Preek van de Leek

vernieuwing

Kan de Preek van de Leek de kerk redden?

’Sterft, gij oude vormen en gedachten!’

Een nieuw gezicht op de preekstoel: geen theoloog, geen predikant, maar een kerkloze burgemeester, filosoof of cabaretier met een nieuw, ander verhaal. Vijf jaar geleden begon Abeltje Hoogenkamp met de Preek van de Leek in Amsterdam. Het preken door leken trekt steevast volle kerken, nu ook door heel Nederland. “De vraag of je erbij hoort, wordt nu juist níet gesteld.” door Cees Veltman

De mensen kijken vreemd op. De burgemeester, Eberhard van der Laan, vraagt de kerkgangers ijskoud de Internationale te zingen! Ze hadden hem als ongelovige niet snel in de kerk verwacht, al heeft hij een gereformeerde achtergrond. Nu is dit oude socialistische strijdlied bijna een psalm te noemen over verdrukten

die bevrijd moeten worden, maar toch: het is uniek en in ieder geval zit de kerk vol.

Het succes van de Preek van de Leek lijkt het uit te schreeuwen: ‘De wijsheid moet van buiten komen.’

Wat de dominees te vertellen hebben, is bekend en misschien wel verdacht, denken mensen. Het wordt

Eberhard van der Laan laat ijskoud de Internationale zingen. (foto Emilie Hudig)

14 VolZin | 2 maart 2012

VOL005_14_preek vd leek.indd 14

24-02-12 15:27

’We hebben de opdracht de samen­ leving binnen te halen. We kunnen het niet in ons eentje af’ pas weer interessant in de kerk als buitenstaanders laten horen wat zij op hun hart hebben. Je hoeft niet gelovig te zijn om te kunnen preken, zo blijkt. Eindelijk worden de mensen die normaal gesproken geen dienst bijwonen, serieus genomen in de kerk.

Ironisch genoeg komt het idee van de Preek van de Leek toch weer van een ouderwetse predikant, hoe modern zij er ook uitziet: Abeltje Hoogenkamp. De Bijbel is in de marge van de publieke belangstelling terechtgekomen en het is spannend als die Bijbel weer eens in het midden komt te staan, zo motiveert zij het idee, in haar kantoor nabij station Amsterdam/ Sloterdijk. Het is niet de bedoeling dat een leek gaat vertellen wat wij ook al vinden, zegt Hoogenkamp. Na vier seizoenen heeft zij geleerd dat je veel terug krijgt als je mensen serieus neemt. “De goodwill en het vertrouwen dat al die leken steeds weer aan de organisatie geven, vind ik ontroerend, zeker als je bedenkt wat de kerk soms voor stommiteiten heeft begaan.”

Eyeopener Behalve Van der Laan, deden het afgelopen seizoen Jan Jaap van der Wal, Paulien Cornelisse en Désanne van Brederode mee. Ook zangeres Leoni Jansen ging voor (zie kader). “Soms moet iemand de kat de bel aanbinden”, zegt Hoogenkamp. Voor haar vervulde het vroegere raadslid in Amsterdam, Karina Schaapman, die functie: “Jullie kunnen wel lekker bij de Bijenkorf winkelen, maar daar om de hoek worden vrouwen verkracht, wel twintig keer op een dag en jullie noemen de rosse buurt een leuke toeristische attractie?”, zei zij ooit. Voor Hoogekamp een eyeopener.

“Door haar is het politieke denken over prostitutie veranderd. Schaapman troost, vermaant en bemoedigt me en dat is wat ik verlang van een goede preek.

NRC-Handelsbladcolumnist Bas Heijne is ook zo iemand die ik volg vanwege zijn moed en onafhankelijke manier van denken.” Zo is het idee voor de Preek van de Leek ontstaan uit bewondering voor Schaapman en Heijne. Als dat soort mensen nou eens een bijbelverhaal zou uitleggen, zou dat niet iets moois kunnen opleveren, vroeg Hoogenkamp zich af.

Zij en haar man, studentenpredikant Ranfar Kouwijzer, besloten het erop te wagen. Ze namen vakantie op en legden geld opzij voor de huur van een kerk.

Aanvankelijk kreeg het project kritiek van collega’s.

Wie geen theoloog is, kon de Bijbel toch niet uitleggen

Paulien Cornelisse hield afgelopen najaar een preek over antiheld Mozes. (foto Jörgen Caris)

en als je geen christen bent, kun je toch niet bidden? Kouwijzer: “We hebben toen een theologische verantwoording geschreven. Het protestantisme kent helemaal niet zoiets als een clerus of een lekenstand.

Maarten Luther zei dat iedere gelovige de status heeft van priester, bisschop, ja zelfs van paus. Iedere gelovige heeft daarmee de volmacht om het evangelie te verkondigen. Na de succesvolle eerste editie is de Preek van de Leek geadopteerd door de Protestantse Kerk Amsterdam, die ons ervoor vrijstelt en subsidie geeft en door de Verenigde Doopsgezinde Gemeente Amsterdam, die ook ruimte en middelen beschikbaar stelt.”

Hoogenkamp: “We vragen de leken zich te verhouden tot de klassieke liturgie. Dat format is heel rijk. Als het goed is, komen alle facetten van het menselijk leven erin voorbij. Elke keer is de viering anders. We doen een schriftlezing, we doen een preek, maar misschien kun je ook wel preken door trompet te spelen. Als de leek iets wil, zeggen wij eigenlijk nooit dat het niet kan. Als je mensen ruimte geeft, gaan ze hard werken.

Dan krijg je iets bijzonders terug.

2 maart 2012 | VolZin 15

VOL005_14_preek vd leek.indd 15

24-02-12 15:28

Preek van de leek trekt een eigen publiek, ongeveer de helft is kerkelijk meelevend en de leeftijd is ­varieerd. (foto Emilie Hudig)

Het is voor predikanten goed om even te stoppen met zenden en te leren ontvangen, vinden beide dominees. Anderen weten meer dan wij. Ook al hebben we tien jaar theologie gestudeerd, we hebben blinde vlekken. In de omgang met buitenkerkelijken zijn die blinde vlekken een enorme handicap. Tijdens

de eerste Preek van de Leek zat Arie Boomsma naast me en werd er geklapt. Ik voelde me verstijven – dat hoort niet! Maar dat geklap betekent ook dat er veel mensen in de kerk zitten die anders nooit komen. En ­Boomsma vond het geweldig.”

Negatief beeld

(foto Jörgen Caris)

Abeltje Hoogenkamp (Amsterdam, 1969) dochter en kleindochter van een predikant, studeerde theologie in Amsterdam en Leiden en is nu predikant van de Protestantse Kerk in Amsterdam. Tevoren werkte zij bij de televisie. Zij is ook geestelijk verzorger in het Sint Lucas Andreas Ziekenhuis in Amsterdam. Zij won de publieksprijs van De Preek van het Jaar en maakte de bundel Symbolen worden tot cimbalen. De honderd mooiste gedichten over geloof en inspiratie.

Ranfar Kouwijzer (Vlissingen, 1973) studeerde theologie in Amsterdam en Straatsburg, was gemeentepredikant in Den Haag en Leiden en is nu studentenpredikant in Amsterdam.

Op de zondagen 28 oktober, 4, 11, 18 en 25 november 2012 heeft de vijfde editie van de Preek van de Leek plaats. Zie www.preekvandeleek.nl

Komen Hoogenkamp en Kouwijzer veel misverstanden over religie tegen, zoals het idee van een almachtige God die alles kan maar het gewoon vertikt, of de gedachte dat geloof alleen maar gaat over het hiernamaals? Hoogenkamp: “Wie denkt dat God overal de hand in heeft, is meestal heel selectief met de voorbeelden. God zit dan meestal achter een ramp, nooit achter het gaar worden van de boontjes. In de hemel komen? Het is juist de bedoeling dat de hemel op aarde komt. We hoeven niet omhoog te klimmen, hij komt naar ons toe. De God van de Bijbel is een humanist.”

Maar het klopt dat sommige misverstanden over God hardnekkig zijn, is de ervaring van Hoogenkamp.

Voor een deel is de kerk daar zelf schuld aan: “Er is veel slechte theologie over de mensen uitgestort.” Dat mensen kritisch zijn over de kerk of de kerk verlaten hebben, begrijpt zij wel: “Dat komt vaak voort uit negatieve ervaringen. Veel mensen hebben de kerk niet uit zichzelf verlaten, ze zijn eruit getreiterd. De kerk heeft echt een dubbel gezicht. Naast het mooie en dappere dat er is gebeurd, is er ook een negatieve geschiedenis. Ik neem het mensen niet kwalijk als ze een verkeerd beeld hebben van religie en kerk. Waar zien ze nog dappere christenen? Ja, ze zien Maxime Verhagen of een Amerikaan die een abortusarts vermoordt of mensen die een homo wegpesten. En dat is niet eens een verkeerd beeld, het is een deel van de

16 VolZin | 2 maart 2012

VOL005_14_preek vd leek.indd 16

24-02-12 15:28

Leoni Jansen: “Niet vreemdgegaan? Goed zo: plakplaatje” “Ik had al gezongen bij Alexander Rinnooy Kan en Bas Heijne en nu mocht ik zelf de preek houden, ook al ben ik niet met de Bijbel opgevoed. Dat vond ik een eer. Het heeft me veel tijd gekost maar het is me goed bevallen”, vertelt zangeres Leoni Jansen. “Wie zonder zonde is, werpe de eerste steen: die bijbeltekst trof me en daarom heb ik daar over gepreekt. Dat komt omdat ik zelf bezig ben met het ontrafelen van mijn familiegeschiedenis in de Tweede Wereldoorlog. In onze familie is daar altijd over gezwegen, maar ik ben steeds meer gaan voelen voor het zondaarsprincipe. We deugen niet en laten we dat maar erkennen want anders wordt elke dag een teleurstelling. Het is ook een bevrijdende gedachte om eerlijk naar jezelf te kijken. Nu moeten we nog leren het goede te belonen.”

Tijdens de viering deelde Jansen ‘plakplaatjes’ uit: “Ik heb weer goed geluisterd naar een vriendin: plakplaatje”, “Ik heb weer geen sigaret gerookt: plakplaatje”, “Ik heb me weer gewoon aan de snelheidslimiet gehouden: plakplaatje”, “Schat ik ben vandaag weer niet vreemdgegaan: plakplaatje” (gelach).

Jansen vergelijkt de kerk met een huwelijk: “Je moet er elke dag iets van proberen te maken, net zoals ik moet doen in het theater. Dat doet de kerk niet zo (foto Emilie Hudig)

goed. Ze sluit met muziek en taalgebruik onvoldoende aan op deze tijd. Dat is vreemd als je zo’n enorme achterban hebt, zoveel mensen zondags bij elkaar hebt en zoveel prachtige gebouwen hebt. Huub Oosterhuis heeft veel moois gedaan, maar de kerk moet zich blijven vernieuwen. Ze moet inspireren, troosten, iets nieuws brengen, zoals Preek van de Leek. Dan zou ik er elke week wel bij willen zijn.”

realiteit. Er veel aanleiding is om tegen alles wat er uit de kerk komt te zeggen: sodemieter op! Daarom is het mooi dat alle deelnemers aan de Preek van de Leek toch zo behoedzaam met onze traditie omgaan. Nog niemand is er met een gestrekt been in gegaan.”

Toch klinken er soms harde woorden. Mient Jan Faber liet een onbekende bijbeltekst lezen waarin Mozes drieduizend mensen laat ombrengen. “Ik ben over de hele wereld geweest waar oorlog is”, zei hij, “en altijd speelt religie een kwalijke rol, dus hou op met die godsdienst.” Maar Faber is zelf wel kerkganger. Theoloog Erik Borgman zei: “De kerk zou kritiek op religie moeten omarmen als een soort steun van God.” Hoogekamp: “De kloof tussen de wereld en de kerk is nu te groot. Wie kerkdiensten in het land bezoekt, ziet veel kerken alleen hun eigen ritueel volgen en geen moeite doen er anderen bij te betrekken. Ik zou zeggen: kerk, organiseer tegenspraak.”

’De kerk moet zich blijven ­vernieuwen, troosten, inspireren – dan wil ik er elke week wel bij zijn’

Hoogenkamp is zelf ook geneigd de kerk te verdedigen. Zij trekt een vergelijking met familieverhoudingen. Je wil je familie verdedigen, maar tegelijk kan het geen kwaad als een nieuwe schoondochter aanschuift en kritische vragen stelt. “Zo zijn we na een van onze leken, RTL-nieuwslezeres Suzanne Bosman, opgehouden met die eeuwige koffie na afloop. Tegen die tijd, rond vijf uur, wil je wel een glas wijn of een sapje.

De muziek is ook zo’n punt. Het was even slikken, maar popmuziek blijkt eindeloos veel te bieden hebben. Let it be van The Beatles ontpopt zich dan als een kerklied. Morning has broken van Cat Stevens wordt een prachtig paaslied. De Internationale die de burgemeester liet zingen, komt niet voor niets uit de tijd van veel traditionele kerkliederen. Sommigen kiezen juist wel voor kerkliederen, zoals Margriet van der Linden van Opzij: Ere zij God, vond zij als kind mooi.

Er is wel wat mis met de kerk, maar dat ligt niet aan God, redeneerde zij.”

Succes De Preek van de Leek heeft succes. Op een achttal plaatsen in het land, van Middelburg tot Den Helder is het initiatief overgenomen. Kouwijzer: “We moeten de verschillende vieringen niet tegen elkaar uitspelen.

2 maart 2012 | VolZin 17

VOL005_14_preek vd leek.indd 17

24-02-12 15:28

‘Het was even slikken maar The Beatles en Cat Stevens hebben ­prachtige ­kerkliederen gemaakt’ Reguliere kerkdiensten op zondagochtend hebben een andere functie en een ander publiek dan deze parallelle vieringen. Van onze bezoekers noemt zich ongeveer de helft kerkelijk meelevend. De anderen hebben helemaal niks met de kerk of hooguit een kerkelijke achtergrond.” Kouwijzer vindt het een goede mix. Juist zo krijg je echte gesprekken, merkt hij. Ook qua leeftijd zijn de bezoekers gemengd: er komen relatief veel twintigers en dertigers.

De Preek van de Leek heeft inmiddels ook de aandacht getrokken van wetenschappers. Marcel Barnard, Henk de Roest, Joep de Hart en Ciska Stark van de Protestantse Theologische Universiteit gaan analyseren wat er de afgelopen vijf jaar is gebeurd in de Preek van de Leek.

Waar zal het initiatief uiteindelijk op uitlopen? Op nieuwe gemeenschappen? Hoogenkamp weet het nog niet: “Dit is wat er nu gebeurt. Hoe het doorwerkt en wat het betekent, dat ligt in het verborgene. Ik hoop dat mensen ermee aan de slag gaan. Dat hoeft niet per se te leiden tot een nieuwe gemeenten waar je bij hoort en waar je contributie voor moet betalen. De vraag of je erbij hoort of niet, wordt nu juist niet gesteld. Dat is het aardige van dit initiatief. Op het moment dat je binnenloopt en het boekje aanneemt, hoor je erbij en zodra je de deur uitloopt, houdt het weer op. Ik ben gesteld op dat idee. Kerken waarvan het duidelijk is of je erbij hoort of niet, hebben we al genoeg. Dit initiatief blijkt in een andere behoefte te voorzien, namelijk dat we het ‘erbij horen’ open laten of opschorten.”

In potentie is er nog veel te halen uit het initiatief, denkt Kouwijzer: “Maar dat hoeft helemaal geen nieuwe kerk te betekenen. De Bijbel werkt, dat is wel mijn conclusie.” Hoogenkamp: “Als de mens dan zo bijzonder is dat God zijn broer geworden is, moeten we heel erg zuinig op elkaar zijn. Daarom word ik boos over pesten, kleineren, tot mensenrechtenschendingen aan toe. De kerk is geen knip voor de neus waard als ze daar niets aan doet. We hebben de opdracht de samenleving binnen te halen. We kunnen het niet in ons eentje af.”

Hoe zei burgemeester Van der Laan het in zijn preek over de Barmhartige Samaritaan ook al weer? “Niet een ander is je naaste, jij bent zelf de naaste van de ander.” In ieder geval lijkt deze strofe uit de Internationale hier van toepassing: “Sterft, gij oude vormen en gedachten!” ■ Op volzin.nu staat een overzicht van Preek van de Leek ­initiatieven elders in het land.

column

Nuweira Youskine

IM Anil Ramdas Totale shock, toen ik hoorde dat hij besloten had uit het leven te stappen. Ik belde mijn moeder, niet wetende dat er niet genoeg lucht in mijn longen zat om ook maar iets uit te kunnen brengen dan lange, hysterische uithalen. ‘Bid voor hem’, zei mijn moeder. Ik stak een kaarsje op en deed wat ze zei. Het hielp, een beetje.

Deze weken roteren mijn hersenen maar rond één thema: de zelfgekozen dood van schrijver en programmamaker Anil Ramdas. Ik ontmoette hem nota bene in opdracht van dit blad, om hem te interviewen over zijn debuutroman. Enkele weken na het interview vroeg hij me om voor hem te komen werken. Wie had ooit kunnen bevroeden dat ik, nog geen jaar later, met zoveel verdriet en emotie over zijn dood zou moeten berichten? Ramdas pakte me volledig in – met zijn charmante voorkomen evengoed als met zijn onuitstaanbare eigenwijsheid. Tussen alle dagelijkse golfslagen heen voelde ik altijd een diep soort verbondenheid. Met hem als mens, maar ook vanuit mijn respect voor de genadeloze manier waarop hij de Nederlandse samenleving kon analyseren, de schitterende verhalen die hij kon vertellen.

Toen hij erachter kwam dat ik in God geloofde, draaide hij met zijn ogen en zei dat hij de sollicitatieprocedures maar eens wat zorgvuldiger aan moest pakken. Wat waren we het af en toe oneens; over de stand van zaken in de Arabische wereld, over de positie van man en vrouw – en over het bestaan van God. Dat laatste – het knaagt een beetje. Anil Ramdas was ervan overtuigd dat er na het aardse leven geen vervolg zou komen. Ondergetekende daarentegen is ervan overtuigd, dat de ziel verder gaat. Ik ging naar zijn condoleance-avond en stond voor zijn kist. Bovenop lagen, karakteristiek uitgestald, een pakje shag, een elegant asbakje en zijn leesbril. Ik sloot mijn ogen en twijfelde. Zou hij het waarderen? Of zou hij het ongepast en opdringerig vinden? Ik heb de gok gewaagd. Als er inderdaad geen leven na de dood was, dan hinderde ik niemand. Was het er wel, dan kon het alleen maar wat extra zegen brengen. Ik deed het enige dat ik weet te doen als ik voor een overledene sta: ik reciteerde het eerste hoofdstuk van de Koran. In stilte, uiteraard. Dierbare Anil: waar je ook bent, moge jij of je ziel eindelijk de rust vinden die hij zoekt. Wie er ook gelijk heeft.

18 VolZin | 2 maart 2012

VOL005_14_preek vd leek.indd 18

24-02-12 15:27