Trend
Nieuw: Ontpinksteren Artistieke avant-garde ondermijnt evangelische zekerheden
Nederland seculariseert, maar de evangelische beweging lijkt stabiel en zelfs te groeien. Lijkt, want langzaam waaiert ook deze beweging uit in post-pentecostale kringen. Een artistieke avant-garde met Blaudzun en Rick de Gier gaat voorop. Godsdienstwetenschappers Johan Roeland en Miranda Klaver, en journalist Nynke Sietsma over ontpinkstering en post-evangelicalisme. Door Nynke Sietsma, Johan Roeland & Miranda Klaver
I quit the cheerleaders squad you were wrong you were wrong I quit the cheerleaders squad you were wrong you were wrong I quit the cheerleaders squad I don’t belong here I don’t belong Oh i should have walked I don’t belong I don’t belong here (Blaudzun, The choking game, Seadrift Soundmachine 2010) Het nummer The choking game van Johannes Sigmond, alias muzikant Blaudzun, wekte verwarring toen het in 2010 verscheen. Mensen dachten dat het over een verstikkingsspelletje ging. Blaudzun ontving zelfs een brief van een moeder die haar zoon had verloren door zo’n verstikkingsspel. Maar het nummer gaat over de pinksterbeweging, met choking game als metafoor voor de verstikking die hij daarbinnen ervoer. Sigmond groeide op in de charismatischevangelische kerk, leerde er muziek maken en verliet de kerk weer. In tal van nummers verwijst hij naar zijn charismatische opvoeding. “In Elephants zing ik: ‘She sings in big tent ralleys’. Mijn clipmaakster begreep dat beeld niet, voor mij is het een beeld dat me raakt, een vrouw die ontzettend overdreven staat te zingen en schreeuwen in een pinkstergemeente”, zegt Blaudzun in een interview met de VPRO. Sigmond, die nu door Nederland toert, vertelt tegenwoordig openlijk over het verlaten van de gemeente. Flame on my head verwijst naar het pinksterverhaal waarin er plots een vlam zweeft boven de
hoofden van de apostelen. Het nummer Streetcorner shouters gaat over straatevangelisten.
Opknopen Ook recent werk over het losmakingsproces uit een charismatische kerk is dat van Rick de Gier die vorig jaar de roman en cd Nineve uitbracht. Hij schreef een (niet-autobiografische) roman over de 24-jarige Daan die zich probeert te ontworstelen van zijn evangelische opvoeding. Daan wordt popmuzikant (net als De Gier zelf ) en baseert zijn tracks stiekem op liedjes uit de opwekkingsbundel. Het is een lichtvoetig en soms lachwekkend relaas over hoe een religieuze opvoeding je leven kan doordrenken. ‘Als ik even indut, heb ik steeds een variant op dezelfde droom. Ik loop over de Oudegracht, naakt, met alleen een akoestische gitaar voor m’n kruis. Op de klankkast is een grote I love Jesus-sticker geplakt en ik ben luidkeels Opwekkingsliedjes aan het scanderen. Op de hoek van de gracht word ik opgewacht door grijsaards. Ik herken Elly & Rikkert, en Graham Kendrick, en andere veteranen uit het opwekkingscircuit. Ze komen me opknopen aan mijn eigen gitaarband voor de oneerbiedige schending van hun auteursrechten.’ Romans en muziek over losmakingsprocessen uit een religieuze opvoeding zijn niet nieuw. Maarten ‘t Hart, Jan Siebelink en Franca Treur zijn de bekendste voorbeelden van auteurs die succesvolle romans schreven over hun bevindelijk orthodoxe opvoeding. Publicaties over het verlaten van een niet minder bevindelijk en ervaringsgericht christendom, de pinksterbeweging, zijn wel nieuw. Logisch, de pinksterbeweging, ook wel: het pentecostalisme, komt oorspronkelijk uit
Het is niet langer: wat geloven we precies? Maar: hoe gaan we met elkaar om?
20 VolZin | 25 mei 2012
415038.indd 2
21-5-2012 13:51:09
Post-pinksteraars zien het sacrale in tal van ‘seculiere’ expressies.
Illustratie Pankra
de Verenigde Staten en kwam in Nederland pas in de jaren zestig van de vorige eeuw tot bloei.
Blaudzun en De Gier nu interesse te wekken voor de charismatische variant van het christendom.
Gevestigde orde
Desertie
De evangelisch-pentecostale beweging werd niet lang geleden door godsdienstsociologen als de meest succesvolle beweging in het Nederlandse religieuze landschap gezien. Nederland seculariseert, de protestantse kerken en rooms-katholieke kerk verliezen duizenden leden per jaar, maar evangelische kerken blijven op sterkte of groeien licht. In Zwevend Geloven stelt Joep de Hart dat pinkstergemeenten en evangelische gemeenten sinds 1990 gegroeid zijn van 70.000 naar ruim 95.000 leden. En toch, ondanks het relatieve succes van evangelische kringen, zijn de eerste tekenen van ‘ontpinkstering’ of ‘de-evangelisering’ zichtbaar. Fundamentele evangelische principes worden steeds vaker bekritiseerd en de beweging kent haar eigen literaire en muzikale deserteurs zoals De Gier en Blaudzun. De ooit vreemde pentecostale eend in de bijt van het Nederlands protestantisme is onderdeel gaan uitmaken van de gevestigde orde. En net als Siebelink - die het veelgeprezen Knielen op een bed violen schreef - en Franca Treur, die Dorsvloer vol confetti schreef, weten
Qua radicaliteit doet de charismatische variant niet onder voor de bewegingen waar Siebelink en Treur over schrijven. Deze vorm is exotischer: er is een hang naar extatische ervaringen en - zeker in de ‘hardcore’ pinksterkringen is er een door en door betoverd wereldbeeld vol geesten, demonen, genezingen en uitdrijvingen, profetie en de ‘bezetenheid’ van de heilige Geest. Het charismatisch-evangelisme legt sterk de nadruk op het persoonlijke, doorleefde geloof in Jezus. Dat geloof wordt als fundamenteel gezien voor het alledaagse doen en laten. Er is veel aandacht voor de heilige Geest en de Bijbel heeft absoluut gezag. Wil je je daaraan onttrekken, dan is dat niet minder dan desertie. Je breekt niet alleen met enkele theologische opvattingen, maar met een wereldvisie, je gemeenschap, je dagelijks leven. Aan beide zijden wordt zo’n breuk lang - soms een leven lang - gevoeld als een gemis, dat zich soms uit in verwrongen nostalgie of het terugverlangen naar de geborgen setting die eerst juist als benauwend werd ervaren.
25 mei 2012 | VolZin 21
415038.indd 3
21-5-2012 13:51:14
Maatschappelijk engagement Het proces van ontpinkstering is een transformatieproces dat niet automatisch tot een breuk hoeft te leiden. Soms zoekt men louter naar vernieuwing. In charismatisch-evangelicale kring is die vernieuwingsbeweging het post-evangelicalisme. Post-evangelicals zijn niet zo ‘post’ in de zin dat zij volledig afscheid namen van de charismatisch-evangelische beweging. Ze verhouden zich er nog altijd toe en waarderen een aantal wezenlijke elementen: het persoonlijke geloof in God, de navolging van Jezus, de vitaliteit van het geloof. Maar er is ook kritiek. Postpinksteraars vinden dat de beweging te veel focust op de persoonlijke beleving van God, met navelstaarderij als gevolg. Ze lopen vast op de te grote nadruk op zekerheid, op de schaarse ruimte voor fundamentele en kritische vragen, het sterke groepsdenken en het dominante leiderschap. Ze verbinden geloof in God sterk met een horizontale focus op de ander en het morele appel om zorg te bieden aan de - arme, mar-
ginale, buitengesloten - ander. De post-evangelicaal verwijt het evangelicalisme te incrowd te zijn, te weinig aandacht te hebben voor problemen als sociale segregatie en milieu-issues. Het traditionele evangelicalisme denkt hen te conservatief over homoseksualiteit, samenwonen en culturele participatie. Postevangelicals zijn juist maatschappelijk geëngageerd, zoeken het oecumenische gesprek en prefereren een postmoderne, esthetische manier van geloven. Hun interesse in oude tradities, zoals katholieke en monastieke, is groot maar ze hebben een hekel aan verstikkend traditionalisme. Post-evangelicals willen zich niet aansluiten bij ‘zware’ naar binnen gerichte gemeenschappen, of verzanden in individueel geloof onder de leeslamp, maar ontmoeten elkaar in kleine, transparante gemeenschappen zoals huiskamerkerken. Opvallend is dat bij post-evangelicals de geloofsleer niet meer centraal staat: de religieuze levenswijze is een way of life. Het is niet langer de vraag: ‘wat
22 VolZin | 25 mei 2012
415038.indd 4
21-5-2012 13:51:17
De waarheid van het wereldse Rick de Gier (1979), auteur van Nineve, muzikant bij Ponoka: “Ik kwam in aanraking met het evangelische christendom door mijn moeder. Zij had altijd een hang naar charismatisch geloof. Ik ging als kind naar evangelische conferenties en kampen, wat mij sterk heeft beïnvloed. De grootste evangelische invloed komt misschien wel van de relipop. Ik woonde in Canada en ging daar naar een streng-christelijke school. Ik was toen al gefascineerd door popmuziek maar leerde op school dat het duivels was. Ik mocht alleen naar gospelmuziek luisteren. Dat deed ik met volle teugen. Tot ik de band Smashing Pumpkins ontdekte. Dat veranderde alles. Deze rauwe, wereldse muziek klonk honderd keer ‘echter’ dan al die veilige christelijke deuntjes. Het zorgde voor een kleine crisis; want hoe kon zulke wereldse oppervlakkigheid nu meer waarheid bevatten dan muziek die De Waarheid bracht? Ik stapte echter niet rigoureus uit het christelijke milieu, zoals hoofdpersoon Daan wel doet in mijn boek. Op den duur ging de stijl van de kerk - van bijna alle kerken die ik wel eens bezocht - zo ver af staan van hoe ik in het leven stond, dat ik besloot een alternatief te zoeken. Nu kom ik alweer heel wat jaren op zondag samen met een groep vrienden. We eten samen en openen de Bijbel, of we bekijken een stukje film en discussiëren daarover, en zingen wat oude hymnen en gospels. Het gaat vooral om de gemeenschap met elkaar, de vriendschap en het gedeelde geloof. Ik blijf christen, maar dat heel kerkelijke denken – evangelisch én gereformeerd – staat intussen ver van me af.’’
Hoe kon zulke wereldse oppervlakkigheid meer waarheid bevatten dan De Waarheid? line-up van het Flevo Festival (jaarlijks popfestival in augustus voor christelijke jongeren, red.), waar naast de ‘gevestigde’ namen plotseling de totaal deconstructivistische ‘pirate-theologian’ Peter Rollins staat geprogrammeerd. Rollins pleit tegen de evangelicale zekerheid en onder het mom ‘to believe is human, to doubt divine’ is hij voorstander van een zoekende, twijfelende manier van geloven. Dit jaar staat ook beroepstwijfelaar Boele Ytsma (auteur van Manifest van een gepassioneerde twijfelaar) op het programma. En dan de muziek. Vooral daar is een ontpinkster-avantgarde te vinden. Post-evangelicalisme vind je bij de creatieve virtuosi van muzikale uitgeverij Volkoren - het platenlabel van onder meer At the Close of Every Day, The Spirit That Guides Us, ME, Mensenkinderen, Brown Feather Sparrow en Ponoka van eerder genoemde Rick de Gier. Post-evangelicalisme vind je ook bij bloggers als Nico-Dirk van Loo, sympathisant van de ‘emerging church-beweging’, nieuwe-kerk-pionier Johan ter Beek en Rick Jansen. Zij verlieten de evangelische wereld maar zijn nog steeds zeer betrokken bij vragen over de toekomst van de kerk. Het zijn pragmatische, intelligente creatievelingen met een doorleefde persoonlijke spiritualiteit die zich inzetten voor sociale gerechtigheid.
Losmaken geloven we precies?’ maar: ‘hoe gaan we als gelovigen met elkaar om’. Die insteek vraagt om een christelijke gemeenschap met ruimte voor verschillen in opvattingen. Men bekritiseert de traditionele beweging te weinig met rituelen te doen en experimenteert daarom met oude en nieuwe rituelen. De hang naar kunst, film, muziek en nieuwe media is sterk bij postevangelicalen. Post-pinksteraars zien het sacrale in tal van ‘seculiere’ expressies.
Avant-garde Anders dan in de Verenigde Staten en Groot-Brittannië is het post-evangelicalisme in Nederland (nog) geen zelfstandige of zichtbare beweging. Het is losjes en informeel georganiseerd in verschillende netwerken en relaties, soms in huiskamerkerken. Toch heeft deze post-evangelicale onderstroom, gedragen door een jonge, kunstzinnige elite, duidelijk invloed en de potentie dominant te worden. Je ziet het aan de
Ook binnen de Evangelische Omroep zijn ontpinksterbewegingen merkbaar. De omroep raakt steeds meer naar buiten gericht en lijkt tegenwoordig meer bezig met ‘mooie programma’s maken’ dan met missionaire programma’s. Er wordt geëxperimenteerd met nieuwe vormen - denk aan de Jezus-quiz - en er is ruimte voor samenwerking, zoals bij het passieproject The Passion. De programma’s onder leiding van misschien wel post-evangelist avant la lettre Arie Boomsma: 40 dagen zonder seks en cabaretprogramma Loopt een man over het water - waarin cabaretiers grappen mochten maken over Jezus - zijn waarschijnlijk de meest verregaande experimentele hoogtepunten in de geschiedenis van de EO, al verscheen het cabaretprogramma uiteindelijk niet op de buis. Boomsma verruilde de EO voor de KRO maar de EO kleeft hem nog aan. Het lijkt typerend voor het post-evangelicalisme: je worstelt je los maar tot een volledig afscheid van de charismatische-evangelicale beweging komt het niet. ■
25 mei 2012 | VolZin 23
415038.indd 5
21-5-2012 13:51:18