Van Pius X kerk naar Hospice Alkmaar.
Goudvissen tussen haaien Religieus erfgoed staat op het spel
Hoe gaan we in Nederland om met ons religieus erfgoed? De landelijke overheid krijgt, wat de gebouwen betreft, een vijf-plus, de provincies een acht-min. Op recepties gaat het wel eens mis. Dan weet een gisse makelaar met snode plannen een klooster te bemachtigen. “Ik vind het niet terecht dat de religieuzen die zo lang zoveel hebben betekend voor de maatschappij met een kluitje in het riet worden gestuurd�, zegt Moulen Janssen van de Konferentie Nederlandse Religieuzen (KNR). door cees veltman
De kerk- en kloosterhandel is lucratief. Bedragen van twee ton tot ruim vijf miljoen gaan erin om. Reliplan, een in kerken gespecialiseerd vastgoedkantoor in Amsterdam, zegt het er druk mee te hebben, ook in het buitenland. Reliplan houdt zich bezig met de herbestemming van 70 kerkgebouwen en heeft een groot gegevensbestand van gegadigden van onder meer veel zorg- en onderwijsinstellingen, vertelt directeur
Mickey Bosschert-Uitentuis die al twintig jaar ervaring heeft op dit terrein. Serge Spanjaard van de pas van start gegane BV Thesauros in Den Haag relativeert de drukte op de markt, maar ziet voor religieus erfgoed meer mogelijkheden dan voor ander vastgoed. Thesauros is eigendom van de Stichting Fonds Kerkelijk Waardebeheer en werkt samen met Reliplan. De kopers maken er appartementen, een gezond-
12 VolZin | 17 augustus 2012
428196.indd 2
13-8-2012 10:22:17
religieus erfgoed
heidscentrum, een schouwburg of een kinderopvang van. Als het mee zit, houden zij rekening met de oorspronkelijke bestemming van de gebouwen. Zo kan een nieuwe bestemming zelfs meer waarde krijgen voor de samenleving dan het vroeger had. Het bezinningscentrum Zin van de fraters van Tilburg is een voorbeeld van een geslaagde herbestemming, maar ook sociale woningbouw, want ‘er-zijn voor mensen die het moeilijk hebben’, staat immers in het hart gegrift van de religieuzen. Projectontwikkelaars en makelaars zijn vaak minder scrupuleus. Die maken er een supermarkt van, of een café of een klimcentrum om in hogere sferen te komen. Het is de grond waar het om draait. Kerken, soms ook kloosters, liggen meestal in dorps- en stadscentra met gewilde bouwgrond. Hun besturen zwichtten snel voor projectontwikkelaars. Dan krijgen we de hoogste prijs, dachten zij. Het geld is vaak gebruikt voor het onderhoud van de overige kerkelijke panden. Dat onderhoud wordt kostbaarder naarmate de eisen strenger worden, bijvoorbeeld van de brandweer. “Ik zeg wel eens tegen een brandweercommandant: kloosters zijn toch geen discotheken? De regels zijn namelijk gelijk”, zegt Moulen Janssen, functionaris van de KNR (Konferentie Nederlandse Religieuzen) in Den Bosch. Het klooster in Vaals bijvoorbeeld ligt op een heuvel. Daar heeft de brandweer geëist dat er een blusvijver werd aangelegd. Dat kostte 180.000 euro. Nu zijn er nog zo’n 150 door religieuzen bewoonde kloostergebouwen over. Juist de grote, de moederhuizen. Vaak zaten de congregaties op tientallen plaatsen, maar die kloosters zijn allemaal verkocht. Alles is nu geconcentreerd op een of twee kloostergebouwen, vaak ook bejaardenoord. Die huizen gaan de komende vijf à tien jaar van eigenaar verwisselen omdat de gemiddelde leeftijd van de kloosterlingen buitengewoon hoog is: boven de 85. Het beslissingsmoment over herbestemming komt dus steeds dichterbij, precies nu de buitenwereld hen niet meer kent. Janssen hoopt dat het komende proces van herbestemming niet tot ongelukken leidt. Makelaars en projectontwikkelaars denken immers al snel: hoe kan ik die kubieke meters op triple-A locaties met zoveel grond eromheen, zo goed goedkoop mogelijk krijgen en zo duur mogelijk doorverkopen of exploiteren? “Dat gaat me aan het hart. Ik vind het niet terecht dat mensen die zo lang zoveel betekend hebben voor de maatschappij met een kluitje in het riet worden gestuurd door lieden die denken: zusters - even googelen wat dat precies zijn - ik praat ze wel naar de mond: nou zuster, met het bedrag dat ik bied, mag u blij zijn en dan bent u ook van de onderhoudskosten af. Vervolgens wordt het klooster met veel winst doorverkocht.”
‘Kloosterbesturen denken te makkelijk: als mensen horen wie we zijn, zullen ze wel zeggen: “Oké zusters, we helpen jullie wel”’ Janssen adviseert de kloosterlingen eerst zelf na te denken over herbestemming. Niet wachten niet tot een makelaar langs komt. Niet beslissen op een achternamiddag: “Ik zeg altijd: jullie zijn goudvissen in een vijver met haaien. Ik ken voorbeelden van kloosters in Zuid-Limburg waar de burgemeester op bezoek kwam en dan werd er iets toegezegd zonder dat de medekloosterlingen het wisten. De kloosterbesturen zijn zich nu wel bewust van de problematiek, maar vaak wordt nog gedacht: als we naar buiten treden, weten de mensen wel wie we zijn. Dan zullen ze meteen zeggen: “Oké zusters, we helpen jullie wel.” Maar de wereld is veranderd. De trappistinnen in Berkel-Enschot bijvoorbeeld moesten verhuizen. Zodra in het verleden een herbestemmingsplan voor hun klooster aan de orde was, kwam het hele dorp overeind: dit mag niet gebeuren, wij staan achter onze zusters. De laatste keer dat een plan werd aangekondigd, bleef het echter doodstil in het dorp. Men weet niet meer wat zusters zijn, men heeft er geen affiniteit meer mee. Ook ambtenaren en advocaten moet je nu uitleggen wat religieuzen zijn, wat kerkelijk recht is. Ze weten er gewoon niets van. Tot in Den Haag toe. Er is geprobeerd om groepen van monumenten de mogelijkheid te bieden samen subsidie aan te vragen, maar dat is door de Tweede Kamer afgewezen. Ook daar is het gevoel voor religie dalende en de invloed van het CDA neemt eveneens af.”
Verzet Misschien is Janssen hier te somber. Sloop van kerken en kloosters stuit toch nog vaak op verzet bij omwonenden, niet alleen bij kerkgangers. Voor 86 procent van de Nederlanders heeft een kerkgebouw grote emotionele waarde als baken van herkenning, zo wees een onderzoek in Rotterdam uit. Een kerkgebouw is immers omgeven met veel emotie. Mensen zijn er gedoopt of getrouwd en familieleden of geliefden zijn er begraven. Als Janssen een cijfer moet geven voor de manier waarop Nederland met het religieuze erfgoed wat gebouwen betreft omgaat, geeft hij de rijksoverheid een 5 plus, de provincies een 8 min, vooral NoordBrabant. “De religieuze instituten gaan er nu heel zorgvuldig mee om. Dat verdient respect.” Gebeuren de lucratieve handeltjes nog steeds? Het jaar 2008 was wat dat betreft een keerpunt. Niet alleen het Jaar van het Religieuze Erfgoed, maar ook
17 augustus 2012 | VolZin 13
428196.indd 3
13-8-2012 10:22:20
het jaar dat Lehman Brothers omviel. Tot 2008 werd onroerend goed steeds meer waard. Nu staan de projectontwikkelaars niet meer in de rij, al is er veel vraag van maatschappelijke organisaties. Die krijgen nu betere kansen, al zien zij vaak op tegen de hoge verbouwingskosten om de grote gebouwen geschikt te maken voor een nieuwe bestemming. Daar komt bij dat de overheid aan het bezuinigen is geslagen. Veel gemeenten bieden grond aan. In Rotterdam probeert een congregatie een klooster te verkopen, maar aan de overkant van de straat gooit de gemeente bijna evenveel grond op de markt. Gemeente en klooster zijn nu opeens elkaars concurrent in dezelfde straat, terwijl veel kloostergebouwen rijksmonumenten zijn.
Twee voor twaalf Het Jaar van het Religieuze Erfgoed moest de overheden duidelijk maken dat het twee voor twaalf was voor het religieuze erfgoed. Het kwartje viel niet in 2008 en 2009, maar daarna zagen de tegenwoordig rijke provincies er wel wat in. Noord-Brabant zegt nu op zijn website dat de kloosters en kloostergebouwen een wezenlijk en onlosmakelijk onderdeel van de Brabantse geschiedenis vormen. “Zo voorkom je het ene beruchte voorbeeld van de kerk in Helmond die nu een supermarkt is”, zegt Janssen. Soms gebeuren er toch nog ongelukken . In Nijmegen had het bisdom plannen om de Daniëlskerk via een lucratieve transactie over te doen aan een projectontwikkelaar. Als de gemeente zou meewerken aan wijziging van het bestemmingsplan, kon de aantrekkelijk
Jacobskerk in Den Bosch herbergt nu Jheronimus Bosch Art Center.
Het moment om te beslissen over herbestemming komt steeds dichterbij, net op het moment van veel onbegrip gelegen grond veel geld opbrengen. Dat plan kon worden verijdeld. De dochter van de lokale architect De Bruijn, die de kerk in 1961 had ontworpen, kreeg steun van omwonenden in haar succesvolle verzet tegen de sloopplannen. Maar bij paters in Brabant ging het echt mis. Hun monumentale gebouw was toegezegd aan het Brabants Landschap, maar tijdens een receptie heeft de overste gesproken met een makelaar en het gebouw aan hem verkocht. Daar was juridisch niet meer onderuit te komen. De makelaar heeft het doorverkocht en daarna is het afgebroken. Er staat nu een villa op. Weg is het religieuze erfgoed. Het imposante klooster Koningsbosch in Koningsbosch kwam in 2006 leeg te staan. Het kon heel goed verkocht worden, maar het ligt er nog steeds grotendeels verlaten bij. Op een van de vergaderingen over een herbestemming was een van de opties – het was min of meer gekscherend bedoeld – “Je zou er een ruïne van kunnen maken, dat trekt ook bezoekers.” In Den Bosch is de herbestemming van het klooster van de redemptoristen oorspronkelijk in de hand gehouden met serene bijeenkomsten, maar op een gegeven moment moest de schoorsteen toch roken. Nu is het partycentrum Orangerie. Een flater voor het bisdom Den Bosch. Tegelijk met het gebouw is ook het interieur verkocht. Je staat een biertje te tappen onder Maria. Als het alternatief sloop is, wat moet je dan, verzucht Janssen. “Mijn hoop is altijd dat de kloostergebouwen blijven staan en dat door hun uitstraling en het gebruik ervan duidelijk blijft - ook voor komende generaties - wat religieuzen vanuit hun compassie gedaan hebben, onmisbaar als zij zijn geweest voor de opbouw van het onderwijs en de ziekenzorg. En ook voor de emancipatie van vrouwen.” Een mooi voorbeeld van een zinvolle herbestemming levert de protestantse Stefanuskerk in de Utrechtse wijk Overvecht, nu plaats biedend aan buurttheater, jongerenradio en creatieve bedrijfjes. De eveneens naoorlogse Pius X-kerk in Alkmaar kon worden behouden door die gedeeltelijk te verbouwen tot hospice voor terminale patiënten. Het indrukwekkende 60-meter lange glas-in-lood raam van Jaap Min is nu opnieuw te bewonderen vanuit de verkleinde kerkruimte. De neogotische Oranjekerk in Amsterdam is na verzet van de buurt tegen sloop, verbouwd tot een vernieuwde kerkruimte in het ene gedeelte van de kerk, en ruimtes voor creatieve bedrijvigheid in het
14 VolZin | 17 augustus 2012
428196.indd 4
13-8-2012 10:22:22
Nog steeds leegstaand klooster te Koningsbosch
Twaalfhonderd kerken gaan dicht
andere gedeelte. De monumentale Sint-Jacobskerk in Den Bosch uit 1905 heeft een nieuwe bestemming als Jheronimus Bosch Art Center. Het interieur van deze kerk met prachtige monumentale muurschilderingen is vrijwel ongewijzigd bewaard gebleven. In de toren is een lift aangebracht zodat bezoekers van het uitzicht over de stad kunnen genieten. Er worden concerten gegeven en er zijn een bibliotheek, een auditorium en vergaderzalen. Zelfs logeren is er mogelijk. Veel kerkgebouwen vinden een nieuwe bestemming door de overdracht aan een andere geloofsgemeenschap. De rooms-katholieken staan religieus hergebruik alleen toe aan leden van de Raad van Kerken. Soms lost dit probleem zichzelf op. Zo diende de in 1969 gesloten gereformeerde Oosterkerk in Eindhoven als moskee totdat er een nieuwe moskee werd gebouwd. Nu zitten er oud-katholieken in. “We hebben hier een grapje dat er elke dag één kerk, twee fabrieken en drie boerderijen leeg komen te staan”, zeggen ze bij de nieuwe Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, eind vorig jaar van start gegaan. De dienst heeft al 166 subsidies verstrekt voor onderzoek naar herbestemmingen van oude panden, waaronder kerken en kloosters, waarmee de subsidiepot van vier miljoen al meteen leeg is. Nu wordt de pot echter opnieuw gespekt met 2,4 miljoen. “We hopen zo de boel wat in beweging te krijgen”, zegt projectleider Frank Strolenberg in de Volkskrant. “Al die gezichtsbepalende gebouwen die in verval raken, daar willen we
Ongeveer 1200 kerken gaan de komende tien jaar dicht. Een groot deel van die kerken zal worden gesloopt. Van de rond 150 kloosters zullen waarschijnlijk binnen vijf of tien jaar nog slechts tien tot vijftien door religieuzen bewoonde kloosters overblijven, zoals in Egmond, Zundert, Tilburg, Arnhem en Doetinchem. Dat komt door het dalende aantal religieuzen. Van de rond 30.000 religieuzen in de jaren zeventig zijn er nu nog zesduizend over in Nederland. Het Sociaal- en Cultureel Planbureau voorspelt dat in 2020 nog een kwart van de Nederlanders lid zal zijn van een christelijke kerk en dat slechts 10 procent van hen regelmatig (minstens eens per twee weken) een kerkdienst zal bezoeken.
wat aan veranderen.” Bij alle inspanningen voor het behoud van gebouwen kun je je afvragen hoe onmisbaar die zijn. Het gebouw is ouderwets, want het geestelijke heeft geen statisch huis meer nodig, het reist en beweegt, aldus Dirk van Weelden, ‘mysticus van de stadsrand’ in een lezing in Dordrecht: “Goed beschouwd kan overal een geestelijk evenement plaatsvinden. Wat vroeger het monumentale effect van een gebouw was, is nu te bereiken met optredens, videowalls, versterkt geluid en mediacampagnes. Dat betekent dat ook de afvalruimtes, de braakliggende stroken, de loze ruimte tussen snelwegen, de stille parkeerplaatsen tussen flats, de gezapige kleine winkelcentra en de Ikea plaatsen kunnen zijn waar ‘het’ wordt beleefd, geopenbaard en gedeeld.” ■
17 augustis 2012 | VolZin 15
428196.indd 5
13-8-2012 10:22:24