Tijdschrift Intern Begeleiders

Jaargang 5, nummer 4, september 2015

WIB 2015

TIJDSCHRIFT INTERN BEGELEIDERS

Schrijf je nu supervoo rdelig in én ontvang een boek t.w.v.

€29.50 zie pagina

Ouderbetrokkenheid

PAG

30-31

06

Interview met Joan van den Heijkant

WWW.TIJDSCHRIFTIB.NL MET O.A. LERAREN OPENEN DEUREN – HANDELINGSGERICHT SCHRIJVEN OVER LEERLINGEN – VITALITEIT EN PLEZIER OP DE WERKVLOER – MEDISCHE HANDELINGEN OP SCHOOL (DEEL 2) – TIBTIPS – VAN DE WERKVLOER DIGITAAL – ONDERWIJSMUSEUM GEOPEND - ACTUELE WEBSITES EN LITERATUUR

Omdat

hij de best opgeleide Intern Begeleider verdient…

Als Intern Begeleider helpt u voorkomen dat kinderen buiten de boot vallen en managet u de onderwijszorg binnen uw school.

Dankbaar, maar verantwoordelijk werk dus, waarin het belangrijk is alle innovatie bij te houden. Dat stelt hoge eisen aan het verwerven en bijhouden van uw vakkennis. Hoe vindt u de beste opleiding uit het grote aanbod? Antwoord: kies een opleiding die is opgenomen in het Register van het Centrum voor Post-Initieel Onderwijs Nederland. CPION toetst, registreert en diplomeert het cursusaanbod voor post-initiële opleidingen. Alleen als deze voldoen aan de strengste kwaliteitscriteria krijgen ze het predikaat Registeropleiding. Zie het als een garantie voor de waarde van uw diploma of certificaat. En voor de best mogelijke onderwijszorg aan kinderen die het nodig hebben.

…verdienen alle deelnemers aan deze opleidingen een felicitatie: CPION feliciteert alle (aankomende) Intern Begeleiders die zich via de opleidingen hiernaast (nog beter) voorbereiden op hun dankbare werk.

Al deze Post-HBO Registeropleidingen zijn inhoudelijk getoetst op inhoud en niveau en voldoen aan de strenge kwaliteitseisen van de Stichting PHBO Nederland.

Brokx Consultance, Drunen

Intern Begeleider Primair Onderwijs

Centrum voor Nascholing Amsterdam, Amsterdam

Intern Begeleider PO

ECNO, Groningen

Intern Begeleider

Hogeschool IPABO, Amsterdam

Intern Begeleider

Inholland Academy, Alkmaar

Intern Begeleider/Remedial Teacher

Inschool BV, Amersfoort

Intern Begeleider Primair Onderwijs

Marnix Academie, Utrecht

Intern Begeleider

Marnix Academie, Utrecht

Top-opleiding Intern Begeleider

M&O Groep, ‘s-Hertogenbosch

Opbrengstgericht Intern Begeleiden

SONedutraining, Doetinchem

Intern Begeleider

Via Vinci Academy, Breda

Intern Begeleider/Zorgcoördinator

CPION Keurmerk Registeropleidingen Alleen voor post-initiële opleidingen die er écht toe doen.

CPION

Postbus 701

3000 AS Rotterdam

tel: +31 (0)10 201 42 99

www.cpion.nl

Inhoud

Inhoud

Praktijk

Interview

Ontwikkeling

6

12

29

Better together!

“Effectieve samenwerking met ouders draagt bij aan welbevinden van leerlingen”

Handelingsgericht en respectvol schrijven over kinderen

Een goede samenwerking met ouders ontstaat niet door ouders alleen maar beter te informeren, maar door een stevige samenwerkingsrelatie met elke ouder te bouwen. Hoe doe je dat?

“IB’ers kunnen vanuit hun spilfunctie een bepalende rol in de school spelen bij een beleidsmatige en cyclische aanpak van ouder-samenwerking”, stellen Erica de Bruïne en Martijn Willemse.

Het is een recht van de ouders om het dossier van hun kind in te kunnen zien. Dat maakt het noodzakelijk voor leerkrachten en IB’ers om zinvolle en respectvolle notities te maken, die ze vervolgens kunnen bespreken met de ouders.

Wat verstaan we eigenlijk onder respectvol en zinvol schrijven?

en verder: 04 Nieuws gemist 11 TIBtips 15 Column 17 IB-innovatief:

Gebruik vaktaal in de rekenles

20 Toeleiding extra ondersteuning 23 Media 37 Medische handelingen op school 41 Checklist

42 TIBtools 43 Van de werkvloer 45 Digitaal 46 Canada: Lessons Learned 49 Dit mag je niet missen

Noot redactie: Vanwege het groot aantal vrouwelijke IB’ers gebruiken we in de tekst veelal de vrouwelijke vorm. Uiteraard richten we ons hiermee ook op de mannelijke IB’ers.

TIB is sponsor van het:

TIB _ 03

Nieuws gemist

NIEUWS GEMIST Ouders belangrijk bij participeren beperkt kind Ouders van kinderen met een lichamelijke beperking hebben een grote positieve invloed op de participatie van hun kind. Dat is de belangrijkste conclusie uit het promotieonderzoek van Barbara Piškur aan de Universiteit Maastricht. Ouders staan op als de omgeving onvoldoende rekening houdt met de problemen van hun kind, zoals barrières in de fysieke omgeving (bijv. toegankelijkheid in scholen of ruimte op toiletten). Zij zouden er goed aan doen om de behoefte te benadrukken om deel te nemen aan de maatschappij.

Bron: Universiteit Maastricht (08-06-2015)

Visie, deskundigheid, inhoud en toepassingen zijn onmisbaar bij ICT

In het PO groeit de wens naar adaptieve digitale hulpmiddelen ter ondersteuning en verbetering van de lesstof. Innoveren kost tijd, en dat doet vaak af aan de hooggespannen Mary Berkhout, programmamanager verwachtingen die er bij Mediawijzer.net (r) overhandigt het zijn wanneer digitaal eerste en enige papieren exemplaar van de Monitor Jeugd en Media aan Simone materiaal wordt Walvisch (PO-raad). aangeschaft. Kennisnet presenteerde hierover de Vier in balans-monitor.

‘Goede visie, deskundigheid, inhoud en toepassingen’ maken het invoeren van ICT-hulpmiddelen succesvol volgens Kennisnet. De PO-Raad heeft in het Bestuursakkoord 2014-2020 afgesproken dat besturen in 2015 een implementatieplan maken. Onderdeel hiervan kan bijvoorbeeld de aanleg van wifi op school zijn.

Bron: PO-Raad (23-06-2015) 04 _ TIB

Geen traktatie meer voor Limburgse kinderen Bijna de helft van de Limburgse scholen heeft het trakteren door jarige leerlingen afgeschaft. Tientallen jaren was het heel normaal, maar inmiddels wordt deze traktatie vaak als ongezond ervaren.

Of er ligt een grote sociale druk op de ouders om een traktatie te verzorgen. Ouders proberen de feestelijkheden van eerdere jarigen geregeld te overtreffen. Ter vervanging hebben veel scholen een eigen ‘koektrommel’, waarmee de jarige rond mag gaan. Dit zorgt voor trakteren op een gelijk niveau. Bron: 1limburg.nl (29-06-2015)

Nieuws gemist

“Een onderwijs, in staat om het oordeel en de wil te sterken, is goed, wat de leerstof ook zij.”

Gustave le bon “Vele mensen verwarren een korte termijngeheugen met een zuiver geweten.”

Dough Larson “Het is merkwaardig hoeveel plichtsbesef de mens heeft wanneer het de plichten van anderen betreft.”

Peter Sirius

@MinOCW Bussemaker: ‘Goed onderwijs begint bij goede leraren, en goede leraren beginnen bij goede lerarenopleidingen.’ #leraarwordjenietzomaar @W_mijn Belangrijkste waarde in onderwijs is metawaarde: met elkaar in dialoog kunnen over wat belangrijke waarden zijn in onderwijs #CongresKvO @PssndOnderwijs Als onderwijs niet past, mag ik het dan ruilen?

“De persoonlijkheid is voor de mens wat de geur is voor een bloem.”

Charles M. Schwab

Friese scholen buigen onder bevolkingskrimp In Friesland sluiten 17 basisscholen voorgoed hun deuren vanwege de krimp in de bevolking. Het al jaren dalende leerlingaantal zorgt ervoor dat kleine scholen financieel het hoofd niet boven water kunnen houden. Het aantal kinderen op Friese scholen daalde in vijf jaar tijd met 7 procent. Er zijn nu 9 dorpen zonder school in de provincie. Fusie is overigens een tweede oorzaak waardoor scholen sluiten. Friesland heeft hierdoor wel 11 samenwerkingsscholen.

Bron: Nationale Onderwijsgids (29-06-2015)

Passend onderwijs: ‘focus op leerkracht’ De blik moet binnen passend onderwijs op de ouders en de leerkrachten worden gericht, vindt AOb-bestuurder José Muijres. Na bijna een jaar zijn scholen bekender met de wet- en regelgeving en samenwerkingsverbanden zijn organisatorisch steeds beter ingericht. Uit de zevende voortgangsrapportage blijkt dat scholen flinke stappen hebben gezet in de organisatie van passend onderwijs. Er is veel meer bekend over bijvoorbeeld thuiszitters en ook de samenwerking met gemeentes is op de goede weg. Desondanks is er nog wel werk aan de winkel. ‘Scholen en

samenwerkingsverbanden leren van hun ervaringen en kunnen daarmee hun werkwijze verbeteren’, schrijft staatssecretaris Dekker in de rapportage.

Uit onderzoek van het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek (NRO) blijkt dat een kwart van de leerkrachten denkt aan leerlingen met speciale ondersteuningsbehoeften niet de ondersteuning te kunnen bieden die ze nodig hebben. Vandaar de wil om te focussen op de leerkracht.

Bron: AOb (16-06-2015)

TIB _ 05

Praktijk

Integrale ondersteuningsarrangementen

Jeugdzorg en onderwijs Scholen pakken vaak als eerste signalen op als het met een kind niet goed gaat. Maar hoe voorkom je dat de ondersteuning aan kinderen en hun ouders langs elkaar heen werkt of niet op gang komt? Oftewel: Hoe zorg je voor een goede aansluiting tussen

jeugdzorg en onderwijs om ĂŠĂŠn gezamenlijk plan van aanpak te maken voor ieder gezin dat ondersteuning nodig heeft?

De proeftuin In de regio West-Brabant Oost is een proeftuin georganiseerd om in de praktijk te ervaren hoe integrale onderwijs-ondersteuningsarrangementen tot stand komen. Dit proces is gestart met gesprekken tussen IB’ers, CJG, GGZ en consultatiebureaus. Deze brainstormsessies hebben geleid tot een gezamenlijk aanpak voor onderwijs-ondersteuningsarrangementen. Rondom bestaande casussen zijn 30 zorg- en

Eline Vree en Wouter Twaalf

33 onderwijsorganisaties samen met de kinderen en hun ouders aan de slag gegaan. Analyse van de 23 proeftuinen leverde inzichten op in de wijze waarop mensen uit verschillende organisaties en ouders tot elkaar in verhouding staan. En het gaf ook inzicht in kritische factoren die een onderwijs-ondersteuningsarrangement wel of niet doen slagen. Dit hebben we weergegeven in een model.

Model onderwijs-ondersteuningsarrangementen In iedere casus zijn verschillende niveaus van ondersteuning zichtbaar. Om tot een passend onderwijs-ondersteuningsarrangement te komen moet het kind centraal staan. De ondersteuning wordt afgestemd op zijn specifieke behoefte.

De eerste ondersteuning die wordt geboden is die door ouders en hun sociale omgeving. Ze staan dicht bij het kind en helpen hem zich te ontplooien. Deze ondersteuning voldoet echter niet altijd. Als ouders, scholen of zorginstellingen een grotere ondersteuningsbehoefte signaleren, wordt er professionele hulp ingeschakeld.

Als het nodig is, trekken meerdere partijen

06 _ TIB

Praktijk

TIJDSCHRIFT INTERN B als team op en komen ze gezamenlijk tot een passend onderwijs-ondersteuningsarrangement. Professionals die in deze arrangementen hulp bieden, komen vanuit verschillende organisaties en worden ieder door hun eigen organisaties ondersteund in hun taak.

In het model, zoals in de proeftuin is toegepast, is sprake van drie verschillende vormen van ondersteuning: ouders, ondersteuningsarrangementen en organisaties.

Het toont ook dat ieder persoon die in een onderwijsondersteuningsarrangement zit, niet alleen verticaal maar ook horizontaal relaties heeft. Hoe sterker deze verbindingen zijn, hoe beter de ondersteuning werkt.

Waar tot op heden veel het accent lag op verbinding tussen de lagen (verticaal), blijkt onderlinge verbindingen binnen de ondersteuningsniveaus minstens zo belangrijk (horizontaal).

Succesvolle onderwijs-ondersteuningsarrangementen Wat maakt een onderwijs-ondersteuningsarrangement nu succesvol? Hiervoor zijn een aantal kritische factoren aan te wijzen.

• Ouders in de regie: zij zijn dé partij die stabiliteit en continuïteit aan een kind kunnen bieden. Effectieve en stabiele ondersteuning moet dus gezocht worden bij de ouders.

• Doelstellingen vaststellen: de neuzen moeten dezelfde kant op. Gezamenlijke doelstellingen zorgen voor eenheid binnen het team dat het arrangement vorm geeft.

• Eenheid in organisatiestructuur: de werkwijze van de verschillende organisaties moet bij elkaar worden gebracht, want alleen dan kan op een efficiënte manier in teams worden gewerkt. Het zal niet verrassend zijn, dat de casussen waar rekening is gehouden met deze kritische factoren, ook de meest succesvolle waren. De mensen in deze teams hebben hier op gestuurd. De kracht van het model blijkt sterk afhankelijk van de persoonlijke invulling.

Sturen op kritische factoren Hoe kun je sturen op die kritische factoren?

Zorg ervoor dat je met elkaar om tafel gaat zitten, elkaar leert kennen en er een netwerk ontstaat. De werkwijzen van onderwijs en zorgorganisaties zijn immers niet zodanig op elkaar afgestemd, dat samenwerking vanzelf gaat. Zoek elkaar dus op en zorg voor sterke verbindingen en korte communicatielijnen.

In de proeftuin zagen we verschillende voorbeelden dat korte lijntjes tussen partijen heel belangrijk zijn. Bij één casus was er een partij die de regie nam, maar vervolgens nul op het rekest kreeg bij de organisaties waarmee de ondersteuning vormgegeven moest worden. “Ik moest met deze casus leuren om hulp te krijgen, maar overal ging de deur dicht. Uiteindelijk was er één ingang nodig om dat te doorbreken.”

Dit geldt ook voor het contact met ouders. Voorinvesteringen blijken bijzonder effectief om ouders op een goede manier de regie te kunnen geven. Een vertrouwensband met hen is onontbeerlijk. Dit begint ermee om niet alleen contact met ouders te hebben ‘als er iets mis is’.

We zien zowel voorbeelden waarbij het betrekken van de ouders het struikelblok was, als waarbij dit juist de doorbraak betekende. In een casus liep het steeds weer spaak op de houding van de ouders, die weigerden mee te werken. Dit zorgde voor frustratie bij de betrokken partijen en de samenwerking stond daardoor zwaar onder druk.

Bij casussen waar het wel lukte om ouders te betrekken, zorgde de goede relatie met hen voor een verlichting van het proces.

TIB _ 07

Praktijk Er is geen standaardaanpak om tot onderwijs-ondersteuningsarrangementen te komen. En er zijn dus ook geen standaardrollen binnen het team. Doordat school veel contact heeft met de leerling, komt het regelmatig voor dat iemand op school het probleem constateert. Neem het voortouw en wacht niet af. Wees aan het begin van het

proces ook kritisch naar elkaar of alle partijen betrokken zijn. Als er een partij niet is aangehaakt, die wel nodig is voor goede ondersteuning, dan zal dit later in het traject opspelen. Uiteindelijk zal iemand de coรถrdinatie op zich nemen. Bij de keuze voor de coรถrdinatierol zijn twee dingen van belang:

Eline Vree en Wouter Hoekstra zijn partners bij Twaalf. Dit adviesbureau zet beeldtaal in om mens en systeemwereld te verbinden. Voor vragen mail wouter@twaalf.nu of kijk op www.twaalf.nu.

08 _ TIB

Praktijk

TIJDSCHRIFT INTERN B • Deze persoon moet de juiste positie hebben ten op-

•

zichte van ouders en kind. Zij moet gevoel hebben bij de casus. De ouders zitten achter het stuur en zij moet daarom goed contact kunnen maken met ouders.

Deze persoon moet de juiste positie hebben ten opzichte van het team. Zij moet in staat zijn en het

mandaat hebben om daadwerkelijk het voortouw te nemen.

De uitdaging is bekend: kinderen en hun ouders in staat stellen om naar vermogen mee te doen in de samenleving. Een goede aansluiting tussen jeugdzorg en onderwijs is daarbij essentieel voor ieder gezin dat ondersteuning nodig heeft.

S lgesprek TIroP ndetafe

r een • Organiseer te leren kennen. om elkaa ds of iedereen ee • Toets stde verstaat onder de aal SAMENVATTING hetzelf spraken. Verschil in t Waar tot op heden veel het accent lag op doelen en afnisaties leidt vaak tot verbinding tussen de ondersteuningsniveaus, tussen orga atie. blijken onderlinge verbindingen binnen de miscommunic ast aan oude posities. Als n v t eve • Houdt nie ies samenwerken is het gt kind. ondersteuningsniveaus minstens zo belangrijk.

Hoe sterker deze verbindingen, hoe beter de organisat k wat nodig is voor he ij en nemen. K goed contact met t ondersteuning werkt. Zorg dus dat je elkaar kent. en een Succesvolle onderwijsondersteunings• Werk aan n wacht niet op het mom arrangementen zijn over het algemeen de ouders e mis gaat’. dat er ‘iets iatief als je merkt casussen waar: init lt.

• ouders in de regie zijn • Neem het ind tussen wal en schip va • één van de hulpverleners het voortouw dat een k neemt

• men naar een gezamenlijk doel toewerkt • werkwijzen op elkaar afgestemd zijn.

TIB _ 09

Bouw! tutorlezen voorkomt leesproblemen

t af to t e i den ht n Wac terstan ch . leesa ntstaan o ! nu! w u Bo

Bouw! is het unieke interventieprogramma waarmee u leesproblemen bij risicoleerlingen in groep 2 t/m 4 voorkomt. Het kind leert, de tutor stuurt en de computer wijst de weg. Ouders, oudere leerlingen of vrijwilligers fungeren als tutor. Wetenschappers van de UvA hebben aangetoond dat de combinatie van gestructureerde computeroefeningen met gerichte ondersteuning van de tutor, zeer effectief is.

Bouw! is onafhankelijk naast bestaande methodes te gebruiken. De online oefeningen passen zich aan het tempo van de leerling aan. Toetsen en rapportages maken de vooruitgang zichtbaar. Met Bouw! voorkomt u onnodige doorverwijzing naar de zorg. Bouw! is de hoeksteen van passend leesonderwijs aan jonge kinderen die worstelen met letterkennis, klankbewustzijn en aanvankelijk lezen.

www.lexima.nl/bouw

Een leerkrachtgerichte begeleider

IB-innovatief TIB Tips

TIB Tips Groei en ont-

Robert Jansen

Uit het ‘Nationaal Onderzoek Intern Begeleiders 2013’ blijkt dat In ‘Leren zichtbaar maken’ beschrijft John Hattie o.a. de essentie van de leerlinggerichte het onderdeel ‘Persoonlijke ontwikkeling en scholing’ als de minst belangrijke taak wordt leerkracht. Deze essenties zijn ook zeker van toepassing voor een leerkrachtgerichte gezien en in de alledaagse praktijk van de IB’er ook de minste aandacht krijgt. Mijn stelbegeleider. In hoeverre zijn deze zichtbaar bij jou al IB’er? ling is: ‘Wat je aandacht geeft, groeit!’ Met een kleine inspanning integreer je een moment voor zelfoverpeinzingen met als resultaat ‘groei en ontwikkeling’ van jou als IB’er in je werk. Wat • Warmte: te doen: Warmte is de basis. Het laat zich zien in acceptatie, affectie, onvoorwaardelijk respect en een positieve houding. Met andere woorden: warmte moet zichtbaar zijn.

• Vertrouwen: Vertrouwen betekent dat je als begeleider gelooft in de bereidheid van de ander om te veranderen. Het gaat daarbij om het hebben van hoge verwachtingen, het uitstralen van de verwachting dat het gaat lukken en dat wat je wilt veranderen ook demome moeite waard is.jouw die bij nten • Maak je eigen plan voor kleine zelfoverpeinzingen. Zoek naar • Empathie: werkstijl passen en plan deze momenten.

Iedereen heeft haar eigen manier van leren. Het is belangrijk voor een begeleider om dat te begrijpen en om vanuit het perspectief van de leerkrachten te denken. in week. staat Dat in de kan al keerjeper dat 5Ben • Ga voor korte overpeinzingen van circa 4 minuten en doe schoenen te staan van de ander en te begeleiden vanuitandere haar perspectief?

geven nten afspraak. Korte mome tijdens je wandeling van dat ene lokaal naar je • Positieve relaties: en. een bredere kijk op de ervaren uitvoering van je werkzaamhed De kern is dat de ander warmte ervaart, maar ook dat de IB’er haar wil begrijpen. Door aandacht te hebben voor de ander schep je een omgeving waarin leren oorden en ontwikkelen leuk ismet en als of steekzinnen • Bij momenten horen korte aantekeningen. Schrijf in steekw waar fouten mogen worden gemaakt. doel: de terugblik op de gedachte ervaring vast houden.

Tip 01

Bron: Hattie, J. (2012). Visible Learning for Teachers. et op checkt. week een deeltaak of thema voor jezelf vaststellen waar je explici kunt per • JeImpact Maximizing on Learning. London/New York: Routledge. achte focus.

Op deze wijze start je werk altijd met een speciale, zelfbed

Veel succes!

Peter Laros • Heb je de ander betrokken bij je check? Dat

kan met de simpele vraag op het eind van het doel van het gesprek waargemaakt?

Onderzoek je ondersteuningsstructuur k: ‘Hoe is het gesprek verlopen? Hebben we het gespre en zijn als ons je tevred verd? Zou opgele Hoe weet je of kwaliteit van de ondersteuningsstructuur je school de juiste elementen ander nuttige dingen op k nog het gespre Heeft de pt? cyclische karakter ervan te kijken. Je plant zo verloo bevat? Het is daarbij ook belang naar het k ookom gespre de van volgen immers allerlei ondersteuningsactiviteiten in het jaar, je realiseert die geplande activiteiten, je in het gesprek? je aanwezigheid it van de kwalite ag overbesluiten eke leervra specifi eende checkt op de kwaliteit uitvoering.

Je neemt naar aanleiding van die check voor • Heb jevan de vraag paraat. Bijvoorbeeld: n. Je unt van tevore of checkp k je gespre Beden de planning en uitvoering van kspunt het komende schooljaar.

Pak dit dushebt systematisch aan (Plan, Do, de start van het gesprek een doel Check, Act). Kijk ik je aan? Werk ik doelgericht? Hebben we bij de n? ik voldoende vriendelijk met stem en mimiek? Geef ik complimente vastgesteld?

• Maak een analyse van jeBen ondersteuningsstructuur.

Tip 02

•

• • •

• • • • • •

Op de horizontale as plaats je de onderdelen die behoren tot je ondersteuningsstructuur; innen) van je eigen functioneren met (met steekw logboek mogelijk hetconcreet • Bespreek zo maak de activiteiten (x).oorden en steekz collega ur,jejede je directe Op de verticale as geef mate-IB’er. van uitvoering aan (1,2…etc).

Scoor de gevonden onderdelen op mate van uitvoering. als ... jezelf metamper aanvoor bent omgeg je respec nk of van Overde Honoreer • met een cijfer 1 tottvol 5 waarbij 1 staat 01 je tijd Neem werk.een het voor aanwezig IB’er en 5 in staat uitstekende uitvoering. leren? drie collega’s. eigen hetaan voor 02 Leg je analyse voor minimaal Laat deze collega’s met een andere kleur hun scores aangeven. x x x Ga in gesprek met deze drie collega’s over de scores.

Leg het gevonden resultaat voor aan het team.

En plan acties voor het volgende schooljaar.

Plan deze ‘check’ ook in het volgend schooljaar (jaarlijks uitvoeren).

Veel succes!

TIB _ 21 11

“Voor elk relevant transitiemoment is er een scenario beschikbaar” Een goede aansluiting tussen jeugdhulp en onderwijs is essentieel om te komen tot - waar nodig - één ondersteuningsplan per gezin. In de proeftuin ‘Integrale ondersteuningsarrangementen Jeugdzorg en Onderwijs’ in de regio West-Brabant-Oost is proefondervindelijk gewerkt aan een goede manier om de aansluiting tussen beide werelden vorm te geven. Hierbij is het kind en de ouders centraal zetten, en denken vanuit de ondersteuningsbehoefte van het kind, het uitgangspunt geweest. “We hebben ervaren dat je vooral op de transitiemomenten een scenario beschikbaar moet hebben”, vertelt coördinator Ondersteuningstoewijzing Joan van den Heijkant.

Walter van de Calseyde

Joan van den Heijkant is coördinator Ondersteuningstoewijzing bij RSV Breda e.o. en direct betrokken geweest bij de proeftuin in de regio West-BrabantOost.

12 _ TIB

Interview

TIJDSCHRIFT INTERN B Een kwestie van wennen en omdenken “Al een aantal jaren waren we in het voortgezet onderwijs bezig om een nieuwe benadering voor kinderen met problemen te ontwikkelen. Dat deden we volgens het handelingsgericht integraal arrangeren van Noëlle Pameijer. Van meet af aan hebben we daar Jeugdzorg bij betrokken, met goede resultaten. Vervolgens kwam de transitie Jeugdzorg die van alle betrokkenen vraagt om anders te gaan werken. Vanuit de gemeenten kwam het verzoek om onderwijs aan te laten sluiten bij de voorbereiding op die transitie, want als kinderen in de thuissituatie of in de wijk minder goed functioneren ligt er vaak een relatie met het functioneren van het kind in het onderwijs. In 2013 zijn we met 8 gemeenten in onze regio begonnen met een proeftuin, waarin we in anderhalf jaar een betere samenwerking tussen onderwijs en jeugdhulp wilden ontwikkelen. Toen Passend onderwijs van start ging, was het nog meer nodig dat de verantwoordelijkheid voor een kind met een zorgbehoefte door alle betrokken partijen zou worden gedragen en ook nog eens in onderlinge samenhang en efficiënte samenwerking. Dan moet je samen aan tafel gaan zitten en afstemmen hoe je voortaan te werk zult gaan. In de proeftuin hebben we daar vele en goede ervaringen mee opgedaan. Overigens ontdekten we dat het aanvankelijk ook wel eens lastig was, want je komt namelijk in elkaars territorium. Je moet ook dichter bij ouders staan en ook daar moet je aan wennen.

Er zit geen groot bureau of een tafel meer tussen, maar je werkt integraal samen in het belang van het kind.

En we moesten allemaal wennen aan het loslaten van onze ‘rituelen’. We hadden namelijk afgesproken dat we niet alleen het kind maar

ook de ouders centraal zouden stellen. Zij hebben de regie en bepalen het tempo. Maar jarenlang heb je geredeneerd vanuit je onderwijs- of zorgorganisatie. Dat is een soort automatische reflex geworden bij de meeste deelnemers. Je schrijft een project en halverwege komt het woord ‘ouders’ nog niet één keer voor. Dat kan dus niet meer! In de looptijd van de proeftuin hebben we elkaar geregeld moeten aanspreken op dit punt. Dat was een heel goede leerschool, een noodzakelijke vorm van ‘omdenken’ voor jezelf. Daarom hebben we in de proeftuin gekozen voor een twintigtal relatief kleinere projecten op verschillende locaties. Je werkt zo weliswaar samen met veel mensen in totaal, maar met weinig per project. Dan kun je die ingebakken rituelen snel opmerken en corrigeren met elkaar. Dat is uitstekend gelukt. De grote winst van de proeftuin is dat de samenwerking tussen de verschillende onderwijs- en zorgpartijen tot stand is gekomen.

Dit heeft geleid tot onderlinge uitwisseling van kennis en ervaringen, waar uiteindelijk de kinderen beter van worden.”

Scenario’s “Het doel van de proeftuin was onder andere scenario’s bedenken waarin die samenwerking tussen ouders, onderwijs en jeugdhulp op verschillende momenten in de schoolloopbaan van een kind wordt vormgegeven. We zijn begonnen met een analyse van wat wel en niet werkt. Dat heeft geleid tot een model voor ondersteuningsarrangementen. Dit maakt inzichtelijk op welke manier de bij de ondersteuning betrokken partijen zich tot elkaar verhouden en wat de kritische factoren zijn om

TIB _ 13

Interview tot succesvolle ondersteuning te komen. De kracht van het model is dat aan ieder kind ondersteuning geboden kan worden; niemand valt buiten de boot.

Naast het model heeft de analyse scenario’s opgeleverd met de te doorlopen stappen bij verschillende situaties en hulpvragen. Deze scenario’s zijn een leidraad voor professionals bij het bieden van passende ondersteuning. We hebben er uiteindelijk drie uit gedestilleerd die op cruciale momenten goed blijken te werken.

14 _ TIB

Van groot belang zijn de zogenoemde transitiemomenten. Eigenlijk begint het al op het consultatiebureau. Hun bevindingen kun je gebruiken bij de voorschool. Daarna volgt de overstap naar het PO. Ook de overgang van basisschool naar voortgezet onderwijs moet warm verlopen en voorzien zijn van relevante informatie. Soms gaat het bij kinderen met een of meerdere beperkingen om ‘draagkrachtdraaglast’, zoals op een mytylschool, in andere gevallen om ‘vroeg & licht’.

Bij elke relevante overgangssituatie moet je een adequaat scenario ter beschikking hebben.

Daarom hebben we in de proeftuin diverse settings geselecteerd waar transitie plaatsvindt. Het gaat er niet alleen om dat er tijdig signalen worden opgepikt, te beginnen dus bij het consultatiebureau, maar ook dat de expertise goed wordt overgedragen. Daar hebben we onze scenario’s op toegerust.

Gaandeweg het traject van de proeftuin hebben we ervaren dat de deelnemers groeiden in hun rol.

Het gewenste omdenken ontstaat wel degelijk.

De ouders leren ook hun eigen rol steeds beter te spelen als ze de ruimte krijgen. Het is veelal een kwestie van durven samen te werken. Daar heb je veel vertrouwen in elkaar voor nodig. Dat moet altijd groeien, maar als je de condities creëert en elkaar scherp houdt, dan lukt het, zo hebben wij ervaren in ruim 20 cases.

Na het proeftuintraject zijn we er verder mee aan de slag gegaan. Ik merk dat het in deze regio wortel heeft geschoten. Mensen zijn betrokken en enthousiast. Iedereen voelt de urgentie om kinderen zo goed en efficiënt mogelijk te helpen. Daar teken je toch voor?”

Column

Gevr: IB’er z.g.a.n. t.e.a.b.

Walter van de Calseyde Hoofdredacteur TIB

In onze razendsnelle wereld is een leven zonder afko’s niet meer te doen.

Voordat je hebt opgezocht waar APK ook weer voor staat, is hij alweer verlopen. En een sms op je gsm klinkt i.i.g. lekker ‘short’. Gelukkig hadden we een paar maanden geleden Waterschapsverkiezingen. Die waren volgens DWDD een stuk overzichtelijker dan die voor de PS, waarvoor o.a. mp Rutte op tv reclame maakte voor zijn VVD, Roemer voor de SP, enz. etc. e.d., e.v.a. Allemaal uitgezonden door de NPO, i.c. een enorme vooruitgang t.o.v. zijn voorganger (R.I.P. NOS). Ik zocht net op mijn pc even op Google hoeveel lijsten met afko’s zij aanbieden. Resultaat? Ong. 198.000 in 0,21 sec.

De leukste is voor de IB’er die nog met haar Master SEN bezig is (b.v. op de HU): ‘Hoe gebruik je afkortingen volgens APA in je scriptie? – SCRiBBR’.

OMG, het is de vraag of iedereen de betekenis van al die afko’s wel kan duiden. Laat staan de oorspronkelijke naam die erbij hoort. Ooit was er een ABNbank. Zeg maar, de Algemene Bank Nederland Bank. Best veel bank voor je geld dus. Hoeft niet erg te zijn. Als je weet hoe je bij de geldautomaat moet pinnen, is de betekenis van die afko ‘pin’ niet van belang. Daar vind je op Google ca. 147.000.000 hits voor (ook in 0,21 sec.). Je pin onthouden, dát is pas een ding, aldus Nu.nl.

“In onze razendsnelle wereld is een leven zonder afko’s niet meer te doen.”

Behalve met de bank hebben IB’ers ook nog eens met het PO te maken. Even kijken hoe het daar zit met afko’s. Valt mee, d.w.z. als het PGB verdwijnt en er niet te veel hulpvragen van leerlingen met ASS of ADHD voorbij komen, of MG- of zelfs EMG-leerlingen of LZK. Je moet immers ook tijd overhouden voor het OOGO-g en het OOGO-o, voor het overleg met het CJG, de GGZ, het SBO, het VO en niet te vergeten het SWV. Oh ja, vanmiddag ook nog even aanschuiven bij een multidisciplinair overleg. Sorry, bij een MDO. En of je tussendoor even wilt werken aan het SOP en het OPP, en niet vergeet om het OZA in het weekend te arrangeren, tenminste als het OWR geen prioriteit heeft (maar dat kan prima nu BZV bij de KRO afgelopen is).

Ach, van een beetje IB’er wordt door OCW verwacht dat ze van haar hobby d’r werk maakt en v.v. Dat ze enorm veel energie uit een PDCA-cyclus haalt.

Dat ze alle ontwikkelingen bijhoudt, zodat ze permanent z.g.a.n. blijft. En dat ze 24/7 voor iedereen klaar staat. T.e.a.b.

En als ze er even genoeg van heeft, is er altijd nog de TIB. A.u.b.

TIB _ 15

RID dichter bij u in de regio

Het RID opent nieuwe behandellocaties. We willen meegaan in de ontwikkeling om de zorg dichter bij het kind te brengen. Zo missen leerlingen minder onderwijs en ze kunnen optimaal profiteren van de behandeling bij het RID. We garanderen dezelfde hoge behandelkwaliteit als op onze bestaande vestigingen. De nieuwe behandellocaties hebben daarom allemaal een vaste band met een bestaande vestiging, zodat inhoudelijk overleg met collega’s te allen tijde mogelijk is. We kiezen alleen voor locaties waar een rustige werkomgeving beschikbaar is. En ook het oudercontact blijft even intensief als voorheen.

RID: bij taal- en rekenproblemen, zoals dyslexie en dyscalculie ■ Betere schoolresultaten door behandeling RID. ■ Eén contactpersoon voor al uw vragen.

■ Gestructureerde werkwijze, met aandacht voor het specifieke niveau van ieder kind.

■ Ruim 25 jaar ervaring.

■ We organiseren regelmatig studiemiddagen en trainingen voor het onderwijs; ook op aanvraag.

Meer weten over ons zorgaanbod, locaties en/of studiemiddagen? www.rid.nl

AUTISME IN HET PRIMAIR ONDERWIJS Datum 7 oktober 2015 g da ns Woe Locatie Antropia, Driebergen

Leerlingen met ASS sociaal-emotioneel en cognitief begeleiden In het primair onderwijs hebben leerkrachten veel meer dan voorheen te maken met kinderen met een Autisme Spectrum Stoornis (ASS). Hoe begeleidt u de leerkrachten bij u op school, zodat ze een leerling met ASS optimaal kunnen ondersteunen?

Schrijf u nu in .nl/ www.medilexonderwijs autismePO

WEGENS SUCCES HERHAALD

Medilex Onderwijs | 030 - 6575157 | info@medilexonderwijs.nl | www.medilexonderwijs.nl/autismePO

MEDI2904JF_Autisme_PO_180x130_TIB_HIRES.indd 1

4/28/2015 4:36:44 PM

IB-Innovatief

Gebruik vaktaal in de rekenles

TIJDSCHRIFT INTERN B

Het gebruik van taal is een onlosmakelijk en essentieel onderdeel van interactie en leren in de rekenles. Maar welke taal spreekt de leerkracht zelf eigenlijk in de rekenles? Is zij zich wel bewust van haar eigen taalgebruik? En welke verwachtingen straalt ze uit naar leerlingen in het gebruik van rekentaal en het zorgvuldig verwoorden en formuleren? Als IB’er kun je bijdragen aan de bewustwording van het gebruik van vaktaal bij leerkrachten, ter versterking van de kwaliteit van hun rekenonderwijs.

Pauline van Vliet

Niet zo...

Lkr: ‘Jongens, we gaan vandaag verder met zulke sommen (wijst op het bord) en dat doen we nu met steeds grotere cijfers’.

‘Aan welke kant moeten we beginnen…Mare?’

Mare: ‘Aan die kant….bij de 2’ Lkr: ‘Prima Mare, eerst de lossen’.

Mare telt de cijfers op en zegt: ‘9’.

Lkr: ‘heel goed’ en dan de tientjes….Pieter?

Pieter: ‘4 plus 2 is 6’ Lrk: ‘Ja mooi, 6 tientjes, en dan, ga maar verder…’

Pieter: ‘8 en 1 is 9’ Lkr: ‘Ja, negen honderden en nog de duizendjes en dan zijn we er’.

Praktijk Voorgaand voorbeeld is een fragment uit een rekenles in groep 6, waarbij cijferend optellen centraal staat. De les start met een lesdoel en is interactief, de leerkracht is positief en bevestigend, er wordt gerekend en de sfeer voelt goed. Op het eerste gezicht dus een normale rekenles, waar in de basis weinig op aan te merken is.

Echter, wanneer we dit voorbeeld bekijken vanuit het

gebruik van vaktaal in de rekenles, zien we hoe zwak de les is en hoeveel kansen er door de leerkracht niet worden gegrepen. Leerkrachten realiseren zich vaak onvoldoende welke taal zij hanteren in de rekenles, welke voorbeeldfunctie ze hierin vervullen en hoe ze leerlingen kunnen stimuleren tot versterking van hun talige vaardigheden bij rekenen-wiskunde.

Pauline van Vliet is werkzaam als zelfstandig rekenexpert/ onderwijsadviseur, gericht op scholing, begeleiding en advisering op het gebied van rekenen-wiskunde, opbrengstgericht werken en passend onderwijs. Het betreft o.a. rekenverbetertrajecten, advisering bij zwakke rekengroepen, ontwikkeling rekenbeleid en begeleidingstrajecten implementatie nieuwe rekenmethode.

Zij inspireert leerkrachten de rekenles ‘morgen’ nét iets anders te geven. info@vanvlietonderwijsadvies.nl TIB _ 17

IB-Innovatief

Taal, verwoorden, communiceren en redeneren In dit artikel heb ik ervoor gekozen de term ‘rekentaal’ in de ruime betekenis van het woord te gebruiken.

We hebben het over zowel rekenbegrippen (splitsen, teller, getal, verhouding) als over de proceduretaal en formuleringen (eerst, daarna, ten slotte, één op de drie) en over benamingen van diverse strategieën (rijgend rekenen en cijferen). Binnen het wettelijk kader voor primair onderwijs is zelfs een apart kerndoel gewijd aan het leren gebruiken van ‘wiskundetaal’ (kerndoel 23). Ook de handreiking ‘Leren rekenen, ook als het moeilijk wordt’ (2014) beschrijft het belang van taal bij het wiskundig redeneren. Momenteel werken de meeste scholen met een nieuwe rekenmethode met daarin in meer of mindere mate aandacht voor rekentaal. Ook wordt het protocol ERWD (Ernstige RekenWiskundeproblemen en Dyscalculie) steeds meer gebruikt bij het opzetten van goed rekenonderwijs. Het hoofdlijnen-, handelingsen drieslagmodel uit het protocol laat zien hoe talige vaardigheden zoals ‘verwoorden wat je ziet’, ‘vertellen wat in een contextopgave gebeurt’, ‘kunnen toelichten hoe een denkmodel werkt en daarover communiceren’ een essentiële plek innemen in het rekenonderwijs. Zonder verwoorden en communiceren lijkt reken-wiskundig redeneren niet mogelijk. De leerkracht is degene die het denken en verwoorden stimuleert, door open vragen te stellen, door leerlingen te laten samenwerken en hen te laten nadenken over problemen.

Rol IB’er Als IB’er beschik je over diverse mogelijkheden om het belang van vaktaal in de rekenles op de agenda te zetten.

Denk aan flits- of klassenbezoeken, VIB of filmopnamen van instructiemomenten en situaties waarin je co-teaching verzorgt. Noteer zoveel mogelijk letterlijk wat de leerkracht zegt tijdens de rekenles en hoe deze reageert op talige uitingen van de leerlingen. Daarmee krijg je antwoord op de volgende vragen: Wat zeggen de leerkrachten tijdens de rekenles? Hoe scherp zijn zij op hun eigen taalgebruik en op de formulering door leerlingen? Welke vragen stellen

ze en wat brengen ze daarmee teweeg? Stralen ze hoge verwachtingen uit in het gebruik van rekentaal, en zo ja, hoe precies? Ook de rekencoördinator (of –expert) kan een sturende rol hebben bij het vastleggen van afspraken rondom het gebruik van rekentaal.

Inzet Teach-technieken Wanneer de leerkracht zich bewust is van haar rekentaal en er met het team afspraken zijn gemaakt over het hanteren van afgestemde vaktaal, is het van belang dat de leerlingen worden gestimuleerd hun talige vaardigheden te verbeteren, zorgvuldig te leren formuleren en te verwoorden. Betekenisvolle interactie is pas mogelijk wanneer zij hun gedachten kunnen verwoorden. Dit wordt vergemakkelijkt wanneer zij de daarbij behorende begrippen kunnen hanteren. Leerkrachten mogen geen genoegen nemen met de soms beperkte verbale reacties van leerlingen. Anders stralen zij daarmee voortdurend te lage verwachtingen uit naar de leerlingen en zou bij hen het beeld kunnen ontstaan dat bijna elke inbreng, reactie of associatie gewaardeerd wordt. Inmiddels weet iedereen dat hoge verwachtingen bijdragen aan hoge prestaties.

Maar hoe kan een leerkracht dat concreet maken tijdens een rekenles? In het door CED-groep vertaalde boek ‘Teach Like a Champion’ staan diverse technieken die zeer bruikbaar zijn voor het uitstralen van hoge verwachtingen en het gebruik van vaktaal in de rekenles. Bij de techniek ‘Weet niet, geldt niet’ wordt de situatie van een leerling die geen antwoord geeft, omgebogen in de situatie waarin hij wel een antwoord geeft en zo ervaart hoe het is om een juist antwoord te geven. Ook merken alle leerlingen dat de leerkracht geen genoegen neemt met ‘geen antwoord’; ze straalt uit dat élke leerling een waardevolle bijdrage kan leveren. Met de techniek ‘Goed is goed’ legt de leerkracht een hoge lat in de beoordeling van de juistheid van de antwoorden. Ze vraagt door tot het antwoord is gegeven en maakt eventueel duidelijk dat de gegeven reactie geen antwoord op de vraag was. Ook het gebruik van vaktermen krijgt aandacht. Daarnaast zijn ook technieken zoals ‘De

Protocol Ernstige RekenWiskundeproblemen en Dyscalculie BAO,SBO en SO (Van Groenestijn e.a, 2011) Leren rekenen, ook als het moeilijk wordt (Notten, Versteeg en Martens, 2014) Teach like a champion (Lemov, 2012) of www.teachnederland.nl Volgens Bartjens, Vaktijdschrift Reken-wiskundeonderwijs: www.volgens-bartjens.nl 18 _ TIB

IB-Innovatief

TIJDSCHRIFT INTERN B formulering telt’ en ‘Rekken’ inzetbaar. Zie voor meer informatie: www.teachnederland.nl. Zoals bij veel kwesties in het onderwijs geldt ook voor dit

onderwerp: niet te lang denken, maar doen en dan ontdekken dat de kansen voor het grijpen liggen!

...maar zó Lkr: ‘Kinderen, we gaan vandaag verder met het cijferen, en wel het cijferend optellen’ (wijst op het bord) en dat doen we nu met steeds grotere getallen’.

‘Aan welke kant moeten we beginnen…Mare?’

Mare: ‘Aan die kant….’

LKr: ‘Kun je dat nog preciezer zeggen?’

Mare: ‘Rechts,… bij de eenheden’.

Lkr: ‘Prima Mare, je begint handig bij de eenheden’.

Mare telt op en zegt: ‘2 erbij 7 is 9’.

Lkr: ‘Heel goed, we noteren de 9 op de plek van de eenheden. En dan … Pieter?

Pieter: ‘Dan de tientallen: 4 tientallen plus 2 tientallen is 6 tientallen, ik schrijf de 6 op die plek, omdat het eigenlijk een tiental is…

Lrk: ‘Ja, mooi gezegd Pieter, jij zegt het al in rekentaal en je gebruikt het woord tientallen!

Prima, en dan, ga maar verder…Yanna.’

Yanna: ‘8 en 1 is 9’.

Lkr: ‘Zijn dat eenheden…? Wees zorgvuldig!’

Yanna: ‘Ik weet niet meer hoe die heten…eh…800?’

Lkr: ‘Oké Yanna. Je hebt gelijk dat 800 de waarde is van de 8, maar jij weet niet meer hoe we de cijfers op die positie in een getal noemen. Wie kan helpen?

Pieter: ‘Dat zijn honderdtallen!’

Lkr: ‘Yanna, hoe noemen we de cijfers op die positie?’

Yanna: ‘Honderdtallen’.

Lkr: ’Heel goed Yanna, de honderdtallen. Ga maar verder’.

TIPwuSst van hun eigen

• Maak leerkrachten be nles: noteer gebruik van (vak)taal in de reke erlijk wat de tijdens klassenbezoeken lett kenles. leerkracht zegt tijdens de re et hoe je ncre • Maak voor leerkrachten co alt bij het hoge verwachtingen uitstra )les. Zet gebruik van (vak)taal in de (rekenin om je eventueel ‘Teach’-technieken collega’s te inspireren.

SAMENVATTING Het gebruik van vaktaal in de rekenles verdient extra aandacht! Leerkrachten blijken zich nog onvoldoende bewust van hun eigen taalgebruik in de rekenles en hun rol in het stimuleren van gebruik van rekentaal door leerlingen. Dit artikel is een pleidooi voor bewustwording bij de leerkracht en beschrijft praktische handreikingen voor de IB’er en rekencoördinator, met voorbeelden van bruikbare technieken.

TIB _ 19

Praktijk

Toeleiding extra ondersteuning Vanaf de start van passend onderwijs kan een leerling in aanmerking komen voor extra ondersteuning. Deze kan worden toegekend op het niveau van de lichte of van de zware ondersteuning. Welke procedure je moet bewandelen is geheel afhankelijk van de afspraken binnen het samenwerkingsverband. Basis is wel dat we niet meer kijken wat er met het kind aan de hand is, maar wat er nodig is om het onderwijsaanbod passend te realiseren.

Optie 1.

Middelen lichte ondersteuning naar het schoolbestuur Als de middelen lichte ondersteuning door het SWV worden overgedragen aan de schoolbesturen, zijn deze zelf verantwoordelijk voor de toekenning van deze arrangementen binnen de eigen basisschool. Dit houdt in dat binnen het schoolbestuur afspraken moeten worden gemaakt over wanneer de ondersteuningsbehoefte van de leerlingen de basisondersteuning overstijgt en wie dan welke middelen mag toedelen. We zien hierbij verschillende varianten. Er zijn besturen die de middelen lichte ondersteuning op basis van het aantal leerlingen verdelen over de scholen, wat inhoudt dat de IB’er van de eigen school beheerder is van de middelen en die ook toewijst. Bij andere besturen worden de middelen aan de groep IB’ers toegekend om in overleg op de eigen scholen te arrangeren. Weer andere besturen richten hun eigen

20 _ TIB

Jacques van den Born

commissie in om aanvragen te toetsen. Ongeacht welke model is gekozen, zal op basis van handelingsgericht werken in samenspraak met de ouders een ontwikkelingsperspectiefplan worden opgesteld, waaruit de rechtvaardiging van de inzet van middelen blijkt.

In die samenwerkingsverbanden waar ook de middelen lichte ondersteuning bij hen in beheer blijven, zullen aanvragen voor arrangementen moeten plaatsvinden bij de Commissie voor Toelaatbaarheidsverklaringen (CTLV).

Wanneer een leerling binnen deze optie is aangewezen op een plaats binnen het SBO moet in alle gevallen een toelaatbaarheidsverklaring worden aangevraagd bij de CTLV. In de meeste samenwerkingsverbanden wordt hiertoe een ingevuld groeidocument vereist. Indien alle middelen lichte ondersteuning aan de schoolbesturen zijn overgedragen, wordt de verwijzing naar het SBO ook door het eigen schoolbestuur betaald.

Praktijk

TIJDSCHRIFT INTERN B Optie 2.

De middelen zware ondersteuning onder beheer van het samenwerkingsverband.

Als het samenwerkingsverband kiest voor het ‘leerlingenmodel’ (geld volgt de leerling), zijn de middelen zware ondersteuning veelal onder het beheer van het samenwerkingsverband. Dit houdt in dat als een leerling in aanmerking komt voor een arrangement in de zware ondersteuning (LZ, ZML, LG, MG of REC 4) er altijd een aanvraag moet worden gedaan bij de commissie van het samenwerkingsverband. Het SWV heeft in deze gevallen eisen gesteld aan het voortraject en de wijze waarop deskundigen en ouders hierbij zijn betrokken. De aanvraag voor een arrangement in de zware ondersteuning gaat meestal vergezeld van een groeidocument, waarin een ontwikkelings-perspectiefplan is opgenomen. De geldelijke waarde van het arrangement wordt door de CTLV bepaald, waarbij van belang is dat de school inzichtelijk maakt wat zij al doet op basis van de middelen in de basisondersteuning en de lichte ondersteuning. Het gaat hierbij om een aanvraag van extra middelen. Indien er een verwijzing naar het SO cluster 3 of 4 moet plaatsvinden moet een TLV SO bij de CTLV worden aangevraagd. Bij optie 2 vormt collectieve solidariteit de basis om zowel de arrangementen als de plaatsingen SO te bekostigen.

binnen de scholen, wat leidt tot minder aanvragen voor arrangementen. De gewenste ondersteuning is dan als het ware in de structuur van de school verankerd. Desondanks kan een schoolbestuur er ook voor kiezen om de middelen bovenschools te parkeren en uitvoering te geven aan de ondersteuning zoals beschreven bij optie 1.

Naast de 3 geschetste opties zijn natuurlijk mengvormen mogelijk die sturing geven aan een diversiteit van trajecten van toeleiding. Passend onderwijs maakt het mogelijk om maatwerk te leveren. Dat is echter alleen mogelijk als we de weg van de toeleiding kennen.

Optie 3.

Middelen lichte en zware ondersteuning naar de schoolbesturen.

Er zijn samenwerkingsverbanden die ervoor kiezen om zowel de lichte als zware middelen voor extra ondersteuning toe te delen aan de schoolbesturen. De bekostiging van het speciaal onderwijs vindt rechtstreeks plaats vanuit DUO en is al op de beschikbare middelen in mindering gebracht. Deze optie maakt het ‘schoolmodel’ mogelijk, doordat op deze wijze schoolbesturen ervoor kunnen kiezen om de beschikbare middelen structureel in te zetten voor het optimaliseren van de ondersteuning

TIB _ 21

Cursusprogramma

N A JA A R 2 0 1 5 – VO O RJA A R 2 0 1 6

PRAKTISCH – ACTUEEL – PRAKTISCH – ACTUEEL – PRAKTISCH – ACTUEEL – PRAKTISCH – ACT

Cursus: Teamcoaching: op weg naar actieve leerteams

Cursus: Voer een opbrengstgerichte leerlingbespreking

Cursus: Kwaliteitsimpuls voor onderwijs in woordenschat en begrijpend lezen

inhoud: Verdiepen en verbreden van coachingvaardigheden om een professionele leergemeenschap (PLG) te ondersteunen.

inhoud: Hoe kan de IB’er leerkrachten ondersteunen bij het ‘passend maken’ van hun onderwijs.

inhoud: De deelnemers krijgen handvatten aangereikt om vanuit hun rol als IB of (gespecialiseerd) leerkracht het onderwijs in woordenschat en begrijpend lezen te versterken.

• bijeenkomst 1: een werkbare mindset • bijeenkomst 2: kwaliteit binnen je team (her)kennen • bijeenkomst 3: begeleiden op ontwikkeling • bijeenkomst 4: vergadertechnieken

• bijeenkomst 1: weg met de overbodige administratieve rompslomp • bijeenkomst 2: oefenen: een professioneel tweegesprek • bijeenkomst 3: de opbrengst van de leerlingbespreking • bijeenkomst 4: de inbedding in de schoolorganisatie

docent: drs. Erna Broekman Erna Broekman is zelfstandig adviseur. Ze coacht en begeleidt medewerkers in het onderwijs. Haar expertise ligt bij het begeleiden van IB’ers. Verder ondersteunt ze MT’s en teams bij het realiseren van planmatig werken en coacht ze individuele medewerkers en teams.

www.instondo-academy.nl/ teamcoaching

docent: dr. Wim Meijer Wim Meijer is specialist op het terrein onderwijsbegeleiding en passend onderwijs. Hij ontwierp de methodiek van consultatieve leerlingbegeleiding.

Na zijn loopbaan aan de Rijksuniversiteit Groningen verzorgt hij voorlichting en trainingen en hij is als zelfstandig adviseur actief bij uiteenlopende onderwijsinstellingen. www.instondo-academy.nl/ leerlingbespreking

• bijeenkomst 1: doelgericht en passend woorden schatonderwijs • bijeenkomst 2: doelgericht en passend begrij- pend lees- en luisteronderwijs • bijeenkomst 3: versterken basiskwaliteit binnen de school • bijeenkomst 4: begeleiden eigen ontwikkeling docent: drs. Vivian van Alem Vivian van Alem is zelfstandig adviseur. Als taalspecialist begeleidt zij teams en leerkrachten in het realiseren van effectief en passend taal-/leesonderwijs. Daarnaast ondersteunt zij intern begeleiders, directeuren en bestuurders in het versterken van de onderwijskwaliteit op hun scholen. www.instondo-academy.nl/lezen

Instondo Academy biedt u de tools om uw collega’s ‘in de leerstand’ te brengen, aansluitend bij de nieuwste inzichten rondom ‘motiveren om te leren/ontwikkelen’.

Algemene cursusinformatie

UEEL – PRAKTISCH – ACTUEEL

Cursus: Kwaliteitsimpuls rekenonderwijs

• bijeenkomst 1: ontwikkelingen r/w onderwijs.

0-meting/scan. Protocol ERWD. Prioritering ontwikkelpunten • bijeenkomst 2: toepassing modellen protocol ERWD. Keuze uit 1 van de praktijk opdrachten • bijeenkomst 3: bespreking van videofragmenten van rekenlessen • bijeenkomst 4: inhoudelijke verdieping en vertaling naar acties docent: drs. Pauline van Vliet

www.instondo-academy.nl/rekenen

najaar 2015

voorjaar 2016

dag 1:

maandag 7 september

maandag 21 maart

dag 2:

maandag 21 september maandag 11 april

dag 3:

maandag 5 oktober

dag 4:

maandag 16 november maandag 13 juni

maandag 23 mei

Congrestijden: van 14:00 tot 17:00 uur Locatie: congrescentrum Domstad

Koningsbergerstraat 9, 3531 AJ Utrecht

(op loopafstand centraal station) Cursus coördinator: Drs. Vivian van Alem, orthopedagoog Aantal deelnemers: Minimaal 15, maximaal 20 Voor wie bestemd? U bent werkzaam in het basisonderwijs als leerkracht of als leerkracht met speciale taken, zoals IB’er, voorzitter bouwoverleg, kwaliteitskring of ontwikkelteam, interne coach of remedial teacher.

Meer informatie en inschrijven: www.instondo-academy.nl Organisatie: Instondo Academy

Binnen Kalkhaven 231, 3311 JC Dordrecht

078 645 50 85, www.instondo-academy.nl

Kvk 62584022 BTW: Bij de gepubliceerde tarieven is BTW niet van toepassing Certificering: Certificering bij het Lerarenregister voor 18 studie-uren per cursus is aangevraagd. U ontvangt na afloop een certificaat van deelname.

Algemene voorwaarden: alle overeenkomsten en uitvoeringskwesties zijn vastgelegd in de Algemene Voorwaarden van Instondo Academy B.V.. Deze zijn te vinden op de website.

inhoud: Deze cursus geeft u concrete handvatten om het rekenwiskundeonderwijs op de eigen school te verbeteren.

Pauline van Vliet is zelfstandig adviseur.

Ze heeft inmiddels ruim 14 jaar ervaring als onderwijsadviseur (leerlingenzorg en schoolontwikkeling). Tot 2014 werkte ze bij Edux Onderwijsadvies als rekenexpert. Daarnaast levert Pauline een bijdrage aan diverse landelijke rekeninitiatieven vanuit de PO-raad, SLO en FIsme (Freudenthal Instituut).

Data:

Tijdelijk prijsvoordeel

Schrijf u in voor 1 augustus 2015 en betaal slechts €595 in plaats van €795 per cursus. aal.

Prijs inclusief BTW, koffie, thee en cursusmateri TIB _ 23

Media

MEDIA - recente publicaties Linda van den Bergh & Anje Ros: Begeleiden van actief leren. Uitgeverij Coutinho, Bussum, 2015, 192 p., € 24.50, ISBN 978 90 4690 455 9 De twee hoofdkenmerken van actief leren zijn zelfsturing en samenwerking. De vraagt is wat dit betekent voor de begeleiding door de leerkracht. Zelfsturing en samenwerking vragen een coachende/begeleidende rol, waarbij het geven van doelgerichte feedback de kern is. Deze publicatie is gebaseerd op een vierjarig promotieonderzoek van Linda van den Bergh. Er is een goede theoretische onderbouwing, veel praktijkvoorbeelden en handvatten, met tips en checklists. De teksten worden steeds afgewisseld met ‘Ter overdenking’, waarin de lezer wordt uitgedaagd om na te denken over de eigen ervaringen en eigen praktijken. De rubriek ‘Uitgelicht’ reikt verdiepende of gerelateerde informatie aan. De hoofdstukken 1-3 geven achtergrondinformatie. De hoofdstukken 4-6 hebben als focus het aanleren van de vaardigheden die de leerkracht nodig heeft om goed te kunnen begeleiden. In hoofdstuk 7 ligt de nadruk op de leerkracht als actief lerende. Bij het boek is een website beschikbaar met verschillende materialen. Het boek is zowel voor Pabostudenten als voor ervaren leerkrachten geschikt. Het is didactisch goed opgebouwd en heeft een evenwichtige benaderingswijze. Vanuit de opdracht ‘passend onderwijs’ (maatwerk) zijn er nog 2 vragen: in hoeverre kiezen de beide auteurs voor het doorbreken/afschaffen van het leerstofjaarklassensysteem én wat heeft dit voor consequenties voor het klassenmanagement zoals in hun boek is beschreven?

Recente publicatie: John Hollingworth & Silvia Ybarra: Expliciete directe instructie. Tips en technieken voor een goede les. Uitgeverij Pica, Huizen, 2015, 232 p., € 24.95, ISBN 978 94 9180 633 9 Directe instructie omvat activiteiten als: instrueren, uitleggen, voordoen, doceren, overdragen, presenteren, demonstreren, corrigeren, aanwijzingen geven, feedback geven en overhoren. Het model EDI (Expliciete Directe Instructie) van Hollingworth is al ontwikkeld in de jaren zestig. In het afgelopen decennium is het doorontwikkeld en er is meer focus gelegd op risicoleerlingen. EDI vraagt op alle momenten om actieve betrokkenheid van de leerlingen. Het model laat niets aan het toeval over en werkt stap voor stap naar zelfstandige toepassing door de leerlingen. Onderzoek uit de hele wereld ondersteunt het belang van de expliciete instructie: het biedt meer structuur, ondersteuning en systematiek. Quote: “We meten voortdurend de ontwikkeling van leerlingen, maar meten slechts zelden de kwaliteit van de lessen die ze volgen.” (p.16). In 10 hoofdstukken wordt EDI helder uitgelegd en zichtbaar gemaakt. Gelet op de taak passend onderwijs te realiseren vormt dit boek goed gereedschap om de focus op de risicoleerlingen te leggen. Die zullen er dan ook de vruchten van kunnen plukken.

EXTRA

EXTRA

Deze 4 pagina’s zijn aangeboden door School aan Zet

Passie voor onderwijs In de publieke opinie wordt de indruk soms gewekt dat het slecht gesteld is met de kwaliteit van het Nederlandse onderwijs. Het tegenovergestelde is echter waar: uit internationaal vergelijkend onderzoek blijkt dat Nederland het al jaren goed doet als het gaat om onderwijskwaliteit. Maar we willen meer. We willen het best mogelijke onderwijs voor onze leerlingen.Dat is een mooie, maar ook stevige uitdaging: we bereiden leerlingen voor op een toekomst die niemand kent en moeten ons daarbij voortdurend aanpassen aan veranderende vragen van de maatschappij, de arbeidsmarkt, ouders en leerlingen. Het streven naar excellent onderwijs vraagt om scholen waarin leraren, schoolleiders en bestuurders erin slagen zichzelf en elkaar continu te verbeteren. Scholen waarin wordt geleerd in teamverband, sprake is van een lerende cultuur en de directie het leren faciliteert en stimuleert. Uit onderzoek dat School aan Zet heeft laten uitvoeren (Universiteit Utrecht, 2015) blijkt dat deze aspecten kenmerkend zijn voor scholen die lerende organisaties zijn.

Deze scholen verbeteren zichzelf continu door voortdurend van en met elkaar te leren. School aan Zet versterkt Nederlandse scholen daarom in hun ontwikkeling naar lerende organisaties.

Daarbij komen we dagelijks prachtige voorbeelden van samenwerken en samen leren tegen, zoals van Inge Kuipers en Rob Jiskoot, die zelf aan zet zijn bij het verbeteren van het onderwijs op hun scholen. Meer van deze voorbeelden vindt u in de brochure “Passie voor onderwijs”, over twaalf inspirerende samenwerkingen: van teamleren binnen de school tot samenwerkingen tussen

Projecten

om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren worden niet van bovenaf opgelegd.

Ze komen uit het team Inge Kuipers

PO- en VO-scholen, en van samenwerking met bedrijven uit de regio tot meer georganiseerde samenwerkingsverbanden zoals het leernetwerk Lead & Learn en het traineeship Eerst De Klas: bit.ly/1F73eXF Laat u inspireren door deze verschillende samenwerkingsvormen en doe er uw voordeel mee in uw streven naar het best mogelijke onderwijs voor uw leerlingen! www.schoolaanzet.nl

TIB _ 25

EXTRA

Inge Kuipers werkt als groepsleerkracht bij SBO de Spinaker in Enschede. Het speciaal basisonderwijs heeft haar hart gestolen. Want ook na vijftien jaar in het SBO geniet Inge er nog steeds enorm van om een band op te bouwen met haar leerlingen en het maximale uit hen te halen. www.sbo-spinaker.nl

Geen verzameling losse individuen S

BO de Spinaker heeft samenwerking hoog in

scan invult, zijn de ideeën en ontwikkelpunten die

het vaandel staan. Dat moet ook wel, want in het

eruit naar voren komen breed gedragen. Het blijft

speciaal basisonderwijs red je het niet in je eentje.

dan ook niet bij ideeën. Zo zijn we bezig om een

Het werk kan behoorlijk pittig zijn en dan heb je

hoogbegaafdheidsbeleidsplan te maken en in te

elkaar hard nodig. Daarom is het heel fijn dat ons

voeren. Daarnaast gaan we binnenkort met hulp

team écht een team is, dat we niet als een verza-

van School aan Zet de professionele leergemeen-

meling losse individuen onze lessen geven. Samen

schap binnen onze school nog meer handen en

doen we onze uiterste best om leerlingen die extra

voeten geven.

ondersteuning nodig hebben het onderwijs te geven dat ze verdienen. Omdat we vonden dat we

Zelf ben ik, naast groepsleerkracht, kartrekker van

hier nóg beter in konden worden, hebben we de

het project Meervoudige intelligentie. Ik zorg ervoor

afgelopen jaren geïnvesteerd in verdere professio-

dat we als team blijven werken volgens de princi-

nalisering en verbetering van de onderwijskwaliteit.

pes van MI. Ik houd het thema op de agenda, ook als de waan van het dag de overhand krijgt. Als

Ons uitgangspunt is altijd: waar hebben de leerlin-

kartrekker ben ik me bewust van het belang van

gen behoefte aan? Vervolgens gaan we daarmee

samenwerking. Ik wil geen roepende in de woestijn

aan de slag. Projecten om de kwaliteit van het

zijn; iedereen moet het nut inzien van het project.

onderwijs te verbeteren worden overigens niet

Dan gaat die ommezwaai in het werken een stuk

van bovenaf opgelegd. Ze komen uit het team. De

gemakkelijker.

afgelopen jaren hebben we ons het gedachtegoed

De afgelopen tijd ben ik op klassenbezoek geweest

van Meervoudige intelligentie (MI) en Positive

om te observeren hoe collega’s MI inzetten in hun

Behavior Support (PBS) eigen gemaakt. Hoe? Door

les. De ontwikkelpunten koppel ik terug in onze

studiedagen te organiseren, externe begeleiding in

teamvergadering. Dan geven we elkaar feedback

te schakelen en er samen voor te gaan. Die investe-

en bespreken we hoe we hier als team samen aan

ring betaalt zich uit: we kijken veel meer naar wat

kunnen werken. Dit zorgt ervoor dat MI binnen

kinderen nodig hebben om te leren.

onze school duurzaam wordt geborgd. En dat we samen doelgericht werken aan de verbetering van

Ook hebben we de Scan Omgaan met Verschillen van School aan Zet ingevuld. Omdat iedereen de 26 _ TIB

de onderwijskwaliteit.

EXTRA

PO

Rob Jiskoot maakte vijf jaar geleden de overstap van Rotterdam naar Middelburg. Het was ook de stap van een praktijkschool naar een openbare basisschool: De Leeuwenburch. Zijn uitdaging: goede concepten uit met name de Verenigde Staten vertalen naar de behoefte en wensen van een Zeeuwse school. www.deleeuwenburch.nl

TIB _ 27

EXTRA

De leerkampioenen van Middelburg Rob Jiskoot

K

en je de Big Picture-scholen uit de Verenigde

cal friend. De overleggen zijn beslist geen “met-de-

Staten? Die geven een sterk geïndividualiseerde

voeten-op-tafel-besprekingen”. We gaan inhoudelijk

vorm van onderwijs, waarbij het talent en de passie

de diepte in. Vragen door, geven elkaar advies en

van de leerling het leerproces sturen. Het levert

waar mogelijk oplossingen. Ik heb laatst met twee

gemotiveerde leerlingen op, leert hen hun talenten

collega-directeuren gesproken over onze plannen

te benutten en met anderen om te gaan. Dat sluit

voor de toekomst. We hebben op de Leeuwenburch,

aan op mijn eigen visie. Een ander mooi concept

mede op basis van Teach like a Champion, het

uit Amerika is Teach like a Champion, gebaseerd

“Trots-plan 2015-2019” opgesteld. Onder meer

op het boek van Doug Lemov. Lemov observeerde

door het gesprek met de collega-schoolleiders zijn

leraren die opmerkelijke resultaten wisten te

we ervan overtuigd dat we onze ontwikkelpunten

bereiken en tekende allerlei bruikbare technieken

kunnen aanpakken.

op. Drie jaar geleden heb ik enkele teamleden naar een training hierover gestuurd. Zij kwamen razend enthousiast terug. We hebben besloten om enkele technieken door een ontwikkelgroep van docenten te laten implementeren. Bijvoorbeeld de drempeltechniek: je staat ‘s ochtends bij de deur van het klaslokaal en schept zo een verwachtingspatroon:

We gaan inhoudelijk de diepte in. Geven elkaar advies en waar mogelijk oplossingen

hier kom je binnen om te leren.

Mijn lerend vermogen groeit door feedback te

28 _ TIB

Een dergelijke implementatie kun je alleen realise-

vragen en krijgen. Aan medeschoolleiders, maar

ren als je school een lerende organisatie is. Maar

ook door het team feedback te vragen op mijn

hoe leer je het team leren? En hoe versterk je als

handelen als directeur en hierover in gesprek te

directeur je eigen lerend vermogen? Om hierop

gaan. Dat heeft als uitwerking gekregen dat bij het

antwoord te krijgen, zijn we in het School aan

ontwerpen van het “Trots-plan” het team een pro-

Zet-programma gestapt. Ik zit zelf in de School aan

minente rol heeft gekregen. De teamleden zijn nu

Zet-stuurgroep voor de Archipelscholen, waartoe

aan zet en nemen het eigenaarschap en de ruimte

De Leeuwenburch behoort. Binnen het traject leren

om onze ideeën uit te voeren. Toen ik hierover met

de directeuren met en van elkaar. We kijken of

mijn mensen in gesprek ging, kwam gelijk een fikse

we – vanuit de diversiteit van alle scholen – geza-

dosis energie vrij. Het team heeft zelf gevraagd om

menlijke ontwikkelpunten, zoals het afstemmen

meer ruimte voor collegiale consultatie. Zodat ook

van Archipelbeleid naar schoolbeleid – kunnen

op teamniveau feedback gevraagd en gegeven kan

aanpakken en schrijven dan concrete plannen op

worden. Dan weet je: dit zijn teamleden om op te

teamniveau. Verder fungeert elke directeur als criti-

bouwen.

Media

MEDIA - boeken en websites Ellen Luteijn: Zeg nee. Gedrag in goede banen leiden door het versterken van de executieve functies. Uitgeverij Pica Huizen, 2013. 120 p., € 19.95, ISBN 978 94 9180 605 6 Er wordt in het onderwijs en door ouders vrij vaak geklaagd over het drukke en impulsieve gedrag van kinderen, de korte lontjes, de concentratieproblemen en het niet zelfstandig kunnen functioneren. De auteur vindt dat ouders te weinig het gedrag van hun kinderen begeleiden en begrenzen. Dat gaat ten koste van hersenfuncties die belangrijk zijn bij het aansturen en organiseren van sociaal en doelgericht gedrag. Deze ‘executieve functies’ doen meer. Ze ontwikkelen vaardigheden als aandacht en concentratie, onthouden, plannen en organiseren, ordenen, zelfbeheersing en timemanagement. Het reguliere onderwijs stuurt kinderen vaak minder bij, met alle gevolgen van dien. Dit boek stopt niet bij de uitleg over de executieve functies. Het betreft een praktische opvoedboek waarin overzichtelijk situaties en verschijnselen benoemd zijn per ontwikkelingsfase van het kind. Een andere kijk en toepassing ervan voorkomt gedragsproblemen. En dat is mooi meegenomen.

En verder: Michel Walrave & Joris van Ouytsee: Mediawijs online. Jongeren en sociale media.

Uitgeverij Lannoo Campus, Leuven, 2014. € 24.99, ISBN 978 94 0141 701 3 Tineke Verdoes: De jonge beelddenker. Uitleg, tips en opdrachten voor leerkrachten en ouders.

Uitgeverij SWP, Amsterdam, 2014. € 29.90, ISBN 978 90 8850 464 8 Help, ik word slim. Begrijp het brein en leer beter.

Uitgeverij Ten brink, Meppel, 2014. € 8.95, ISBN 978 90 5871 754 2 Francine Plaisier & Tim Klein Schiphorst: Inspireren in de klas.

Uitgeverij Levendig, 2014. € 14.95, ISBN 978 94 9174 021 3 L. Verhoeven& P. de Jong &F. Wijnen: Dyslexie 2.0. Update van Protocol Dyslexie, Uitgeverij Garant, Antwerpen, € 23,90, ISBN 978 90 4413 217 3 Ton Boves & Marijke van Dijk: Contact maken in het onderwijs. Effectief communiceren met kinderen en hun ouders. Uitgeverij Van Gorcum, Assen, 2014, € 29.95. ISBN 978 90 2325 218

Nuttige websites: www.wiemakenhetonderwijs.nl In 20 teksten schrijven educatieve auteurs hun ervaringen op als makers van leermiddelen (preview op de website; boek verschijnt nog). www.gripopdejeugd.nl Dit is de online kennisbank van Schulinck over de nieuwe Jeugdwet. www.smartsharingplatform.nl Dit platform is onderdeel van Smart Education Hub en is gericht om de digitale kloof tussen leerlingen en leerkrachten te overbruggen.

TIB _ 29

WEEK INTERN BEGELEIDER 27 OKTOBER – 12 NOVEMBER 2015 TIB, Tijdschrift Intern Begeleiders, organiseert voor haar 4.000 aangesloten leden ook dit jaar de regionale Week van de Intern Begeleider. Het programma is praktisch, informatief en actueel, zoals u van TIB mag verwachten. In de Week van de Intern Begeleider vinden vier regiocongressen plaats, zodat er altijd een bij u in de buurt is.

We komen in Den Haag (treintip!), Zwolle, Eindhoven en Utrecht. Vorig jaar waren drie locaties snel uitverkocht, ben er dus op tijd bij en schrijf u direct in. Tot 1 augustus 2015 kunt u inschrijven voor slechts €95 (€114.95 incl. BTW) én ontvangt u het boek de Meerleerjarenklas ter waarde van €29,50 cadeau!

Maandag 2 november 2015 Windesheim, Zwolle Dinsdag 27 oktober 2015 Haagse Hogeschool, Den Haag

Maandag 9 november 2015 HU, Utrecht

Donderdag 12 november 2015 Fontys, Eindhoven

Dit congres wordt mede mogelijk gemaakt door:

Extra voordelig inschrijven tot 1 augustus 2015

+

GRATIS

dit boek ter waarde van €29,50 gratis bij uw inschrijving!

Als er - mede door ‘passend onderwijs’ - meer leerlingen met andere onderwijsbehoeften in de klas komen en de diversiteit toeneemt, kun je niet vast blijven houden aan klassikale instructie.

Bert Groeneweg schets in dit boek een mogelijk alternatief: de leeftijdsheterogene klas.

SCHRIJF U IN VOOR SLECHTS

€95

METEEN INSCHRIJVEN? DAT KAN MET DE ANTWOORDKAART UIT DIT NUMMER OF VIA: WWW.IBWEEK.NL.

Een greep uit de sprekers en hun onderwerpen: Ton Smulders:

Ceciel Borghouts

Dagvoorzitter

Voorkom (ernstige) rekenproblemen

Ron Benjamins

Bert Groeneweg

Communiceren met je team en ouders Eén jaar passend onderwijs

De Meerleerjarenklas

Ron Ghijssen

Peter de Vries

De digitale leerschool

Maak het ouders niet naar de zin

Marianne den Otter

Joop Smits Onbenut talent op kleurrijke en

Voicing: geef leerlingen een stem

witte scholen

Marij Boszdriesz Passend onderwijs en de transitie jeugdzorg

Kees van Overveld Voor gedrag een 8 – begeleiden van leraren in hun werk met gedragsmoeilijke groepen

Luc Greven Wat scholen beweegt De rol van de ib’er

Eleonoor van Gerven / Annita Smit Executieve vaardigheden: use it or loose it

TIB _ 31

Media

MEDIA - nieuwe materialen Natasja Loomans & Vincent van Reusel: Het teamspel.

Uitgeverij Thema, Zaltbommel, Doosje met 54 kaarten. € 29.95. ISBN 978 90 5871 100 7

Juliëtte Meijer: Papa is paars/mama is groen. Uitgeverij SWP, Amsterdam, 2014 (prentenboek). € 17.50. ISBN 978 90 8860 668 0

Axelle de Roy: Madeleine Lomans: Spelen met talenten. Uitgeverij Thema, Zaltbommel. 75 kaarten en spelregels. € 27.95. ISBN 978 90 5871 940 9

32 _ TIB

Ontwikkeling

Intern begeleiden in de voorschool

TIJDSCHRIFT INTERN B

Mede door de invoering van Passend onderwijs en de daarbij behorende zorgplicht komt de samenwerking tussen voorschool en vroegschool in een nieuw perspectief te staan. Doordat de ondersteuning in de voorschool onvoldoende wordt gekend, ontstaat al snel het idee dat de ondersteuningsbehoefte pas wordt ontdekt in de basisschool. Niets is minder waar. In deze bijdrage een doorkijkje op de werkzaamheden van de peuter-IB, de ‘IB’er voorschools’.

Chantal Gulickx

Aanleiding Natuurlijk kennen veel voorzieningen voor voorschoolse educatie een behoefte om te beschikken over een goede interne ondersteuningsstructuur. Daarnaast zijn er ook externe prikkels die het belang van een dergelijke kwaliteit onderstrepen. Het inspectiekader VVE benoemt een aantal specifieke kwaliteiten waaraan de voorzieningen moeten voldoen, zoals een adequate registratie van de leerlingen en hun ontwikkeling, een goede ouderbetrokkenheid, het planmatig verbeteren van inhoud en didactiek, het participeren in de zorgstructuur van de samenwerkende partners in de gemeente, het overdragen van informatie aan de basisschool en het bewaken van de doorgaande leerlijn. Ook in de peuterleeftijd zijn het analyseren van gegevens en het observeren van belang voor het bepalen van ondersteuningsbehoeften bij de peuters. Indien nodig wordt deze extra ondersteuning bijgehouden in het peuterdossier. De invoering van passend onderwijs leidt tot een geïntensiveerde samenwerking tussen de voorschoolse voorzieningen en de basisscholen. Door de

zorgplicht wordt de overdracht van informatie over kind en gezin belangrijker en ontstaat er meer interesse om deze voor kinderen die extra ondersteuning nodig hebben al te regelen voordat ze de basisschool instromen. Vroegtijdige signalering en preventie zijn voor de lang termijn kostenbesparende activiteiten.

Voorschoolse IB’er noodzakelijk?

In 2013 heeft Sardes in opdracht van het ministerie van OC&W een rapport uitgebracht onder de titel ‘De Verbindende schakel’. In dit rapport wordt op basis van een praktijkonderzoek geconcludeerd dat de IB’er vooral bij de peuterspeelzalen al vaker actief is. En dat deze tendens alles te maken heeft met de kwaliteitsimpuls vanuit het VVE-beleid en de samenwerking tussen de basisscholen en de voorschoolse voorzieningen. Waar de intern begeleider wordt aangetroffen in de voorschool, betreft het vaak een situatie waar concentraties van kinderen zitten met een risico op het ontwikkelen van een onderwijsachterstand of

Chantal Gulickx is directeur van de Stichting Muzerij te Rijen (N.Br.)

TIB _ 33

Ontwikkeling met een extra ondersteuningsbehoefte. Noodzakelijke professionalisering, van het taalniveau van pedagogisch medewerkers en de behoefte aan coaching heeft de intrede van de IB’er in de voorschool versterkt.

Taken van een IB’er in de voorschool De IB’er in de voorschool kent verschillende taakgebieden. In de praktijk voert ze taken uit in relatie tot • De ouders Veelal zijn de IB’ers voorschools nauw betrokken bij ouders en bouwen zij een vertrouwensrelatie op. Zij praten met ouders in plaats van over ouders en zijn regelmatig in de groepen aanwezig om de ontwikkeling van kinderen te observeren. Ook organiseren zij vaak ouderavonden of geven er zelf invulling aan. Feit is dat ouders een zorgboodschap van een IB’er makkelijker accepteren dan van een pedagogisch medewerker. De IB’er brengt haar expertise in om de professionaliteit van de voorziening te waarborgen en kan de ouders ondersteunen als een traject bij een externe zorginstelling noodzakelijk is.

• De doorgaande lijn De IB’er verzorgt vaak de warme overdracht van de voorschool naar de basisschool als het kinderen betreft die extra ondersteuning nodig hebben. Van kinderen met extra ondersteuningsbehoeften beheert zij ook vaak het dossier, waarin informatie van het kindvolgsysteem, observaties, handelingsplannen en gegevens van externe partijen is verzameld. De warme overdracht zorgt ervoor dat de kwaliteiten van beide voorzieningen elkaar ontmoeten om het arrangement voor het kind vorm te geven bij de landing in groep 1. Naarmate de problematiek meer complex is of er aandachtspunten zijn rondom kind en het gezin, zijn deze trajecten meer of minder intensief.

34 _ TIB

• De zorg aan kinderen met extra ondersteuningsbehoeften In de VVE-locaties liggen de taken op het gebied van de kwaliteitsverbetering of borging van de uitvoering van het programma overwegend in handen van de VVEcoördinator. De IB’er heeft op basis van samenwerking haar inbreng. Daar waar het gaat over peuters die extra ondersteuning nodig hebben, coacht zij de pedagogisch medewerkers of geeft ze teamtrainingen. Op het niveau van het individuele kind wordt er gewerkt met handelingsplannen. Deze worden steeds meer opgesteld door de pedagogisch medewerker, waarbij de IB’er een coachende rol heeft bij het schrijven, de evaluatie en de planmatige handelingsgerichte uitvoering. Steeds meer voorschoolse voorzieningen werken handelings- en opbrengstgericht, en met groepsplannen Dit gebeurt met name op de specifieke VVE-locaties. Bij de keuze van het observatieprogramma en de implementatie van de uitvoering kan de IB’er eveneens actief zijn.

• De ondersteuningsstructuur De IB’er in de voorschool is over het algemeen verantwoordelijk voor de ondersteuningsstructuur.

Hierbij moet je denken aan het opstellen van een vaste handelswijze, het stappenplan, procedures en afspraken, gesprekken met ouders, plannen van kindbesprekingen, dossiervorming etc. Ze komt op het niveau van het individuele kind pas in beeld als de pedagogisch medewerker zich zorgen maakt, observatieen/of toetsgegevens daar aanleiding toe geven of wat ouders over hun kind vertellen. Na het opstellen van een handelingsplan kan de IB’er de pedagogisch medewerker coachen bij de uitvoering in de groep. Videointeractiebegeleiding kan hierbij een nuttig instrument zijn. Het is in de regel niet de IB’er die het kind gaat begeleiden. Ze is wel vaak degene die ouders ondersteunt in het betrekken van externe partijen voor onderzoek of het leveren van gespecialiseerde ondersteuning.

Ontwikkeling

Stroomschema ondersteuningsstructuur Stap 1

Observatie en registratiemodel

Stap 2

Ondersteuning

Signalen

Informeren bij ouders

Overleg collega’s en/ of IB’er

Meldcode Kindermishandeling

Observeren en vastleggen in statuskaart

Geen actie

Ondersteuningsbehoefte

Plan van aanpak

Ondersteuning + overleg

Ondersteuningsoverleg

Evaluatie

Stap 3

Ouders informeren

Jongeren netwerk 0-12 jaar

Ouders

Overgang naar de basisschool

TIPS

SAMENVATTING De laatste jaren hebben de voorschoolse voorzieningen een kwaliteitsslag gemaakt in het ontwikkelen en borgen van een goede ondersteuningsstructuur, waarbij de voorschoolse IB’er parallel aan het basisonderwijs een doorslaggevende rol speelt. Er is sprake van een gelijkwaardige gesprekspartner.

choolse voorziening • Maak samen met de voors van leerlingen afspraken over de aanmelding bben he die extra ondersteuning nodig voor de ndacht • Bij die afspraken hoort aa dstip, de aard van de informatie, het tij betrokkenheid van ouders een. Bundel de • Samen weet je meer dan all als er een kennis van beide voorzieningen eld gest arrangement moet worden op ngement klaar is • Zorg ervoor dat het arra ol gaat, want voor het kind naar de basisscho rs en oude dit schept vertrouwen bij de wederzijdse waardering.

23 TIB _ 35

Volg een congres of cursus van Medilex Onderwijs en krijg een gezonde dosis kennis!

www.medilexonderwijs.nl

Praktijk

Medische handelingen op school

TIJDSCHRIFT INTERN B

Scholen krijgen steeds vaker te maken met verzoeken van ouders tot medische handelingen.

Het gaat daarbij niet om het toedienen van middelen tegen eenvoudige klachten zoals hoofdpijn, buikpijn, oorpijn of pijn door een insectenbeet. Een enkele keer wordt werkelijk medisch handelen van leerkrachten gevraagd. Bijvoorbeeld het geven van sondevoeding en van een injectie, of het toedienen van een zetpil. Het is te verwachten dat scholen in de toekomst hier vaker mee te maken zullen krijgen. Zijn leerkrachten eigenlijk wel bevoegd om dergelijke handelingen te verrichten? Wie is verantwoordelijk als het fout gaat? Wat zijn de aandachtspunten voor de school? Robert Jansen

BIG geldt niet Over het algemeen kan men 2 soorten medische handelingen op school onderscheiden: handelingen waarvoor de wet BIG (Beroepen Individuele Gezondheidszorg) niet geldt, en handelingen waarbij dat wel het geval is.

Bij handelingen waarbij BIG niet geldt, gaat het bijvoorbeeld om het geven van medicijnen. Dat kan gaan om een ‘paracetamolletje’ of het behandelen van een insectenbeet. Meestal betreft het niet alleen eenvoudige middelen, maar ook middelen die bij onjuist gebruik tot schade van de gezondheid van het kind kunnen leiden, bijvoorbeeld pufjes voor astma, antibiotica of zetpillen. Ouders kunnen aan de schoolleiding en leerkracht vragen deze middelen te verstrekken. Schriftelijke toestemming van de ouders is hierbij noodzakelijk. Leg daarom schriftelijk vast

om welke medicijnen het gaat, hoe vaak en in welke hoeveelheden ze moeten worden toegediend en op welke wijze dat dient te gebeuren. Leg verder de periode vast waarin de medicijnen moeten worden verstrekt. Ouders geven hierdoor duidelijk aan wat zij van school verwachten, opdat zij op hun beurt weer precies weten wat zij zelf moeten doen en waar ze verantwoordelijk voor zijn. Wanneer het gaat om het verstrekken van medicijnen gedurende een lange periode moet regelmatig met ouders worden overlegd over de ziekte en het daarbij behorende medicijngebruik op school.

BIG geldt wel Het gaat hierbij bijvoorbeeld om het geven van injecties en het toedienen van sondevoeding of het meten van de bloedsuikerspiegel bij diabetici door

TIB _ 37

middel van een vingerprikje. Deze handelingen mogen slechts worden uitgevoerd door artsen en verpleegkundigen. Delegeren van het verrichten van deze handelingen aan leerkrachten moet met grote zorgvuldigheid gebeuren. Leerkrachten zijn bevoegd om medische handelingen vallend onder de wet BIG te verrichten als zij hiertoe bekwaam worden geacht door een bevoegde arts. Deze moet dan ook de leerkracht hebben geĂŻnstrueerd. Artikel 35 Wet BIG geeft hiertoe de mogelijkheid.

Het is van belang om van de arts een schriftelijk ondertekende bekwaamheidsverklaring en een ingevulde instructie te vragen. Een leerkracht is en blijft verantwoordelijk voor haar handelen, ook al heeft zij een bekwaamheidsverklaring van een arts. Ze kan hiervoor civielrechtelijk worden aangesproken. De arts is medeverantwoordelijk.

Een medisch handelingsprotocol hebben, is belangrijk. Het volgen van de werkwijze van het protocol sluit echter niet uit dat de leerkracht aansprakelijk gesteld en vervolgd kan worden bij calamiteiten. Zelfs als ouders de leerkracht toestemming hebben gegeven tot het uitvoeren van medische handelingen bij hun kind, kan ze verantwoordelijk worden gesteld.

Om zeker te zijn dat deze aansprakelijkheid gedekt is, is het raadzaam om voordat er wordt overgegaan tot medisch handelen (BIG), contact op te nemen met de verzekeraar van de school. Het kan zijn dat bij de beroepsaansprakelijkheid de risico’s die zijn verbonden aan deze medische handelingen niet zijn meeverzekerd.

De schoolleiding kan kiezen of zij wel of geen medewerking verleent aan het geven van

Bron: http://www.passendonderwijs.nl/brochures/handreiking-medisch-handelen

34 _ TIB

Praktijk

medicijnen of het uitvoeren van een medische (BIG) handeling. Voor de individuele leerkracht geldt dat ze mag weigeren handelingen (al dan niet vallend onder de wet BIG) uit te voeren waarvoor zij zich niet bekwaam acht. Dit is conform het arbeidsrecht.

Een school en/of leerkracht kan dus niet verplicht worden gesteld om medische handelingen in het kader van de wet-BIG te verrichten.

De PO-Raad stelt via zijn website twee modelprotocollen ‘Medische handelingen op scholen’ ter beschikking: 1. een protocol voor de situatie dat een bestuur/

school ervoor kiest om wel zelf medische

handelingen uit te voeren; 2. een protocol voor de situatie dat een

bestuur/school ervoor kiest om geen medische

SAMENVATTING Scholen krijgen steeds vaker te maken met verzoeken van ouders tot medische

handelingen uit te voeren, maar wel de ruimte hiervoor ter beschikking stelt waarin derden dit kunnen doen (ouders zelf, een verpleegkundige of doktersassistent).

Noodsituatie De wet BIG en het hiervoor genoemde is niet van toepassing indien er sprake is van een noodsituatie.

Iedere burger wordt dan geacht te helpen naar beste weten en kunnen. Verder kan zich de situatie voordoen dat een leerling ziek wordt of een ongeluk krijgt op school. In zijn algemeenheid is een leerkracht niet deskundig om een juiste diagnose te stellen. De grootst mogelijke terughoudendheid is hier dan ook geboden. Uitgangspunt moet zijn dat een kind dat ziek is, naar huis moet. De schoolleiding zal, in geval van ziekte, altijd contact op moeten nemen met de ouders om te overleggen wat er dient te gebeuren. Ook wanneer wordt ingeschat dat de leerling met een eenvoudig middel geholpen kan worden, is het gewenst om eerst contact te zoeken met de ouders.

handelingen (ook in het kader van passend onderwijs). Wat zijn aandachtspunten voor de school? Van belang is het onderscheid in handelingen waarvoor de wet BIG niet geldt, en handelingen waarbij dat wel het geval is. In alle gevallen moet er schriftelijke toestemming van de ouders zijn en vastgelegd om welke medicijnen het gaat, en hoe vaak, hoe lang, op welke wijze en in welke hoeveelheden ze moeten worden toegediend. In geval van BIG-handelingen is het van belang om van de arts een schriftelijk ondertekende bekwaamheidsverklaring en een ingevulde instructie te vragen, en de aansprakelijkheid te verifiëren.

TIPS

r arbeidsrecht • Informeer het team ove .t. medische en verantwoordelijkheden m.b handelingen. situaties er zich • Overleg in het team welke het gaat eventueel voor kunnen doen als hierover ak om medische handelingen en ma afspraken. en maak hierbij • Leg alles zorgvuldig vast de PO-raad . gebruik van de protocollen van met de GGD act op • Neem bij twijfel altijd cont of (huis)arts.

23 TIB _ 35

34 basisscholen en een school voor speciaal onderwijs, 4.500 leerlingen en 475 medewerkers vormen samen Wereldkidz. Een organisatie met veel kansen om je te ontwikkelen! Onze scholen staan in Bunnik, De Bilt, Stichtse Vecht, Utrechtse Heuvelrug, Veenendaal en Zeist.

Ben jij onze nieuwe IB-er?

Kijk op www.wereldkidz.nl schoolleiders externe overleggen

leerlingen

.. coordineert de extra ondersteuning aan

werkt aan (boven)schools zorgbeleid met

vertegenwoordigt de school in

IB-er

werkt voor meerdere

coacht en adviseert scholen

legt verantwoording af aan leraren directeur

concept & ontwikkeling huiscommunicatie.nl

Wil je:

Ben je:

Kun je:

• Passend onderwijs mogelijk maken voor alle kinderen?

• Werken bij een innovatieve organisatie met veel ontwikkelmogelijkheden?

• Jouw specialisme inzetten op meerdere scholen?

• Sterk in samenwerken, motiveren en coachen?

• Ervaren als IB-er in het primair onderwijs?

• Creatief in het bedenken van handige, praktische oplossingen?

• Organisatorisch meedenken?

• Over de grenzen van de school heen kijken?

• Systematisch en cyclisch werken, en analyses maken?

Schrijf dan voor 31 mei 2015 een brief waarin je de volgende vraag beantwoordt: Als ik IB-er ben bij Wereldkidz, dan….

Voor meer informatie bel of mail Lotteke de Kruijff: 06 42 09 24 17 of lottekedekruijff@wereldkidz.nl.

Je kunt je sollicitatiebrief sturen naar info@wereldkidz.nl.

Checklist

Tussen twee vuren Soms zit je als IB’er tussen twee partijen in. Ouders hebben kritiek op de leerkracht en vice versa. Beiden hebben last van elkaar. Ingewikkeld voor jou, want je bent graag loyaal aan je collega, maar je wilt met de ouders ook respectvol omgaan. Wat kun je doen?

Andra Koolhof

Creëer met je collega’s Probeer in de eerste plaats een dergelijk situatie te voorkomen. ouders snel besproken een cultuur, waarin kleine ergernissen bij leerkrachten over worden. Niet alleen in de teamkamer, maar mét de ouders. en benoem dit zo vroeg Let ook goed op lichte irritaties of een beetje kritiek bij ouders moeilijker te steeds die mogelijk. Want kleine visjes kunnen grote haaien worden, bestrijden zijn.

Je bent er voor de ouders én Wees in een gesprek zo veel mogelijk ‘meerzijdig partijdig’. met de directeur of het wel voor de leerkracht. Als je denkt dat jou dat niet lukt, overleg goed is dat jij degene bent die in gesprek gaat.

Stel je zo neutraal mogelijk op, maar wel betrokken op beide

partijen.

Maak indien nodig afspraken over respect en veiligheid in het

gesprek.

de betrokkenen zelf. Zorg Bedenk dat jij niet degene bent die het moet oplossen, maar jou praat, stel dan vragen ervoor dat zij in gesprek gaan met elkaar. Als men vooral tegen “Reageer eens op wat de aan hen, bv: ‘’Wat vindt u ervan wat de leerkracht zegt?’’ Of: ouders zeggen”. maar om elkaar te Het gaat niet om de waarheid vinden, om wie heeft er gelijk, begrijpen, zodat zij verder kunnen in de samenwerking.

Ga op zoek naar verschillen in meningen, die mogen er zijn. elkaar afwijzen.

Maar het gaat niet om

Geef ruimte aan angsten, bezorgdheden, vragen. delende houding.Als je Let op het verschil tussen advies geven, arbitrage en een bemid n in het vuur. Ze moeten er advies geeft hoe je het probleem kunt oplossen, zit je midde beslissing neemt, ga je in zelf (met jouw hulp) uitkomen. Ook als je als een rechter een het gedaan! het vuur zitten, want als ze het er niet mee eens zijn heb jij ken te maken voor de

Misschien heb je nog een gesprek nodig om concrete afspra verdere samenwerking.

.

Kom later nog eens op het gesprek terug met alle betrokkenen

TIB _ 39 41

TIBtools

Nieuwe

TIB tools

‘Voicing: geef leerlingen een stem’ Veel onderwerpen in TIB vragen om wat verdere uitwerking en verdieping. Dat doen we in de TIBtool.

Na ‘Voorkom (ernstige) rekenproblemen’ en ‘Arrangeer samen’ verschijnt binnenkort ‘Voicing: geef leerlingen een stem’ van Marianne den Otter.

‘Voicing’ gaat over ‘leerlingen een stem geven’ en hen actief leren leren. Dit kan bijdragen aan emanciperen en participeren: je volwaardig voelen en actief meedoen in de (leer)gemeenschap waar je deel van uitmaakt. Daarom wordt voicing ook wel ‘democratie in actie’ genoemd.

Een belangrijk principe van voicing is het groeien naar een cultuur van actief en initiatiefrijk leren en onderwijzen, in plaats van consumptief leren en leerlingen enkel instrumenteel toerusten. Door leerlingen écht stem te geven en ze bij hun innerlijke stem te laten komen, bied je ze gelegenheid om hun authenticiteit te ontdekken en die te delen met medeleerlingen en de leerkracht. Voicing gaat over de ‘ware dialoog’ voeren tussen leerkracht en leerlingen. In deze TIBtool komen onder meer de verschillende stromingen in voicing aan bod.

Naast de emancipatiegedachte en het empoweren van leerlingen, gaat het om ‘learning bij listening’: stem geven aan leerlingen, zodat leerkrachten van hen kunnen leren en met hen samenwerken om leerdoelen te bereiken. Verder komt de stroming aan bod waarbij je leerlingen een stem geeft bij hun eigen leerproces, zodat ze zelfkennis en inzichten kunnen ontwikkelen en hun eigen ‘leer-kracht’ ontdekken.

Marianne den Otter reikt in deze TIBtool instrumenten aan om ‘stem geven & participatie van leerlingen’ te bevorderen. Hiervoor komen technieken en instrumenten in luisteren, interactie dialoog, empoweren, ownership en citizenship van leerlingen aan bod. Ook maakt ze de transfer van voicing met leerlingen naar voicing in bredere leercontexten, in samenwerking met collega’s en ouders.

Aanbieding In de serie TIBtools verschijnen vier praktische uitgaven per jaar. Indien je je abonneert op de serie krijg je ze, zonder verzendkosten, direct na verschijnen toegestuurd en mis je er nooit één. Bovendien betaal je dan slechts € 18,50 per uitgave. Je kunt je opgeven met de antwoordkaart in dit nummer of via www.tijdschriftib.nl/tibtools.

Marianne den Otter is orthopedagoog en senior docent bij Fontys speciale onderwijszorg Master SEN. Ze werkt als procesbegeleider samen met educatieve partners in PO, VO en SO en is nauw betrokken bij de invoering van Passend onderwijs.

Haar belangrijkste aandachtsgebieden zijn inclusief onderwijs, diversiteit, school video interactie begeleiding, begeleiden vanuit systeemdenken en in een holistische benadering.

42 _ TIB

Werkvloer

Van de werkvloer Monika Kersten

Wei Stel je eens een fraai weiland voor met sappig gras en een bonte verzameling geurende veldbloemen. In dat weiland staat een koe. Een mooie koe, haar vacht glanst, ze heeft grote en kleine vlekken en lieve bruine ogen. Haar staart zwaait. Ze graast en herkauwt. Aan de rand van dat weiland staat een bijenkorf. Honderden bijen vliegen in en uit. Met ingewikkelde dansjes informeren ze elkaar waar de lekkerste honing te vinden is. Hier in de wei of verderop. Ze geven zo gedetailleerd informatie dat ze wel kilometers ver op zoek kunnen gaan naar honing. En dan vinden ze hun weg weer terug. Soms vliegen de bijen om de kop van de koe, soms rond haar bewegende staart.

De koe gaat niet op zoek naar honing; ze past ook niet in de bijenkorf.

Ben is een autistische jongen met een zwakke intelligentie. Past hij in de korf? Zijn ouders willen dat hij leert van de bijen. Ze willen graag dat hij bij ons nog een jaar naar de basisschool kan gaan.

En ze willen denken in oplossingen: “Als je nu geld uit de begroting van volgend jaar haalt, kunnen jullie vast een cursus volgen om na de zomer goed voorbereid te zijn op de komst van ons kind.”

Het gemak waarmee ze mijn agenda invullen, benauwt me nogal.

De ambulant begeleider geeft aan dat we niet zo hard van stapel kunnen lopen. Ben heeft op zijn vorige school ook een lange aanlooptijd nodig gehad om te kunnen wennen. Het lijkt hem verstandig om te beginnen met een wenperiode van een halve ochtend per dag.

Pfoe, dat geeft mij wat lucht.

Vader zit tegenover mij en vindt het ondertussen maar niks. Zijn jongen moet gewoon naar school.

En naar een gewone school, samen met de kinderen uit zijn woonomgeving.

Zorgplicht en passend onderwijs zorgen voor behoorlijke dilemma’s.

Soms denken ouders dat passend onderwijs betekent dat wij alles passend zouden moeten kunnen maken; als wij ons best maar doen.

Hoe hard het ook klinkt, soms lukt dat niet. Om van een weiland een wij-land te maken, vergt nu eenmaal flinke investeringen.

Een koe heeft tenslotte heel ander onderdak nodig dan een bij.

E-mail: m-kersten@lijbrandt.nl

TIB _ 43

VIJFDAAGSE CURSUS

medial Psychomotorisch re school teaching op de basis Datum 23 Startdatum woensdag er mb septe Locatie ht Regardz La Vie, Utrec

SPELEN MET GEDRAG

Schrijf u nu in .nl/pmrt www.medilexonderwijs

Slechts 16 plaatsen beschikbaar!

Een druk kind, leer- en gedragsproblemen en een berg RT, maar... niks helpt.

Met psychomotorisch remedial teaching (PMRT) gaat u met een kind of groepje kinderen terug naar de basis van het lichaam. ’s Ochtends de theoretische handvatten en ’s middags de gymzaal in voor de praktijk.

Medilex Onderwijs | 030 - 6575157 | info@medilexonderwijs.nl

MEDI2904KB_spelenmetgedrag_180x130_TIB_HIRES.indd 1

OJ CONGRES

4/20/2015 10:23:50 AM

ONDERWIJS EN JEUGDHULP CONGRES 1 JUNI 2015 RIJTUIGENLOODS AMERSFOORT

Onderwijs en jeugdhulp verbonden!?

Lukt het om voor jongeren met een soms zwaardere, soms lichtere ondersteuningsvraag oplossingen te ontwikkelen in samenwerking tussen onderwijs, speciaal onderwijs en jeugdhulp? In veel gevallen is het noodzakelijk onderwijs-zorgarrangementen te ontwerpen met een gecombineerde aanpak van onderwijs en jeugdhulp. Om die gezamenlijke aanpak draait het op het landelijke congres op maandag 1 juni 2015

‘Onderwijs en Jeugdhulp verbonden!?’ In Amersfoort worden ruim 60 opmerkelijke voorbeelden, inspirerende initiatieven en vindingrijke oplossingen samengebracht.

Voorbeelden van samenwerking op de werkvloer, op school of in de jeugdhulp, in opleidingen of in beleid en bestuur bij gemeenten, schoolbesturen en jeugdhulporganisaties.

MEER INFORMATIE EN INSCHRIJVEN? WWW.OJCONGRES.NL SCHRIJF JE ALS TIB-LID IN VOOR SLECHTS € 165,- (excl. BTW).

s

enlood

tuig De Rij

Digitaal

Codekinderen programmeren moet je leren In Engeland is programmeren een verplicht vak op de basisschool. In ons land is er nu ‘Codekinderen’ dat de leerling leert programmeren.

Het is een lespakket voor meerdere jaren, waarmee niet alleen de ‘voorkant’, maar ook de ‘achterkant’ van bijvoorbeeld een iPad-programma in beeld komt.

Met Codekinderen kunnen jonge leerlingen hun digitale talenten leren kennen. Ze ontdekken dat alles wat op het scherm verschijnt door mensen is uitgedacht en in elkaar gebouwd. Ook stimuleert dit lespakket het creatief logisch denken en het samenwerken tussen leerlingen.

Bron: www.codekinderen.nl

Plickers Heeft de leerling de uitleg wel goed begrepen? Daar kun je spelenderwijs achter komen met Plickers.

Dit is een quiztool waarmee leerlingen het juiste antwoord moeten kiezen op vragen over de lesstof.

De leerlingen houden een kaartje omhoog met de juiste kant voor. Met een smartphone of tablet kan de leerkracht de kaartjes scannen. Zo ‘stemmen’ de leerlingen of het antwoord op een vraag goed of fout is. Antwoorden zijn snel zichtbaar te maken met digibord. Vragen zijn makkelijk in te voeren of aan te passen. De leerkracht kan direct bepalen of de lesstof door leerlingen wordt begrepen. Eerdere uitslagen worden bewaard, zodat ze nog te achterhalen zijn.

De applicatie is gratis en draait op Apple en Androidapparaten. Meer informatie is te vinden op www.plickers.com.

Bron: reisgidsdigitaalleermateriaal.org

TIB _ 45

Achtergrond

Canada: Lessons Learned Vanuit twee internationale contexten reflecteren we op het thema: Hoe om te gaan met diversiteit? Wat kunnen IB’ers hiervan leren voor hun eigen praktijk in het kader van passend onderwijs? Twee leerkrachten, samen verantwoordelijk voor een klas, en dat op een tropisch eiland als St-Maarten, wie wil dat nou niet? Co-Teaching is in veel landen met integratief onderwijs een vast begrip. In Nederland is dat nog niet zo erg bekend, maar wie weet komt dat nog.

Een studiegesprek Een Master student ‘Begeleiden’ bij het Seminarium voor Orthopedagogiek (Utrecht) vertelt tijdens de opleiding over haar werk als Co-Teacher op een Nederlandse school op St. Maarten. “Ik was daar vanwege het werk van mijn man. Het leek me leuk

46 _ TIB

Thieu Dollevoet en Bert Groeneweg

om een opleiding te volgen en op een school aan de slag te gaan”. Die opleiding van de Canadese Caribbean International Academy duurde één jaar als je al een opleiding had gedaan tot leerkracht. En dat was het geval, ze had ooit de akte Frans behaald. Op het Nederlandse deel van St-Maarten wordt Engels

gesproken. Dus best vreemd dat een Nederlandse VOleerkracht Frans gaat lesgeven in het Engels op een Nederlandse school in het basisonderwijs! De opleiding is gebaseerd op Canadese wetgeving uit de jaren ’70.

Daarin stond dat integratieve klassen – dus waar enkele leerlingen met een beperking in zitten – altijd twee leerkrachten moeten hebben: een reguliere en een speciaal opgeleide leraar. Aanvankelijk was de speciale leerkracht er voor de integratieleerlingen en de reguliere deed in dezelfde klasruimte met de andere leerlingen een eigen ding. Doordat dit niet lekker bleek te werken, heeft een groep nu twee leerkrachten en wisselende groepjes samenwerkende leerlingen. Zoiets speelt dus direct een rol in zo’n Canadese opleiding.

Meerdere leerjaren in één klas Dat vleugje aandacht voor Co-Teaching, als normaal onderdeel van het onderwijs in Canada, kwam van pas. In haar eerste jaar als leerkracht ging onze Masterstudent als ‘certified teacher’ aan het werk in een kleuterklas.

In deze groep zaten 24 leerlingen van 3 t/m 6 jaar, een meerleerjarenklas dus. Dit werk heeft ze drie schooljaren gedaan op de St. Maarten Montessori School. In elke klas werkten 2 leerkrachten zij aan zij als Co-Teachers.

De school werd bezocht door kinderen uit verschillende culturen, die met veel respect voor elkaars waarden en normen met elkaar omgingen. Eén van de speerpunten is de nadruk op samenwerkend leren en sociaal leren.

Dat laatste is heel belangrijk op St Maarten, maar ook in het Canadese onderwijs. Zo zie je leerlingen die ‘peace keepers’ zijn: alle leerlingen kunnen hen om hulp en bemiddeling vragen in een conflict/ruzie met andere leerlingen. Montessoriklassen hebben doorgaans een mix van leerjaren in de klas, maar er is een verschil met de meerleerjarenklassen uit het Canadese systeem. Bij de laatste gaat het altijd om klassen met reguliere leerlingen en ca. vier leerlingen met beperkingen, integratieklassen dus. Juist die leerlingen met beperkingen rechtvaardigen en bekostigen de tweede leerkracht.

Canada nog steeds interessant Van Canada en het onderwijssysteem aldaar kun je veel leren. Tenslotte is onderwijsgoeroe Michael Fullan er jarenlang de drijvende motor geweest voor integratie en inclusie. Dat is interessant voor ons. Vorig jaar organiseerde ‘Onderwijs Maak Je Samen’ uit Helmond een studiereis naar Ontario. Centraal stond de link tussen passend onderwijs in Nederland en inclusief onderwijs in

TIB _ 47

Achtergrond

Ontario. IB’er Inge Schut van OBS ’t Schrijverke uit Mierlo was een van de deelnemers. De groep is te gast geweest bij de York District School Board. Wat de deelnemers opvalt, is de gemeenschappelijke taal die in alle lagen van het onderwijssysteem wordt gebruikt. Je hoort continu termen als: ‘teacher leadership’, ‘collaboration’, ‘capacity building’, ‘the same curriculum’. Het gaat hier om leren van en aan elkaar. Er wordt echt ‘gedeeld’.

Ook de directeuren zijn gedreven professionals met een heel duidelijke visie. Zij zijn gericht bezig met schoolontwikkeling en weten wat werkt. Ze stimuleren dat het team zelf actief is en blijft. ‘Teacher leadership’ staat hoog in het vaandel. Er wordt gericht gewerkt met ‘year goals’ die de directie in overleg met het schoolbestuur voor elk jaar afspreekt. Deze ‘goals’ zijn in alle klassen te vinden. De directie zorgt ervoor dat elk jaar wisselend enkele ‘teacher-leaders’ betrokken zijn bij de schoolontwikkeling. Teacher-leaders zijn gewaardeerde leerkrachten met een bepaald specialisme en gezag die helpen het beleid te delen met kleine groepjes leerkrachten. Die werken met elkaar aan de ‘datamuur’. Alle doelen en opbrengsten worden aan elkaar gepresenteerd, met elkaar besproken, geanalyseerd en van actiepunten voorzien. Het is echte beweging ‘van onderop’ en in Nederland op dit moment te vergelijken met de werkwijze van www.stichting-leerKRACHT.nl. Vergelijk ook het werken met Professionele Leer Gemeenschappen.

SAMENVATTING Diversiteit tussen leerlingen hanteren is een opdracht voor leerkrachten in veel landen. Op Sint Maarten en in Canada vindt dat plaats via Co Teaching, samenwerkend en sociaal leren en via het organiseren via meerleerjarenklassen. Daaruit zijn bruikbare lessen te trekken voor passend onderwijs.

48 _ TIB

De opbrengsten Wat je leert op een studiereis is persoonlijk, afhankelijk van je focus en de wisselwerking van de deelnemers uit de groep. Op elke studiereis leer je wel iets, vaak vooral dat je niet zo moet klagen over je eigen onderwijs als je eenmaal ziet hoe het er in andere landen aan toegaat.

Dat valt voor Canada wel mee. Het is gewoon al jaren een goed onderwijssysteem waar de invloed van Michael Fullan, vooral in de bezochte streek Ontario, groot is.

De pluspunten die je meeneemt uit Canada komen dan ook al gauw uit op: • Integratief lesgeven aan leerlingen met en zonder beperkingen in dezelfde groep en met hetzelfde curriculum, met twee Co-Teachers voor de klas.

• Veel aandacht voor sociaal leren.

• Werken met jaardoelen, dus ook veel data verzamelen en daaraan nieuwe doelen koppelen.

• Kleine leerkrachtgroepjes o.l.v. een teacher-leader werken samen om de centrale doelen te halen en het leren van leerlingen te verbeteren.

• En daarnaast natuurlijk al de kleine en grote zaken die je binnenhaalt door je persoonlijke filter van focus en interesse.

Over de grens kijken kan heel verrijkend zijn, vooral als je het deelt met andere onderwijsprofessionals.

TIPS

enkele leerlingen met • Een integratieve klas waart een reguliere en een beperkingen zitten, heef Dit biedt de mogelijkspeciaal opgeleide leerkracht. richte wijze tegeheid via Co-Teaching op een ge eit van leerlingen. moet te komen aan de diversit en kunnen leerlingen al ler • Via samenwerkend en sociaers’. Alle leerlingen kunnen optreden als ‘peace keep n conflict/ruzie met hen om bemiddeling vragen in ee andere leerlingen. enschappelijk taal op alle • Het hanteren van een gemeysteem laat zien dat de niveaus van het onderwijss is geworden. inclusieve praktijk gemeengoed kijken kan erg veren • Buiten de eigen landsgrenzr je gericht reflecteert ee nn wa rijkend zijn, zeker reflecties deelt op je opgedane ervaringen en die met je collega’s.

Agenda

Dit mag je niet missen Agenda tussen meiden Meidenvenijn. Verhelpen en voorkomen van pesten Plaats: Leerhotel Het Klooster, Daan Vrijdag 29 mei 2015 Tijd: 09.30-16.15u. Program: inleidingen.

Fockemalaan 10, Amersfoort. Kosten: € 375 excl. BTW. Info:

www.medilex.nl

Training differentiëren in de klas met iCT 2015 (10.00-16.00u) Maandag 1 juni (10.00-16.00u); dinsdag 29 september mie@cps.nl

Plaats: CPS, Amersfoort-Schothorst. Kosten: 699 euro. Info: acade

Congres Onderwijs en Jeugdhulp verbonden!? foort. Kosten: 165 euro excl. BTW Maandag 1 juni Tijd: 09.30-16.00u. Plaats: De Rijtuigenloods, Amers Info en inschrijven: www.ojcongres.nl

kinderen Ik ben niet bang. Omgaan met angst(stoornissen) bij ngen plus subsessies. Plaats: Antropia, Donderdag 4 juni 2015 Tijd: 10.00-17.00u. Program: inleidi nd), € 395 excl. BTW (hele Hoofdstraat 8, Driebergen-Zeist. Kosten: € 275, excl. BTW (ochte Info: www.medilex.nl

dag)

6-8 Weet je wat je leest? Effectief begrijpend lezen in groep : NH Amersfoort, Plaats ngen.

Inleidi m: Progra Woensdag 10 juni 2015 Tijd: 09.30-16.15u.

Stationsstraat 75. Kosten: 375 euro, excl. BTW. Info: www.m

edilex.nl

Cursus Teamcoaching: op weg naar actieve leerteams , 21 september, Vier bijeenkomsten op maandagmiddag 7 september scentrum Domstad, Utrecht. €595.

5 oktober en 16 november. Tijd: 14.00-17.00u. Plaats: congre Meer informatie: www.instondo-academy.nl/teamcoaching

Cursus Kwaliteitsimpuls rekenonderwijs , 21 september, Vier bijeenkomsten op maandagmiddag 7 september scentrum Domstad, Utrecht. €595.

5 oktober en 16 november. Tijd: 14.00-17.00u. Plaats: congre Meer informatie: www.instondo-academy.nl/rekenen

chat en begrijpend lezen Cursus Kwaliteitsimpuls voor onderwijs in woordens , 21 september, Vier bijeenkomsten op maandagmiddag 7 september scentrum Domstad, Utrecht. €595.

5 oktober en 16 november. Tijd: 14.00-17.00u. Plaats: congre Meer informatie: www.instondo-academy.nl/lezen

ing Cursus Voer een opbrengstgerichte leerlingbesprek , 21 september, Vier bijeenkomsten op maandagmiddag 7 september scentrum Domstad, Utrecht. €595.

5 oktober en 16 november. Tijd: 14.00-17.00u. Plaats: congre Meer informatie: www.instondo-academy.nl/leerlingbespreki

ng

De Week van de Inter n Begeleider 2015 Zwolle, Utrecht en Eindhoven.

27 oktober-12 november 2015. Congresdagen in Den Haag, Kosten: tijdelijk €95 voor TIB-leden + gratis De Meerleerjaren Info en inschrijven: www.ibweek.nl.

klas van Bert Groeneweg t.w.v. €29,50.

TIB _ 49

Colofon

COLOFON Verwacht in TIB 2015-04: Ouderbetrokkenheid Samenwerkingsproblemen binnen Passend onderwijs worden vaak vertaald naar communicatieproblemen.

Maar geregeld blijkt dat scholen geen duidelijke visie hebben betreffende ouderbetrokkenheid. Wat kun je als IB’ er doen om te komen tot echte samenwerking, ook wanneer er ‘eisende ouders’ bij jou op de stoep staan?

Leerkrachten openen deuren Echt structureel samen werken aan het ontwikkelen van goede eigentijdse lessen is nog geen gemeengoed. Dat is opmerkelijk gezien het complexe beroep dat leerkrachten dagelijks uitvoeren. De professionaliseringsmethode ‘Lesson Study’, maar ook bordsessies bieden handvatten om het gezamenlijk werken aan de kwaliteit van lessen te bevorderen.

Spel en humor op de werkvloer Er kan een enorme stimulans uitgaan van een vitale leerkracht die met spel en humor haar werk organiseert en uitvoert. Kinderen ervaren het plezier en de energie die zo’n leerkracht uitstraalt. Daarnaast is er de vitale IB’er die op haar beurt elke dag met plezier de leerkrachten begeleidt. En natuurlijk ontbreekt de vitale schoolleider niet…

Handelingsgericht én respectvol schrijven Kun je in je documenten zo schrijven over kinderen, dat het begrijpelijk en acceptabel is voor kind en ouders? En zo, dat het zinvol is voor jouw handelen? Dat kan. Echt!

En verder natuurlijk…

Van de werkvloer, Nieuwe TIBtools, Wat je echt moet doen in 2015, Praktische checklists, Nieuws gemist, Digitaal, Column, TIBtips, Checklist, Media en Agenda.

HEB JE ZELF SUGGESTIES VOOR ONDERWERPEN OF ZOU JE WILLEN PUBLICEREN IN TIB? STUUR DAN EEN BERICHT NAAR: HOOFDREDACTIE@TIJDSCHRIFTIB.NL En tussentijds: www.tijdschriftib.nl LinkedIn: TIB Twitter: #redactieTIB 46 _ TIB

TIB, Tijdschrift voor Intern Begeleiders is een uitgave van Instondo B.V. Redactie: Guus Beenhakker journalist, eindredacteur Passend Onderwijs Magazine, samensteller Nieuwsbulletin voor het Hoger Onderwijs guus@guusbeenhakker.com Jacques van den Born Directeur RSV Breda e.o., eigenaar Van den Born Onderwijsadvies. vandenbornonderwijsadvies@gmail.com Erna Broekman zelfstandig onderwijsadviseur, BWW-Onderwijsadvies ebroekman@bww-onderwijsadvies.nl Thieu Dollevoet oud associate lector Fontys, m.dollevoet@lijbrandt.nl Bert Groeneweg onderwijsadviseur Seminarium voor Orthopedagogiek FE Hogeschool Utrecht, bert.groeneweg@hu.nl Robert Jansen docent Hogeschool Windesheim, Opleidingen Speciale Onderwijszorg, Master SEN robert.jansen@windesheim.nl Rian Janssen Beleidsmedewerker SWV Plein 013, r.janssen@plein013.nl Andra Koolhof eigenaar Koolhof Coaching en Training, akoolhof@ziggo.nl Peter Laros docent Fontys, Opleidingscentrum Speciale Onderwijszorg (OSO) p.laros@fontys.nl Vaste medewerker(s): Monika Kersten m-kersten@lijbrandt.nl Hoofdredactie: Walter van de Calseyde, T 06 22 47 90 26, hoofdredactie@tijdschriftib.nl, www.calseyde.nl Uitgever: Marcel Mathijssen, T 078 645 50 85, info@tijdschriftib.nl Vormgeving: Vormvreters, grafische vormgeving, T 076 533 55 72, www.vormvreters.nl Fotografie: René Schotanus, (cover en pagina’s 3, 12, en 14) T 06 10 28 93 22, www.reneschotanus.com Shutterstockbeelden (pagina 3, 21, en 34) Martine Sprangers, (pagina’s 3 en 8) www.sprangers-fotografie.nl Illustratie: Margot Melissen, Studio Bliq, (pagina 46) Druk: Drukkerij Verloop, T 078 691 28 99, www.verloop.nl.

Lidmaatschap: Lidmaatschap voor Nederland €84 voor 1 exemplaar per nummer. Bij 2 exemplaren op 1 adres bedraagt de prijs €126. Alle prijzen inclusief BTW en verzendkosten. Lidmaatschappen worden automatisch met een periode van een jaar verlengd tenzij deze twee maanden voor de vervaldatum schriftelijk worden opgezegd bij de uitgever.

Advertenties: Voor informatie over mogelijkheden kunt u zich richten tot de uitgever.

Uitgave van: Instondo B.V., Binnen Kalkhaven 263, 3311 JC Dordrecht T 078 645 50 85, F 078 645 37 56, www.tijdschriftib.nl, info@tijdschriftib.nl ISSN: 2352-0493 © Instondo B.V. Auteursrechten voorbehouden. Het is niet toegestaan zonder schriftelijke toestemming van de uitgever artikelen, illustraties of schema’s geheel of gedeeltelijk over te nemen. Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is, aanvaarden auteur(s), redactie en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen en suggesties houden zij zich gaarne aanbevolen. Vanwege de aard van de inhoud en het doel van dit vakblad, wordt de abonnee geacht het blad te ontvangen in verband met de uitvoering van een beroep of bedrijf.

Help kinderen het beste uit zichzelf te halen Leren gaat niet bij elk kind van een leien dakje, en dat is niet zo vreemd: je moet namelijk weten hóe je moet leren. Het ‘hoe’ van het leren is op scholen vaak een onderbelicht onderwerp, terwijl vele onderzoeken hebben aangetoond dat leerlingen aanzienlijk beter presteren als zij leerstrategieën inzetten. In Effectiever leren met leerstrategieën beschrijft Pieternel Dijkstra veertien effectieve leerstrategieën.

Kent u de serie ‘In de klas’ al?

De serie ‘In de klas’ is een praktische reeks boeken met tips voor leerkrachten, intern begeleiders en remedial teachers. Onderwerpen als autisme, rekenproblemen en de voorbereiding op de Onderwijsinspectie worden op heldere wijze besproken. Professionals uit het vakgebied geven achtergrondinformatie en praktische tips: u kunt direct aan de slag!

Lees meer en bestel op www.leereffectiever.nl Krijgt u onze nieuwsbrief?

Schrijf u in op de website!

info@boomonderwijs.nl (020) 524 45 14

Hoe komen zij aan de beste onderwijsadviseurs of –begeleiders?

Kijk of het bureau een Cedeo-erkenning heeft!

Voorkom problemen, als u een bureau voor onderwijsadvies of –begeleiding zoekt. Kies uitsluitend uit aanbieders met een Cedeo-erkenning. Dat geeft u de zekerheid dat minimaal 80 procent van hun huidige klanten ‘tevreden tot zeer tevreden’ is over de kwaliteit, klantgerichtheid en samenwerking. Die klanten zijn directies en interne begeleiders van andere basisscholen. Een Cedeo-erkenning voor Onderwijsadvies en Onderwijsbegeleiding staat dus gelijk aan een aanbeveling door uw collega’s!

Onderstaande bureaus beschikken over de Cedeo-erkenning ‘Onderwijsadvies’ of ‘Onderwijsbegeleiding’:

• Bazalt, Vlissingen • BCO Onderwijsadvies, Venlo • BVS schooladvies, Utrecht • Cedin educatieve dienstverlening, Drachten • Centraal Nederland, Nunspeet • Compaen Groep, Genemuiden • Driestar Educatief, Gouda • Ds. G.H. Kerstencentrum, Veenendaal

K.P. van der Mandelelaan 41a, Rotterdam

• Edux Onderwijspartners, Ulvenhout • Fontys Fydes, Tilburg • HCO, ‘s-Gravenhage • Hogeschool Viaa, Zwolle • IJsselgroep, Educatieve Dienstverlening, Apeldoorn • OAB Dekkers BV, Nuenen • OBD Noordwest, Hoorn • Onderwijs Maak Je Samen, Helmond

Postbus 701, 3000 AS Rotterdam

• OnderwijsAdvies, Zoetermeer • RPCZ, Vlissingen • Sardes BV, Utrecht • Schooladviesdienst Wassenaar, Wassenaar • Schoolbegeleiding Zaanstreek-Waterland, Purmerend • Stichting APS, Utrecht • Stichting Marant, Elst gld • Timpaan Onderwijs, Gorredijk

T. 010 - 201 42 22

www.cedeo.eu info@cedeo.nl

* Cedeo is de onafhankelijke certificerende instantie voor organisaties actief op het gebied van de human resources improvement. Cedeo verleent en registreert het keurmerk ‘Cedeo-erkend’.