar we hoeven geen respect te hebben voor het geloof van anderen, alleen omdat zij dat geloof hebben.” Is het niet beter gelovigen te prijzen en hen aan hun principes te houden dan te zeggen, zoals u doet, dat u hun overtuiging minacht? “Dat is een kwestie van tactiek, maar ik heb een hekel aan politieke correctheid. Je kunt iemand als persoon
Psycholoog en politiek analist Carlo Strenger (Bazel, 1958) groeide op in Bazel, studeerde filosofie en psychologie. Strenger is filosoof, psycho-analyticus en hoogleraar psychologie aan de Universiteit van Tel Aviv. Hij is bekend als politiek analist en richtte in 2005 het Life-Take2 Institute op om overheid, organisaties en particulieren te adviseren over de verlengde levensverwachting van de bevolking. Hij publiceert in de Israëlische krant Ha’aretz, The Guardian en The New York Times. Zijn inspiratiebronnen zijn onder meer Amartya Sen, Martha Nussbaum en Jürgen Habermas. Boeken van zijn hand: The Designed Self (2004) en The
Fear of Insignificance. Searching for Meaning in the 21st Century (2011). Hij woont met zijn vrouw Julia, psychologe, en hun hond Freud in Tel Aviv.
10 VolZin | 27 april 2012
408499.indd 4
23-4-2012 14:46:28
respecteren zonder respect te hebben voor zijn geloof. Ik mag toch wel zeggen tegen moslima’s dat ik hen respecteer als mens, maar dat ik hun tweederangspositie in de moslimsamenleving afkeur? En dat het weerzinwekkend is dat orthodox-joodse vrouwen zoveel mogelijk kinderen moeten baren? Katholieken en protestanten zullen mijn ongeloof wel minachten omdat ik oppervlakkig ben, te weinig weet van het geloof en spiritueel onderontwikkeld ben. Mijn antwoord is: we moeten een psychologie ontwikkelen van wereldburgerschap. Het spel meespelen dat we elkaars geloof respecteren, helpt daar niet bij. Hoe kun je respect opbrengen voor iets wat je moreel verwerpelijk vindt? Dat is psychologisch gezien onmogelijk. Op tv heb ik tegen een orthodoxe rabbijn gezegd dat zijn geloof immoreel, gevaarlijk en irrationeel is en tot apartheid leidt. Dat vond hij niet leuk om te horen, maar ik mag het zeggen. Dat is een mensenrecht.” Lijkt dat niet veel op de opvatting van Geert Wilders die zegt moslims niet te haten, alleen hun religie? Die twee zijn toch niet zo eenvoudig te scheiden? “Beschaafde minachting is niet hetzelfde als haat. Ik haat de rabbijn en de priester niet. Tegen mensen van extreem-rechts zoals Wilders, zeg ik: ik respecteer u als mens, maar uw opvattingen en de cijfers die u geeft, zijn verkeerd. U misleidt uw kiezers met uw zeer eenzijdige kijk op de islam. Bovendien kan de Europese economie met haar krimpende en verouderende bevolking niet overleven zonder immigranten.” U krijgt in Israël veel kritiek over u heen omdat u een tweestatenoplossing bepleit voor Israëli’s en Palestijnen. “Ja, maar het is geruststellend dat ik elders in de wereld instemming vind. Veel mensen zijn het met mij eens dat we een coalitie van wereldburgers moeten vormen die de mensheid en de planeet respecteren. Ondanks mijn onzekerheid over religie denk ik dat een vruchtbare samenwerking over alle religieuze en culturele grenzen heen mogelijk is. We hebben immers een gemeenschappelijk doel. Alle religies zijn erop gericht om de sociale verbanden te heiligen die een goed leven mogelijk te maken. Dat is helemaal in lijn met de waarden van de secularisten. Volgens Durkheim kan geen samenleving functioneren zonder een notie van het heilige. We delen een alles overstijgend doel, boven de culturen uit waar we toevallig in zijn opgegroeid. Homo globalis is beter in staat over bekrompenheid, bijgeloof en chauvinisme heen te stappen. De toekomst ziet er somber uit, maar toch kan ik de verleiding niet weerstaan om een oproep te doen: wereldburgers verenigt u.” ■
column
Marjoleine de Vos
Details “Hoewel een grafzerk ruimschoots groot genoeg is om, ingebonden in mos, de verkorte versie van een mensenleven te bevatten, zijn details altijd welkom”, schrijft Vladimir Nabokov in het begin van zijn meesterlijke roman Een lach in het donker. Zo is het maar net. Een korte samenvatting van een leven doet zo’n leven weinig recht. Maar er is ook weer iets moois in de overkoepelende blik. In De Groene Amsterdammer stond onlangs het nawoord van Lieve Joris bij haar boek De poorten van Damascus, waarin ze vertelt over het leven van haar Syrische vriendin Hala. Ze kent Hala al zo’n dertig jaar en heeft dus enigszins overzicht over haar leven. Een gemakkelijk leven is het niet, met een man die zonder proces gevangen gezet werd door het regime, na vijftien jaar eindelijk vrij kwam en toen leukemie bleek te hebben, waaraan hij binnen het jaar stierf. Hala zelf hertrouwde, niet erg gelukkig, verliet haar tweede man, zag haar dochter opgroeien, protesteerde mee in het recente verleden tegen het regime. Een krankzinnig korte samenvatting is dit, zonder enig detail. Een detail is bijvoorbeeld dat Hala een poosje bij Lieve Joris logeerde in Amsterdam en diep geschokt was toen ze door een straat liep, waar vrouwen in etalages zaten om gekeurd te worden door mannen. Waarom hun families dat goed vonden? Waarom de overheid er niet tegen optrad? Hala is geschokt en zegt dat ze beslist niet in een land zou willen wonen waar zulke dingen gebeuren. Ze woont in Syrië, het land dat wij ons als heel verschrikkelijk voorstellen, ze is het niet eens met het regime, maar een land dat vrouwen tentoonstelt, lijkt haar erger. Zoiets is interessant. Je voelt er meteen iets anders aan: dat je, door dingen te zeggen als dat Syrië een hardvochtige dictatuur is, geen recht doet aan hoe de mensen daar leven. Want het leven is niet dag in dag uit geheel bepaald door de dictatuur, hoezeer die ook een stempel op ieders leven drukt. Het leven bestaat uit allerlei details en opvattingen, uit giechelen met je dochter, uit werken en zorgen, uit boodschappen gaan doen zonder dat je ooit een vrouw in een etalage ziet. Wij hier lijden ook niet dagelijks aan het feit dat vrouwenhandel en -misbruik hier gewoon plaatsvinden. Sterker nog, we vinden het nogal progressief van onszelf dat we daar niet besmuikt over doen. Onze levens zitten vol met andere details, die deze onbelangrijk maken.
27 aprill 2012 | VolZin 11
408499.indd 5
23-4-2012 14:46:34