I NTERVIEW Irshad Manji: “Als je een moslimmeisje opvoedt, voed je een hele familie op”
”De islam wordt te sterk bepaald door de Arabische traditie.” Met haar boek heeft Irshad Manji veel discussie losgemaakt in Amerika. “Het is een beetje bot wat ik zeg, maar ik vind dat wij moslims te lang om de hete brij hebben heen gedraaid. Ook Bin Laden kan zich beroepen op de koran.”
Tekst: Cees Veltman
CANADESE
MOSLIMA IRSHAD
MANJI
ROEPT OP TOT VERNIEUWING:
2 juli 2004
“De meeste moeite heb ik met gematigde moslims” Vo l Z i n 24
I NTERVIEW
Irshad Manji – op bezoek in Amsterdam - oogt fragiel. Haar smalle schouders verbergen haar vastbeslotenheid en enthousiasme. “Ik zeg tegen mijn fellow-moslims..”, klinkt het steeds. Haar oproep tot vernieuwing van de islam komt precies op het moment dat fundamentalisten het gezicht van de islam bepalen en gematigde moslims er het zwijgen toedoen. De Pakistaanse president Pervez Musharraf heeft gepleit voor ‘een strategie van verlichte gematigdheid’. De islamitische wereld moet de weg van de sociaaleconomische verheffing inslaan. Precies in uw straatje? “Ja, dat klinkt wel mooi, maar in de praktijk komt er van die ontwikkeling niets terecht in Pakistan. Hij zegt het vooral om de Amerikanen te plezieren. En verder moet hij de militairen en zelfs extremisten tevreden houden. In zo’n positie kan hij geen kracht tot vernieuwing en mensenrechten zijn. Musharraf is een dictator die net zolang blijft zitten tot hij wordt weggejaagd of vermoord, zoals de meeste moslimmachthebbers.”
Uw critici betwijfelen of u nog wel een ‘echte’ moslim bent. “Ja, ik word steeds getest met vragen, zoals: Bid je wel vijfmaal per dag? Nee, zeg ik dan. Tien keer! Maar ik hoef hun mijn geloof niet te bewijzen. Uiteindelijk ben ik alleen verantwoording schuldig aan God. Als kind voldeed ik aan mijn religieuze verplichtingen als een soort robot. Nu begrijp ik niet hoe mensen in een majesteitelijke God kunnen geloven die mensen reduceert tot robots. God is veel grootser en creatiever. Ik ben nooit gestopt met bidden, maar je moet het anderen niet onder dreiging van hel en verdoemenis opleggen, zoals nog vaak gebeurt. Ik vast ook, niet omdat dat moet, maar om me te disciplineren en om me in te leven in de positie van de armen. Maar ik weiger principieel om op bedevaart te gaan naar Mekka, want joden en christenen zijn daar niet welkom.” Is het mogelijk dat u over een aantal jaren toch de islam verlaat, maar niettemin waarde blijft hechten aan religie? “Dat is mogelijk. (Lachend) Sommigen zeggen dat ik mijn geloof al heb verloren. Maar het is niet waarschijnlijk. Ik heb een vast geloof. Bewijzen dat God bestaat, kan ik niet, maar dat bewijs is niet nodig. Ik ga ervan uit dat alleen God weet wat het ware geloof is, dat alleen hij mensen mag straffen en dat hij mensen de vrijheid heeft gegeven zelf te ontdekken wat waardevol is in de godsdienstige tradities. Het gaat nu om de vraag of moslims besluiten zich slaafs aan te sluiten bij vastgelegde religieuze opvattingen of niet. Het is tijd voor een vernieuwing van de islam. Het is een beetje bot wat ik zeg, ik weet het, maar ik vind dat wij moslims te lang op onze tenen om de hete brij hebben heen gedraaid.”
2 juli 2004
U bent streng-islamitisch opgevoed op een koranschool in Canada. Hoe is het u gelukt toch zelf te gaan nadenken? “Elke zaterdag kregen we op die school urenlang te horen dat vrouwen inferieur zijn en joden niet te vertrouwen. Natuurlijk zijn niet alle scholen hetzelfde, maar ik denk dat nog steeds veel moslims zo worden opgevoed. God was voor mij een angstaanjagende figuur, plat als een pannenkoek aan het plafond, die me streng aankeek en waarschuwend zijn vinger opstak: ‘Doe dit niet! Waarom doe je dat? Ik hou je in de gaten!’ Maar die angst duurde niet lang. Hoe het komt, weet ik niet, maar als meisje van acht vroeg ik al waarom meisjes niet mochten voorgaan in het gebed en jongens wel. Ik was niet onverschillig over het geloof, zoals de meesten van mijn klasgenoten en zoals het in elke religie nog steeds gebruikelijk is. Zo ben ik vragen blijven stellen aan de juffrouw op school: o, ja, bestaat er een joods complot tegen de islam? O ja, is het Westen de vijand van de islam? Waar zijn de bewijzen? Ik werd de klas uitgezet en stond voor de keus: vragen blijven stellen of afstand doen van het geloof. Ik besloot het geloof een tweede kans te geven en dat doe ik nog steeds. Nu heb ik veel meer een gevoelsband met mijn schepper opgebouwd. Ik ben heel ijverig de koran gaan bestuderen en ontdekte tot mijn grote verbazing de dertiende-eeuwse
traditie van koran”Ik heb mijn geloof kunnen behouden uitleg en duiding, de ijtihad met haar dankzij de vrijheden van het Westen“ creativiteit en onafhankelijk denken. De eerste universiteit ter wereld was een islamitische, in Bagdad. Zo heb ik mijn geloof kunnen redden. Dankzij de vrijheden van het Westen. Lang leve de vrijheid van het intellectuele onderzoek. Dat zeg ik tegen mijn fellow-moslims die beweren dat het Westen de vijand van de islam is.”
25
Vo l Z i n
I NTERVIEW
Uw grootste angst, schrijft u in uw boek, is iets te ontdekken in de centrale boodschap van de koran dat onverdraagzaamheid en geweld rechtvaardigt. “Aan gewelddadige teksten geen gebrek in de koran, maar wat de belangrijkste boodschap betreft, ligt het ingewikkelder. Mij wordt vaak tegengeworpen dat de koran het doden van mensen verbiedt omdat het doden van één mens het doden van de gehele mensheid betekent, maar vergeten wordt de uitzondering daarop en daar verwijzen gewelddadige extremisten naar. Doden van onschuldigen mag niet, “Ik word elke dag staat in Soera 5, 33, behalve als straf voor wie Allah bedreigd met de dood. bestrijdt en verderf brengt in het land. Al Qaida Dat verbaast me niks, wel beroept zich daarop met haar acties tegen wat dat ik zoveel bijval krijg” Amerikaanse soldaten doen in Irak en SaoediArabië. We moeten als moslims op een eerlijke manier naar de koran kijken en erkennen dat die ook oproept tot de heilige oorlog. Anders kunnen wij de extremisten die in de naam van de islam optreden, niet bestrijden. In plaats daarvan hebben moslims echter de neiging deze kant van de koran te ontkennen en zeggen ze dat de islam alleen maar draait om vrede, harmonie en tolerantie. Ik hoop dat ze gelijk hebben. Daarom heb ik mijn boek geschreven. Maar het gaat erom dat we niet stoppen met nadenken. Dat is te gemakkelijk en te lui en ontkent de islam in de werkelijkheid. Alles is in theorie goed: communisme, kapitalisme... Maar in de praktijk desastreus.
2 juli 2004
Irshad Manji (35) werd geboren in Oeganda en vluchtte in 1972 met haar ouders naar Canada. Daar is ze bekend geworden met een eigen televisieprogramma als voorvechtster van vernieuwing van de islam. Haar boek The trouble with Islam komt nu in Nederland uit onder de titel Het islam dilemma. Het is een bestseller, maar in de ogen van veel moslims controversieel, ook omdat ze uitkomt voor haar homoseksualiteit. Ze beschrijft haar ontdekking van de eeuwenoude traditie van zelfstandig denken in de islam, de ijtihad, rond de twaalfde eeuw in Spanje.
Vo l Z i n 26
Als journalist heb ik de taak naar de werkelijkheid te kijken. In Pakistan zien we elke dag twee gevallen van eerwraak, in Tunesië - een gematigd moslimland – mag een man wel trouwen met een niet-moslim, maar een vrouw niet, in Saoedi-Arabië mag een vrouw niet een auto besturen, in Iran mogen vrouwen niet zonder toestemming van de man naar het buitenland reizen en zo kan ik nog talloze voorbeelden noemen. Oké, dit hóeft niet te maken te hebben met de koran en het is mogelijk dat de islam progressief is, maar in de praktijk heeft het er wél mee te maken. De koran spreekt zich met opzet niet uit over regeringsvormen, dus er is ruimte voor hedendaagse vormen, maar in de praktijk is daar niets van te zien. Ik zeg niet dat maar één interpretatie van de koran mogelijk is, maar pleit voor een vrije competitie van ideeën over de koran. Hoe moet je bijvoorbeeld het woord eer opvatten? Dat wordt, zoals alles in de islam, te sterk bepaald door de Arabische traditie. Misschien is de islam niet het probleem, maar de Arabische cultuur die de islam zo sterk heeft beïnvloed in zevenhonderd jaar dat moslims zijn gaan geloven dat de Arabieren bepalend zijn voor het moslimgeloof, hoewel zij een minderheid vormen binnen de islam. Voor een man betekent het woord eer in de praktijk iets anders dan voor een vrouw. Zij moet haar individualiteit opgeven, want ze is eigendom van de familie en van de gemeenschap. Vandaar dat bij overtredingen straffen voor een vrouw veel zwaarder zijn dan voor een man. Ze heeft immers niet slechts één persoon schade toegebracht, maar de hele gemeenschap. Dat is moeilijk te begrijpen voor westerlingen, die veel meer uitgaan van de rechten van het individu. Ik moedig vooral vrouwen aan zich te ontwikkelen. Als je een moslimmeisje opvoedt, voed je een hele familie op.” Fundamentalisten mogen het beeld van de godsdienst niet bepalen? “Het gaat me om meer. Voor mij, net als voor veel mensen, is het gemakkelijk me te verzetten tegen het fundamentalisme. Ik heb meer moeite met de gematigde moslims die passief blijven tegenover religieuze terreur en het dus bevorderen. Ze vragen zich niet af of ze genoeg doen om de toekomst van de godsdienst veilig te stellen. Voor mij is het Probleem met de Islam (de titel van het boek in het Engels) niet eens zozeer het fundamentalisme, maar het zogenaamd letterlijk nemen van de koran dat gemeengoed wordt. Je ziet die stroming ook bij protestantse evangelicalen waarvan nu een vertegen-
I NTERVIEW
woordiger in het Witte Huis zetelt. Zelfs de boeddhisten kennen hun fundamentalisten. Wij moslims worden opgevoed met het idee dat de koran, omdat die na de thora en de bijbel is gekomen, de definitieve en meest perfecte uitdrukking is van Gods wil. Zelfs gematigde moslims voelen zich dus superieur, in tegenstelling tot gematigde christenen. De meeste moslims hebben er geen idee van dat je ook vragen kunt stellen over de koran. Dat zijn ze nooit gewend geweest. En dat terwijl de koran vol tegenstrijdigheden zit.” Zullen progressieven niet altijd een minderheid vormen? “Ja, de meeste mensen confirmeren zich liever aan een behoudende meerderheid. Iedereen heeft natuurlijk het recht om het niet met mij eens te zijn. Na een lezing in Amerika over mijn boek stapte een moslimvrouw woedend op me af. Ze vond het onzin dat de islam vernieuwing nodig heeft: ‘Maar je hebt me ervan overtuigd dat ik me nu echt in de koran moet verdiepen om te bewijzen dat je ongelijk hebt.’ Kijk, als ik dat kan bereiken, is mijn werk gedaan. Ik wil niet de leiding nemen van een hervormingsbeweging en me ook niet bemoeien met politiek. Ik ga niet voorop lopen in demonstraties met borden We Want Liberalism. Het gaat mij erom dat mensen individueel die ijtihad-traditie ontdekken en zelf gaan nadenken over het geloof. Achthonderd jaar geleden heeft de islam zo’n vernieuwingsperiode doorgemaakt, waarom zou dat nu niet meer kunnen? Ik vraag mijn medegelovigen niet tradities en waarden van anderen over te nemen, wij hebben zelf voldoende in onze eigen traditie om ons geloof te moderniseren.”
Met uw oproep tot vernieuwing wordt u beschouwd als gevaarlijk en loopt u persoonlijk ook risico’s. “Ik word elke dag bedreigd, maar dat verbaast me niet zo. Wel dat ik zoveel bijval krijg en zelfs liefde. Vooral van jonge moslims, al durven ze me die slechts te fluisteren in mijn oor. Hun vrees voor vervolging is vaak terecht. Soms zeggen mensen: als je niet zo positief over het Westen zou schrijven, zouden we “Ik bid niet vijfmaal je oproep tot vernieuwing best willen maar tienmaal” volgen. Maar het is nu eenmaal een feit dat het Westen meer mogelijkheden biedt voor onafhankelijk denken dan moslimlanden. Die waarheid moet gezegd kunnen worden. Nu gaat het erom hoe we de ondergrondse honger naar verandering aan de oppervlakte krijgen. Daar weet ik het antwoord nog niet op. Ik heb geen grootse strategie of een van God gegeven plan. Ik kan alleen maar doen wat ik nu als individu doe en jonge moslims voorhouden dat het mogelijk is het hardop oneens te zijn met de hoofdstroom van de islam en toch in leven te blijven. Daarom neem ik geen lijfwachten meer mee, want dat zou mijn stelling ondergraven. Ik moet mijn doel nastreven, zelfs op het gevaar af dat ik er het leven bij laat.” ■
per dag,
2 juli 2004
In de koran is Allah geslachtsloos. Hier is de koran moderner dan de bijbel. “Ja, toch vind ik het te afstandelijk om Allah als ‘het’ aan te duiden. Voor het gemak zeg ik ‘hij’, maar het maakt mij niet uit. Als ik Allah als vrouw had omschreven in mijn boek, zou dat te veel hebben afgeleid van mijn boodschap. Ik zie God in alles, dus ook in de slechte dingen in de wereld. Ook in Bin Laden of Musharraf, want God is een complex begrip, niet alleen aan te duiden als liefde en harmonie. Ik zie hem ook niet als almachtig, want dan had hij ons mensen wel beter gemaakt dan we nu zijn. Waarom zou hij zich dan tevreden hebben gesteld met onze middelmatigheid? Nee, God is kwetsbaar en heeft ons nodig als partners in zijn reis naar gerechtigheid. Hij heeft ons even hard nodig als wij hem.”
Wat zijn uw favoriete passages in de koran en in de bijbel? “In de koran staat dat God de mensen niet verandert totdat mensen zelf tot verandering besluiten. En: het is zijn vooropgezette bedoeling geweest diversiteit te brengen onder de mensen. Anders had hij ons wel tot één volk gemaakt. Pluriformiteit is niet iets dat lijdelijk getolereerd moet worden, maar is juist bedoeld om ons aan te sporen in het goede met elkaar te concurreren. In de bijbel vind ik het verhaal van de barmhartige Samaritaan prachtig en het verhaal van Job omdat het zo mysterieus en paradoxaal is. Job wil meteen antwoord op zijn vragen en denkt dat God zijn gebeden niet verhoort, maar dat doet hij wel. Alleen niet op de manier zoals Job wenst. Dat herinnert ons aan de deugd van het geduld en aan het feit dat God een mysterie is.”
27
Vo l Z i n