Three Seas Partnership Raport Specjalny

Szanowni Państwo,,

Zogromną przyjemnością oddajemy w Państwa ręce raport specjalny Partnerstwa Trójmorza, w którym uczestniczy Warsaw Institute oraz instytucje partnerskie.

W niniejszym opracowaniu przedstawiamy szereg rekomendacji dla polityków państw Inicjatywy Trójmorza oraz podsumowujemy dotychczasowe osiągnięcia Inicjatywy na rzecz rozwoju współpracy w regionie.

Projekt Partnerstwa Trójmorza jest strategiczną inicjatywą, która zakłada wspieranie współpracy między instytucjami i ekspertami z krajów Trójmorza, co w dalszej perspektywie przełożyć ma się ściślejsze powiązania między państwami Europy Środkowo-Wschodniej. Głównym założeniem wspomnianego projektu jest zacieśnianie więzi między państwami i społeczeństwami obywatelskimi w krajach Trójmorza, a także zapewnienie platformy do rozwoju i realizacji inicjatyw proponowanych przez organizacje pozarządowe. Projekt zwraca także uwagę na kluczową rolę inicjatyw obywatelskich, promuje wartości demokratycznych oraz zachęca do pogłębiania partnerstwa w regionie. Do sukcesu projektu przyczyniła się grupa ekspertów i dziennikarzy zrzeszonych w sieci organizacji partnerskich.

Projektowi przewodniczy Fundacja Warsaw Institute, która do udziału w nim zaprosiła 24 instytucje pozarządowe ze wszystkich krajów Inicjatywy Trójmorza, by tym samym wspierać wspólne cele polityczne i gospodarcze państw Unii położonych pomiędzy Niemcami i Rosją. Projekt stawia sobie za cel zbliżenie państw Europy Środkowo-Wschodnie, którym przyświecają wspólne cele i wartości.

Maciej Tyburski

Wiceprezes Zarządu Warsaw Institute

Liliana Śmiech

Przewodnicząca Rady Fundacji Warsaw Institute

THREE SEAS PARTNERSHIP

— RAPORT SPECJALNY —

© Copyright 2024

The Warsaw Institute Warszawa, Polska

Zespół redakcyjny: Liliana Śmiech

Maciej Tyburski

Patrycja Sokołowska

Tłumaczenie: Aleksandra Iskra

DRUK: www.sindruk.pl

Wydawca: Warsaw Institute

Wilcza 9, 00-538 Warsaw, Poland www.warsawinstitute.org

Spis treści

AUSTRIA

Nowy impuls dla geopolitycznej agendy Unii Europejskiej?

Rainhard Kloucek, przewodniczący Paneuropa Austria

Inicjatywa Trójmorza (3SI) powstała jako projekt, który miał przyspieszyć rozwój transgranicznej infrastruktury energetycznej, transportowej i cyfrowej w regionie. W jego pracach uczestniczyły wyłącznie kraje członkowskie Unii Europejskiej oraz Stany Zjednoczone. Cele Inicjatywy zrewidowała jednak pełnoskalowa inwazja Rosji na Ukrainę. Wobec nowego zagrożenia w regionie

przywódcy krajów Trójmorza coraz mocniej stawiali na przedsięwzięcia w sferze bezpieczeństwa, a do Inicjatywy dokooptowano nowych partnerów strategicznych, również spoza UE. Czy kierunek, w którym podąża dziś Trójmorze może dać impuls Brukseli do obrania większego kursu na geopolitykę? O ile niektórzy członkowie 3SI wyrażają chęć odgrywania aktywniejszej roli

politycznej w regionie, pozostali, w tym Austria, wolą pozostać w cieniu.

Austria jest uczestnikiem Inicjatywy Trójmorza od momentu jej powstania w 2016 r. Platforma ta zrzesza kraje Europy Środkowo-Wschodniej położone pomiędzy Adriatykiem, Bałtykiem i Morzem Czarnym. Należą do niej Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Estonia, Węgry, Łotwa, Litwa, Polska, Rumunia, Słowacja i Słowenia. W 2023 r. dołączyła do nich także Grecja. Dla władz Austrii uczestnictwo w tym formacie było więc oczywistością. Wiedeń do Inicjatywy dołączył m.in. ze względów historycznych. Na przestrzeni dziejów większość krajów regionu łączyły ze sobą silne powiązania kulturowe, począwszy od królestwa Przemysła Ottokara II, poprzez unię polsko-litewską, na państwach monarchii Habsburgów kończąc. Jednak w drugiej połowie XX w. większość krajów regionu znajdowała się w strefie wpływów totalitarnego Związku Radzieckiego. W skład komunistycznej Jugosławii wchodziły z kolei Chorwacja i Słowenia. Poza „imperium zła”, jak były prezydent USA Ronald Reagan określił niegdyś ZSRR, znajdowała się neutralna Austria – wówczas jeden z krajów wolnej Europy. Przywołany wyżej rys historyczny nie oznacza bynajmniej, że w oparciu o niego należy kształtować dalszą politykę. Niemniej, świadomość faktów historycznych jest ważna, by zrozumieć kierunek, w którym zmierzają kraje regionu. Musimy wspólnie kształtować jego przyszłość.

Po drugie, Austria dołączyła do Trójmorza ze względów gospodarczych. Firmy z austriackim kapitałem prężnie działają bowiem w krajach Trójmorza. Współpraca gospodarcza, w tym eksport i inwestycje zagraniczne, odgrywa niebagatelną rolę dla niewielkiej Austrii i jej obywateli.

AUSTRIA WOBEC WSPÓŁPRACY W REGIONIE

W ocenie austriackich władz współpraca regionalna oznacza także utrzymywanie dobrych stosunków z krajami Bałkanów Zachodnich. Chociaż formalnie nie należą one ani do Unii Europejskiej,

ani Inicjatywy Trójmorza, graniczą one z państwami zrzeszonymi w 3SI. Przyjęcie do Inicjatywy Grecji sprawiło, że platforma współpracy zyskała cennego członka na południu Europy. Na szczycie Unia Europejska-Bałkany Zachodnie w Salonikach w 2003 r. przywódcy krajów Unii Europejskiej zapewnili państwa Bałkanów Zachodnich, iż przyszłość ich leży w zjednoczonej Europie oraz, że każdy z krajów regionu ma przed sobą perspektywę członkostwa w UE, na czym szczególnie zależy austriackim władzom.

Austria od początku sprzeciwiała się planom stworzenia platformy konkurencyjnej względem Unii Europejskiej takiej jak chociażby Grupa Wyszehradzka. Członkostwo w Unii znaczy bowiem więcej dla austriackich władz niż partykularne interesy państw narodowych. Dotyczy to zarówno Austrii, jak również innych krajów Inicjatywy. Być może właśnie dlatego jest ona państwem najmniej zaangażowanym w projekt Trójmorza i nie przypisuje mu większego znaczenia. Wiedeń nie forsuje w ramach 3SI żadnych inwestycji. Na szczytach kraj reprezentuje prezydent lub dyplomaci.

Za uczestnictwem Austrii stoją względy czysto praktyczne. W porównaniu z Unią Europejską, Inicjatywa Trójmorza dysponuje o wiele skromniejszym budżetem. Spośród wszystkich członków 3SI Austria jest jedynym płatnikiem netto budżetu Unii Europejskiej.

Austrię od pozostałych krajów 3SI różnią poglądy na dalszy rozwój infrastruktury energetycznej i kwestię dywersyfikacji źródeł oraz dostaw energii. Austria sprzeciwia się wykorzystywaniu atomu od czasu referendum w 1979 r., kiedy zakazano budowy instalacji jądrowych zgodnie z jednym z artykułów austriackiej konstytucji. Bruno Kreisky, ówczesny kanclerz Austrii z ramienia Partii Socjalistycznej, zapowiedział, że w przypadku przegranej poda się do dymisji. Przeciwko budowie elektrowni jądrowej opowiedziała się także opozycyjna Austriacka Partia Ludowa. Ostatecznie Austriacy zagłosowali przeciwko kontynuacji projektu energetyki jądrowej. Wiedeń do dziś pozostaje aktywnym przeciwnikiem energii jądrowej.

WSZYSCY – POZA AUSTRIĄ – STAWIAJĄ NA

ATOM

Pozostali członkowie Inicjatywy Trójmorza wykorzystują atom w swoim miksie energetycznym, upatrując w nim szansy dla dywersyfikacji źródeł energii. Działania na rzecz dekarbonizacji wynikają jednocześnie z troski o środowisko naturalne jak i konieczności ograniczenia dostaw węglowodorów z Rosji. O ile niektórym krajom niegdyś znajdującym się w sowieckiej strefie wpływów udało się zaprzestać importu ropy i gazu z Rosji, do Austrii wciąż płynie rosyjski gaz. Według dostępnych szacunków niemal 90 proc. importowanego przez Austrię gazu pochodzi właśnie z Rosji. W 2019 r., trzy lata przed pełnoskalową agresją Rosji na Ukrainę i pięć lat po aneksji Krymu, przywódcy Inicjatywy zapowiedzieli, że zmniejszenie zależności od rosyjskiego gazu i transformacja energetyczna są kluczowe dla bezpieczeństwa energetycznego całej Europy. Niektóre z państw członkowskich Inicjatywy, na przykład Austria, nie traktowały jednak tego celu priorytetowo. Latem br. austriacki rząd powołał jednak grupę ekspertów, którzy mają opracować optymalną alternatywę dla rosyjskich paliw kopalnych.

W tym kontekście Wiedeń może liczyć na pomoc ze strony Inicjatywy Trójmorza. Ma ona szansę odegrać znaczącą rolę w zakresie dywersyfikacji energetycznej – obejmuje bowiem terytorium rozciągające się pomiędzy trzema morzami, z czego dwa z nich to otwarte akweny. Dzięki temu do położonych nad nimi portów wpływać mogą gazowce transportujące LNG z całego świata. Podsumowując, Austria należy do Trójmorza, ponieważ współpraca regionalna przekłada się na jej wzrost gospodarczy. Kwestia bezpieczeństwa w regionie ma jednak dla austriackich władz drugorzędne znaczenie.

O niewielkim zainteresowaniu Inicjatywą Trójmorza świadczy fakt, że jej potencjał pozostaje nie w pełni wykorzystany przez ośrodki analityczne czy przedstawicieli organizacji społecznych oraz

środowiska biznesowego. Niemniej, podejmowane są pewne starania na rzecz zacieśniania współpracy Wiednia z regionalnymi partnerami. Przykładem może być spotkanie, które zorganizowało w 2022 r. Austriackie Stowarzyszenie Przemysłowców we współpracy z przedstawicielami ambasady USA, Rumunii, Polski i Łotwy. Członkowie Austriackiej Izby Gospodarczej uczestniczyli w forum ekonomicznym na marginesie szczytów Inicjatywy. W forum w Bukareszcie udział wzięli eksperci think tanku AIES (Austrian Institute for European and Security Policy). Jego specjaliści wraz z austriackim ministerstwem obrony opracowują wytyczne w zakresie bezpieczeństwa energetycznego. Ponadto Pan-European Movement Austria, który wchodzi w skład Międzynarodowej Unii Paneuropejskiej, jest partnerem projektu zrzeszającego ośrodki analityczne z krajów Trójmorza, któremu przewodniczy Warsaw Institute.

CO DALEJ Z TRÓJMORZEM?

W drugiej części niniejszego artykułu omówiono rolę, jaką Inicjatywa Trójmorze może potencjalnie odegrać dla Austrii oraz zawarto szereg wytycznych dla decydentów. Za punkt wyjścia warto przyjąć założenia paneuropeizmu, który postuluje wspólną europejską politykę zagraniczną i bezpieczeństwa opartą na fundamentach wolności, jak również obecną sytuację geopolityczną w Europie oraz dotychczasowe sukcesy Inicjatywy Trójmorza.

Dzisiejszą Unię Europejską cechuje wysoki poziom polaryzacji. Europejczycy spierają się w kwestii wartości i obowiązujących norm oraz poglądów na politykę zagraniczną i bezpieczeństwa. Na gruncie ideologicznym istnieje konflikt pomiędzy ideologią „wokizmu” (ruchu społecznego, który skupia się na sprawiedliwości społecznej, równości i prawach mniejszości) i tradycyjnymi europejskimi wartościami, które wyrastają jednocześnie z kultury prawnej, jak i wartości moralnych i kulturowych zakorzenionych w religiach judaizmu i chrześcijaństwa. Rządy prawa gwarantują wolność i sprawiedliwość wszystkim

obywatelom. Państwo nie może prawnie, a więc środkami przymusu, egzekwować dobrobytu swoich obywateli. Podporządkowanie rozumu ideologii prowadzi do podziałów, które osłabiają fundamenty europejskiej wspólnoty.

Tematem, który wciąż dzieli opinię publiczną jest wojna w Ukrainie i stanowisko Unii Europejskiej. Jedni opowiadają się na twardym stanowiskiem wobec rosyjskiej agresji i tym samym jednoznacznie deklarują wsparcie dla Ukrainy, by wyprzeć rosyjskie wojska z terytorium kraju. Po drugiej stronie barykady stoją z kolei politycy, których zdaniem wojna w Ukrainie nie wpłynie w żaden sposób na sytuację w Europie. Chcą „business as usual” z Moskwą, twierdząc, że Ukraina, dziś toczona przez wszechobecną korupcję, stanowi część Rosji. Tym samym powielają prokremlowską narrację. Wynika to po części z niewiedzy, jak i postaw czysto oportunistycznych. Elektoratem można bowiem łatwo manipulować za pomocą populistycznych haseł.

POLARYZACJA OSŁABIA EUROPĘ

Na uwagę zasługuje także to, kto należy do tej drugiej, przychylnej Moskwie, grupy. Niektóre formacje sięgają czasów Związku Radzieckiego – funkcjonują w krajach dawnego bloku wschodniego oraz na terytorium Europy Zachodniej. Inne to powstałe stosunkowo niedawno ugrupowania nacjonalistyczne i populistyczne, które chcą przejąć część elektoratu partii mainstreamowych. Postulują one powrót to idei państw narodowych, sprzeciwiają się współpracy w Europie oraz wyrażają silny sceptycyzm wobec Stanów Zjednoczonych. Przyczyn rosyjskiej inwazji upatrują z kolei w działaniach NATO. Warto zauważyć, że ich kraje same należą do Sojuszu.

Polaryzacja osłabia Europę i uniemożliwia jej skutecznie przeciwstawienie się rosyjskiej inwazji. Całkowicie – lub jedynie do pewnego stopnia – uniemożliwia wdrożenie założeń polityki zagranicznej i bezpieczeństwa (np. wzmacniania zdolności obronnych krajów UE czy wysyłania

sprzętu wojskowego do Ukrainy).

Ponadto państwo opiekuńcze straciło ono swój pierwotny cel w postaci realizacji ogólnych politycznych zadań, a obecnie koncentruje się głównie na redystrybucji bogactwa, co może prowadzić do jego osłabienia jako systemu. Ideologia państwa opiekuńczego nadmiernie skupia się na podziale istniejącego bogactwa, zaniedbując przy tym działania sprzyjające jego powstawaniu i pomnażaniu.

Ten stan rzeczy w Europie Zachodniej może wynikać ze spadku popularności dwóch największych partii politycznych. Przez kolejne dziesięciolecia od czasu zakończenia II wojny światowej zachodnioeuropejską sceną polityczną rządzili niepodzielnie socjaldemokraci i chadecy. Obydwu partiom ludowym daleko było jednak do populizmu. Jednak na ich agendzie politycznej pojawiły się pewne poglądy i postawy, które dotychczas jej członkowie uznawali za zbyt radykalne. I socjaldemokraci, i chadecy opierali swoją politykę o wartości demokratyczne i wolnorynkowe, których gotowi byli bronić za wszelką cenę. Wróg był oczywisty: socjalizm i Związek Radziecki.

Upadek żelaznej kurtyny w 1989 r. i rozpad ZSRR w 1991 r. Zachód świętował jako triumf wolności i demokracji oraz symboliczny początek wiecznego pokoju w Europie. Demokracja jednak nie przyjęła się na Kremlu. Dla Rosjan upadek żelaznej kurtyny oznaczał przegraną bitwę – ale jeszcze nie koniec zimnej wojny.

Nie zauważył tego Zachód, gdy Rosja za czasów Borysa Jelcyna mierzyła się z potężnym kryzysem gospodarczym i korupcją na masową skalę. Nowe zagrożenie dla Europy dostrzeżono dopiero w momencie gdy do władzy doszedł Władimir Putin. Jednak wielu zachodnioeuropejskich polityków nie chciało widzieć w nim zagrożenia, zaś tych, którzy przed Putinem ostrzegali nazywano zwolennikami polityki zimnowojennej. Nie traktowano poważnie głosów z Europy Środkowej, również przestrzegających przed nowym prezydentem Rosji i to nawet w 2014 r.

CZY

ROSYJSKI DYKTATOR

ZJEDNOCZY EUROPĘ?

Dopiero rosyjska inwazja na Ukrainę uświadomiła europejskim przywódcom, że wszelkie ostrzeżenia przed Putinem były w pełni uzasadnione. Niemniej, również z uwagi na polaryzację w europejskich społeczeństwach, wobec Kremla wyciągnięto jedynie część konsekwencji. Jak pokazały doświadczenia ostatnich dwóch lat, większą odporność na rosyjski imperializm wykazują dziś kraje, które od zachodu przez ponad pół wieku dzieliła żelazna kurtyna. Najdobitniej widać to na przykładzie wsparcia dotychczas udzielonego władzom w Kijowie. Państwa regionu Europy Środkowo-Wschodniej przeznaczyły na pomoc Ukrainie więcej środków mierzonych w stosunku do ich PKB aniżeli bogate kraje na zachodzie. Wyjątkiem w tej kwestii są Węgry.

Inicjatywa Trójmorza dostosowuje prowadzoną przez siebie politykę do bieżącej sytuacji. W artykule wspomniano także dążenia krajów Trójmorza do uniezależnienia się od importu rosyjskich węglowodorów. W tym celu także podjęto niezbędne działania.

Wybrzmiało to podczas kwietniowego szczytu Trójmorze w Wilnie. – „Bezpodstawna i bezprawna inwazja Rosji na Ukrainę wymogła ściślejszą współpracę oraz zapewnienie skuteczniejszych połączeń infrastrukturalnych na osi północ-południe” – mówił prezydent Litwy Gitanas Nauseda w wideo opublikowanym na krótko przed tegorocznym szczytem Inicjatywy w Wilnie. Dodał także, że Inicjatywa Trójmorza stanowi format polityczny, za sprawą którego jej członkowie mogą zacieśniać więzi, również w kontekście mobilności ich wojsk.

W przyjętej po szczycie wspólnej deklaracji członkowie potwierdzili „niezachwiane wsparcie dla Ukrainy, jej suwerenności i integralności terytorialnej w granicach uznanych na arenie międzynarodowej”. Powtórzyli także, że „Rosja musi natychmiast i bezwarunkowo wycofać wszystkie swoje siły zbrojne z całego terytorium Ukrainy w jej uznanych międzynarodowo granicach i zachęcamy do ustanowienia przyszłego mechani-

zmu odszkodowań za wszelkie spowodowane zniszczenia i obrażenia.”

Członkowie Inicjatywy domagali się także zwiększenia presji na Rosję, w tym poprzez dalsze wzmacnianie sankcji. Inicjatywa chce odegrać ważniejszą rolę w tej kwestii. W deklaracji omówiono także geostrategiczne znaczenie państw uczestniczących 3SI w Europie oraz potencjał 3SI jako przynoszącej korzyści platformy koordynacji strategicznych interesów regionu.

EWOLUCJA

GEOPOLITYCZNEGO

WYMIARU UNII

EUROPEJSKIEJ

Ważnym sygnałem było nadanie Mołdawii i Ukrainy statusu państwa stowarzyszonego z Inicjatywą. Żadne z nich nie jest jednak członkiem UE, a więc nie może zostać przyjęte w poczet Inicjatywy Trójmorza. Swoim doświadczeniem mogą jednak podzielić się z nimi kraje, które do UE przystąpiły stosunkowo niedawno. Z kolei włączenie Japonii do grona partnerów Inicjatywy podkreśla jej geopolityczne aspiracje.

Trójmorze dziś stawia na rozwój wszystkich aspektów polityki bezpieczeństwa (energetyka, infrastruktura, obronność). Obecnie wśród państw Unii nie ma konsensusu w wielu kwestiach, co w swoich przemówieniach często podnoszą europejscy przywódcy. Wspólnocie brakuje też zdecydowanego lidera – niemiecko-francuski motor UE z wielu powodów nie napędza dzisiejszej wspólnoty. Rolę liderów w kwestii bezpieczeństwa przejąć mogą silne kraje Trójmorza. Prym w rozwoju polityki obronnej wiodą Polska i kraje bałtyckie, dając tym samym przykład pozostałym członkom UE.

Szefową unijnej dyplomacji niedawno została polityk z regionu, była premier Estonii Kaja Kallas, co oznacza większe kompetencje Komisji Europejskiej w dziedzinie geopolityki. Siłą napędową powinni stać się przywódcy krajów Trójmorza – nie wbrew Brukseli, ale na rzecz silnej i wolnej Europy. ■

BUŁGARIA

Bułgaria i Trójmorze: między ambicjami a rzeczywistością

Dr. Rumena Filipova, Institute for Global Analytics

POLITYKA BUŁGARII: STOPNIOWY

ROZWÓJ

W KONTEKŚCIE ZMIENNEJ

DYNAMIKI

Wkład bułgarskich władz w rozwój Inicjatywy

Trójmorza scharakteryzować można jako dość skromny i powściągliwy tuż po przystąpieniu

do niej w 2016 r. Początkowo strona bułgarska podchodziła ze sceptycyzmem do nowej platformy współpracy międzynarodowej. Obawy związane z członkostwem i realizacją współpracy w ramach zrzeszenia dotyczyły negatywnego stosunku państw formatu do Federacji Rosyjskiej (wobec której duża część społeczeństwa bułgarskiego i środowiska politycznego ma pozytywny stosunek) oraz dominującej pozycji Polski wewnątrz Inicjatywy. Trójmorze określano mianem

BUŁGARIA

„kordonu sanitarnego”, „nowej żelaznej kurtyny”, czy „pola geopolitycznej walki” jako projektu inspirowanego przez Polską i który jednocześnie miał izolować Rosję i Chiny na arenie międzynarodowej i narzucać zachodnią hegemonię.1

Jednakże z czasem następował wzrost zainteresowania formatem ze strony bułgarskiej. Przełomowym wydarzeniem, które potwierdziło zwrot w polityce Bułgarii wobec Inicjatywy, był Szczyt Trójmorza w Sofii, podczas którego zapadło kilka istotnych decyzji. Zaproponowanym przez gospodarzy priorytetem było zacieśnianie współpracy gospodarczej oraz wspieranie przedsiębiorczości i innowacji. Z inicjatywy Bułgarii powołano także specjalny fundusz pozwalający za finansowanie planowanych przedsięwzięć. 2 W kolejnych latach Inicjatywie poświęcano coraz więcej miejsca w debacie publicznej. Wprowadzono też kluczowe zmiany odnoszące się do technicznej realizacji Inicjatywy. W 2022 r. ogłoszono, że funkcję pełnomocnika rządu ds. Trójmorza pełnić od tej pory będzie minister innowacji i wzrostu. Przedtem rządy stanowisko to obsadzały w sposób uznaniowy oraz z pominięciem jakichkolwiek kryteriów. Władze Bułgarii dążą do zacieśnienia współpracy regionalnej z Rumunią, co służyć ma lepszej koordynacji transgranicznych projektów w zakresie cyfryzacji oraz wsparciu innowacji. 3 Dążenia

rządu w Sofii zaowocowały podpisanym w 2023 r. memorandum o współpracy w dziedzinie innowacji, cyfryzacji oraz rozwoju zaawansowanych technologii, łączności cyfrowej oraz start-upów.4

Na początku 2024 r. ówczesna minister spraw zagranicznych Marija Gabriel uznała Inicjatywę Trójmorza za projekt o strategicznym znaczeniu dla Europy i świata.5

Niemniej warto zauważyć, że stanowisko Bułgarii wobec Trójmorza w dużej mierze kształtuje się w oparciu o dość niestabilną sytuację polityczną w kraju, w którym trwa walka polityczna pomiędzy partiami prozachodnimi i formacjami przychylnymi Kremlowi. W ostatnich latach w obliczu permanentnej niezdolności do utworzenia rządu dysponującego stabilną większością w Bułgarii kilkukrotnie odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego, co doprowadziło do erozji ustroju demokratycznego. Po dymisji rządu Nikołaja Denkowa, który sprawował władzę od czerwca 2023 r. do kwietnia 2024 r., władzę obejmowały kolejne rządy tymczasowe, które wykazywały się mniejszym zaangażowaniem w prace Inicjatywy Trójmorza.

Wobec kryzysu politycznego zauważyć można wzrost zainteresowania Inicjatywą ze strony środowiska biznesowego, w tym Amerykańskiej Izby Handlowej w Bułgarii. Kraj należy także do Three

1 Malishev, V., 2022, ‘Британците иОдеса‘, 26 юни 2022 г., (‘The British and Odesa’, 26 czerwca 2022 r.), Pogled info Pogled info, 2022, ‘Полша и Румъния се готвят за война с

по

1 юли 2022 г., (‘Poland and Romania are preparing for a war with Russia at sea’, 1 lipca 2022 r.)

2 President.bg, 2021, ‘Президентът Румен Радев: Осъществяването на ключовите

Инициативата ‘Три морета’e решаваща стъпка към устойчивото развитие на региона и на Европа‘, (‘President Rumen Radev: The implementation of the key projects of the Three Seas Initiative is a decisive step towards the sustainable development of the region and Europe’) Ministerstwo Gospodarki i Przemysłu, 2021, ‘Министър

„Три морета“’, (‘Minister Petkov: We propose to create a special innovation fund within the framework of the Three Seas Initiative’)

3 Ministerstwo Innowacji i Rozwoju, 2023, ‘Министър

(‘Minister Pulev: The Three Seas is a political and financial mechanism for the development of Ruse’) Ministerstwo Innowacji i Rozwoju, 2023, ‘Министър

(‘Minister Pulev: We can deepen cooperation with Romania in the fields of digital connectivity, start-up companies and scientific research’)

4 Ministerstwo Innowacji i Rozwoju, 2023, „Bułgaria i Rumunia podpisały list intencyjny o współpracy w dziedzinie innowacji, cyfryzacji oraz rozwoju zaawansowanych technologii, łączności cyfrowej oraz start-upów” ”

5 Markov, A., 2024, ‘Мария

16 януари 2024 г. (‘Mariya Gabriel: The Three Seas Initiative is of strategic important for Europe and the world’, BNT, 16 stycznia 2024 r.)

Seas Legal Alliance, czyli zrzeszenia wiodących kancelarii prawnych z krajów Trójmorza, które ma na celu zapewnienie wsparcia prawnego dla firm oraz rządów w ramach tej inicjatywy, szczególnie w projektach związanych z infrastrukturą, energetyką i cyfryzacją.6

INWESTYCJE W RAMACH

TRÓJMORZA: POTENCJAŁ

DO WZROSTU

Bułgaria jest obecnie beneficjentem dwóch z czterech do tej pory zrealizowanych inwestycji w ramach Funduszu Trójmorza. Pierwszą z nich, sfinalizowaną w maju 2021 roku, było nabycie znaczącego udziału przez zasób finansowy państw trójmorskich w spółce energetycznej Enery, inwestującej w projekty w zakresie czystej energii w Bułgarii, Czechach, Austrii, Rumunii i na Słowacji.7

Drugim projektem, ogłoszonym w 2022 r., było nabycie znacznego wkładu finansowego w spółce będącej wiodącym operatorem w porcie Burgas w Bułgarii. Zaangażowanie Funduszu Trójmorza w to przedsięwzięcie umożliwi rozbudowę dotychczasowych i budowę nowych nabrzeży, kontynuację modernizacji pozostałych obiektów portu oraz zapewnienie możliwości obsługi nowych rodzajów towarów.8 Rośnie znaczenie regionalnych inwestycji infrastrukturalnych, zwłaszcza w kontekście działań Rosji, która narusza wolność żeglugi na wielu akwenach oraz infrastrukturalnej ekspansji Chin, które planują budowę głębokowodnego portu w gruzińskiej Anaklii.

Spośród wszystkich przedsięwzięć infrastrukturalnych Trójmorza Bułgaria zgłosiła zaledwie cztery projekty – budowę tunelu pod przełęczą

6 Veselinova, M., 2023, ‘Правен

„Три

petrochańską, przywrócenie parametrów projektowych linii kolejowej Ruse-Warna, rozbudowę sieci podziemnych magazynów gazu w mieście

Chiren oraz budowę Autostrady Czarnomorskiej. Tym samym Bułgaria, obok Czech, zaproponowała najmniej projektów w ramach projektów flagowych 3SI. Dla porównania, Grecja, która dołączyła do 3SI w ubiegłym roku, zainicjowała ich aż siedem. O wiele więcej projektów, bo kolejno dwanaście i trzynaście, zgłosiły Ukraina i Mołdawia, państwa stowarzyszonych Inicjatywy.9

Ponadto zaproponowane przez Bułgarię projekty dotyczą głównie infrastruktury krajowej. Takie podejście może sprawić, że Sofia nie w pełni wykorzysta możliwości rozwoju współpracy w regionie, jakie oferuje Trójmorze.

W STRONĘ SILNIEJSZEGO ZAANGAŻOWANIA

Bułgaria może podjąć działania na szczeblu informacyjnym, dyplomatycznym i gospodarczym, by zwiększyć swoje zaangażowanie w ramach Trójmorza.

● Na stronach instytucji rządowych, zwłaszcza Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Ministerstwa Innowacji i Wzrostu, powinno zamieszczać się szczegółowe sprawozdania z postępów prac w ramach Inicjatywy. Figurujące dziś na rządowych witrynach informacje są szczątkowe bądź nieaktualne.

● Inicjatywa Trójmorza, która łączy ze sobą kraje północy i południa Europy, może posłużyć jako platforma wymiany cennych doświadczeń pomiędzy państwami położonymi pomiędzy Bałtykiem i Morzem Czarnym. Kraje Trójmorza, które niegdyś znajdowały

13

3

2023 г. („Sojusz Prawny Trójmorza zrzesza kancelarie prawne z 13 krajów”, Capital, 3 października 2023 r.)

7 Petrova, A., 2021, ‘Three Seas investment fund investing in owner of PV assets in Bulgaria’, SeeNews

8 Three Seas Summit, ‘3SIIF makes its first investment in the port sector’ Shtilyanova, T., 2023, ‘Разширяват

80

24 часа, 13 септември 2023 г. („Rozbudowa portu w Burgas uzyskała wsparcie w wysokości 80 mln euro”, 24 godziny, 13 września 2023 r.)

9 Three Seas, „Status Report of 2024”

BUŁGARIA

się w rosyjskiej strefie wpływów, powinny zaangażować się w dialog, by zrozumieć się nawzajem i wypracować wspólne podejście w kontekście współczesnych zagrożeń, także ze strony Chin.

● Dzięki temu kraje regionu mogą przemówić wspólnym głosem na arenie międzynarodowej. Członkostwo w Inicjatywie Trójmorza może zachęcić władze Bułgarii do porzucenia dotychczasowej polityki zagranicznej skupionej jedynie na zacieśnianiu stosunków z sąsiednimi krajami.10 Dla rządu w Sofii Trójmorze może więc okazać się impulsem do pogłębienia relacji wewnątrz Inicjatywy, głównie z Polską i państwami bałtyckimi, w kontekście rosyjskiej inwazji na Ukrainę oraz gospodarczej ekspansji Chin w Europie Środkowo-Wschodniej.

● Bułgaria może zaproponować więcej projektów o charakterze regionalnym aniżeli tylko krajowym, które mogą chociażby usprawnić połączenia infrastrukturalne z Rumunią, np. poprzez poprawę jakości usług kolejowych.

● Bułgarskie instytucje finansowe powinny zwiększyć swój wkład do Funduszu Inwestycyjnego Trójmorza – dotychczas Bułgaria wpłaciła jedynie 20 mln euro – poprzez Bulgarian Development Bank (BDB). Do tego należy zachęcać podmioty z Bułgarii, jak również z pozostałych krajów Trójmorza.

● Inicjatywa Trójmorza może odegrać większą rolę w dziedzinie mediów i cyberbezpieczeństwa, na przykład poprzez utworzenie skoordynowanego centrum przeciwdziałania dezinformacji i wypracowanie wspólnego regionalnego stanowiska w sprawie polityki medialnej i cyfrowej UE. Jako kraj bardzo podatny na wpływ dezinformacji ze strony zagranicznych aktorów, Bułgaria może skorzystać na udziale w regionalnych działaniach na rzecz odporności mediów poprzez konsultowanie najlepszych praktyk i wspieranie międzynarodowych sieci dziennikarskich.

● Bułgaria powinna znacznie aktywniej uczestniczyć w opracowywaniu projektów łączności cyfrowej o zasięgu międzynarodowym (podobnie jak transgraniczne sieci światłowodowe i transgraniczne korytarze transportowe 5G realizowane w krajach bałtyckich). W przyszłości solidna standaryzacja zasad dotyczących sieci telekomunikacyjnych i łączenia zasobów może wyrównać bardzo rozbieżne wyniki, co przejawia się na przykład zakazem lub zezwoleniem na wykorzystanie sprzętu Huawei do budowy 5G. ■

10 Filipova, R., 2022, ‘Neither In, Nor Out: The Thin Europeanisation of Bulgarian Foreign Policy’, 6 w: Constructing the Limits of Europe. Identity and Foreign Policy in Poland, Bulgaria, and Russia since 1989, Ibidem/Columbia University Press

CHORWACJA

Chorwacja wobec

Inicjatywy

Trójmorza

Daniel Hinšt, wiceprezes chorwackiego think tanku Centre for Public Policy and Economic Analysis (CEA)

WSTĘP

Inicjatywa Trójmorza (3SI) zrzesza państwa Unii Europejskiej, które za wspólny cel stawiają sobie współpracę w zakresie bezpieczeństwa, energetyki oraz rozbudowy połączeń infrastrukturalnych. Chorwacja odgrywa w tym formacie współpracy ważną rolę z uwagi na terminal LNG na wyspie Krk, który cieszy się poparciem ze strony Unii Europejskiej i USA, a także szeregu projektów

11 https://www.cea-policy.hr/inicijativa-tri-mora/

infrastrukturalnych ważnych z punktu widzenia mobilności wojskowej. Inicjatorami zawiązania tej współpracy byli prezydent Chorwacji Kolinda Grabar-Kitarović oraz Prezydent RP Andrzej Duda toteż Chorwacja i Polska odgrywają kluczową rolę w 3SI11 .

Prezydent Polski Andrzej Duda podkreśla konieczność wspierania procesu akcesji do UE Ukrainy, Mołdawii i państw Bałkanów Zachod-

CHORWACJA

nich, a także zwraca uwagę na fakt, że ich akcesja do UE wymagać będzie reform, w tym wzmocnienia instytucji demokratycznych i przyjęcia Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Prezydent Polski z satysfakcją przyjął fakt, że w 2026 r. Chorwacja będzie gospodarzem szczytu Inicjatywy oraz towarzyszącego mu Forum Biznesowego.12 Warto podkreślić działania Polski na rzecz wzmacniania Inicjatywy Trójmorza. Potencjał do współpracy w ramach 3SI ma chorwacki think tank Centre for Public Policy and Economic Analysis, głównie w zakresie polityki, obronności, współpracy pomiędzy służbami wywiadowczymi, zwalczaniu dezinformacji oraz koordynacji reform wolnorynkowych.13 14

CHORWACJA WOBEC INICJATYWY TRÓJMORZA

Wywodzący się z partii centrolewicowej urzędujący prezydent Chorwacji Zoran Milanović wielokrotnie krytykował Inicjatywę Trójmorza jako format szkodliwy, niepotrzebny oraz wrogi wobec Moskwy i Berlina. W jego ocenie Trójmorze to inicjatywa administracji USA, mająca na celu zmuszenie krajów do większego udziału w zakupie amerykańskiego gazu skroplonego i odizolowania Rosji.15 Zupełnie odmienne stanowisko prezentuje premier Andrej Plenković, który opowiada się za większym zaangażowaniem Chorwacji w prace 3SI.

SZCZYT W BUKARESZCIE

Podczas szczytu Inicjatywy oraz forum biznesowego w Bukareszcie we wrześniu 2023 r. premier Chorwacji Andrej Plenković potwierdził zaangażowanie kraju we współpracę w ramach Trójmorza i zapewnił o dalszym wsparciu dla projektów z dziedziny energetyki i transportu. W bukareszteńskim Forum Biznesowym uczestniczyli przedstawiciele wielu chorwackich firm, co jedynie potwierdza głębokie zainteresowanie lokalnego biznesu współpracą regionalną.16

Plenković zaproponował także wykorzystanie chorwackich portów nad Dunajem i Adriatykiem do transportu ukraińskiego zboża. Jak dodał, port w Rijece stanowi bowiem bramę do Europy, zaś niebagatelnie znaczenie dla handlu i transportu ma połączenie kolejowe pomiędzy wspomnianą Rijeką na Morzu Adriatyckim i portem w Vukovarze na rzece Dunaj. Obecny podczas szczytu prezydent Rumunii Klaus Werner Iohannis podkreślił, że Inicjatywa wnosi też wkład we wzmocnienie więzi transatlantyckich, zaś obecność Ameryki jest prawdziwym katalizatorem wzmacniającym współpracę w regionie.17 Wtórował mu premier Chorwacji, który wspominał o transatlantyckim wymiarze współpracy w ramach Trójmorza. Plenković wymienił także szereg projektów strategicznych ważnych dla niezależności energetycznej nie tylko dla Chorwacji, ale całego regionu. Dzięki wsparciu ze strony Trójmorza zwiększono przepustowość terminala LNG na wyspie Krk oraz zbudowano sieć gazociągów (np. gazociąg Zlobin-Bosiljewo). Jak poinformowała w Bukareszcie minister gospodarki Ukrainy Julia Swyrydenko, ukraińskie zboże zaczęło być eksportowane przez porty Chorwacji.18

12 https://www.president.pl/news/joint-declarationof-the-ninth-summit-of-the-three-seas-initiative,83857

13 https://www.cea-policy.hr/untapped-potential-three-seas-initiative/

14 https://threeseaspartnership.com/index.php/potencjal-polityczny-inicjatywy-trojmorza/

15 https://n1info.hr/english/news/a565888-milanovic-says-three-seas-initiative-unnecessary-potentially-harmful/

16 https://vlada.gov.hr/news/croatia-is-committed-to-strengthening-cooperation-within-the-three-seas-initiative/42333

17 https://glashrvatske.hrt.hr/en/foreign/three-seas-initiative-leaders-meet-in-bucharest-11017738

18 https://www.croatiaweek.com/the-three-seas-initiative-summit-and-croatias-important-role/

SZCZYT W WILNIE

Podczas dziewiątego szczytu Inicjatywy Trójmorza w Wilnie chorwacki minister spraw zagranicznych i europejskich Grlić Radman zachęcał sojuszników do zacieśnienia współpracy w zakresie obronności, cyberbezpieczeństwa oraz infrastruktury krytycznej. Zauważył, że Inicjatywa Trójmorza zrzesza prawie połowę państw członkowskich UE oraz partnerów strategicznych: USA, UE, Niemcy i Japonię. Tym samym Chorwacja daje się poznać jako wiarygodny partner w relacjach transatlantyckich. Szef chorwackiej dyplomacji podkreślił także, że od szczytu w Bukareszcie w 2023 r. rząd w Zagrzebiu zgłosił siedem projektów priorytetowych o łącznej wartości 4 mld euro. Wszystkie zyskały aprobatę ze strony członków Inicjatywy. Radman spotkał się ze swoim litewskim odpowiednikiem Gabrieliusem Landsbergisem. W trakcie rozmowy ministrowie wyrazili zadowolenie z doskonałego stanu chorwacko-litewskich stosunków dwustronnych. Landsbergis zadeklarował poparcie dla członkostwa Chorwacji w OECD oraz podziękował Radmanowi za obecność chorwackich sił na Litwie w ramach wysuniętej obecności NATO na wschodniej flance. Podczas szczytu ogłoszono, że gospodarzem dziesiątego, jubileuszowego szczytu Trójmorza w 2026 r. będzie Chorwacja.19 Zdaniem szefa chorwackiego resortu dyplomacji jego kraj, jako współinicjator Inicjatywy Trójmorza, trafnie przewidział kierunek zmian, w którym podąża współczesny świat.20

W wileńskim Forum Biznesowym udział wzięło wiele chorwackich przedsiębiorstw.21 Rozmowy dotyczyły projektów energetycznych oraz moż-

liwości finansowania inwestycji w energię geotermalną ze środków Funduszu Inwestycyjnego Trójmorza.22

WIRTUALNY SZCZYT TRÓJMORZA

Podczas zorganizowanej przez Estonię w październiku 2020 r. wirtualnego szczytu Trójmorza premier Andrej Plenković potwierdził zaangażowanie swojego rządu w realizację celów 3SI. Poinformował także, że Chorwacki Bank Odbudowy i Rozwoju dołączy do funduszu inwestycyjnego Trójmorza z kwotą 20 mln euro. Wyraził również nadzieję na większe zainteresowanie Inicjatywą ze strony Niemiec i Unii Europejskiej.23

TERMINAL LNG NA WYSPIE

KRK

Kluczowym z punktu widzenia bezpieczeństwa energetycznego Chorwacji i Europy jest wspomniany już pływający terminal skroplonego gazu ziemnego (LNG) na wyspie Krk.

Chorwacja podjęła decyzję o zwiększeniu jego przepustowości z obecnych 2,9 mld metrów sześciennych rocznie do 6,1 mld m sześciennych. Władze kraju planują także szereg inwestycji w odnawialne źródła energii. Zamierzają także wydłużyć żywotność elektrowni jądrowej Krško, zbudować sieć rurociągów przystosowanych do przesyłu wodoru oraz24 zwiększyć przepustowość gazociągu Zlobin-Bosiljewo, a także na odnogach w kierunku Węgier i Słowenii. Łączną wartość inwestycji szacuje się na około 533 mln euro. Wpisuje się to w ambicje Zagrzebia, który chce stać się

19 https://mvep.gov.hr/press-22794/croatia-confirms-commitment-to-3si-goals-assumes-presidency-in-2026/272178

20 https://glashrvatske.hrt.hr/en/politics/grlic-radman-croatia-showed-a-far-reaching-vision-by-co-founding-the-three-seas-initiative-11462510

21 https://izvoz.gov.hr/vijesti/hrvatske-tvrtke-na-poslovnom-forumu-inicijative-triju-mora-u-litvi/6157

22 https://novac.jutarnji.hr/novac/infobox/poslovni-forum-inicijativa-triju-mora-u-vilniusu-ondje-su-i-predstavnici-hrvatskih-gospodarstvenika-15449555

23 https://mvep.gov.hr/press-22794/croatia-remains-committed-to-three-seas-initiative/196850

24 https://vlada.gov.hr/vijesti/sastanak-europske-politicke-zajednice-lng-terminal-cini-hrvatsku-ozbiljnim-energetskim-cvoristem/42756

hubem energetycznym w regionie.25

W maju 2024 r. Komisja Europejska zatwierdziła dotację w wysokości 25 mln euro w ramach europejskiej pomocy publicznej na rozbudowę terminala LNG na wyspie Krk. Część środków pochodzi z Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (RRF). Zostaną one przeznaczone na dodatkową jednostkę regazyfikacyjną o przepustowości 250 tys. metrów sześciennych, dzięki czemu zdolności regazyfikacyjne wzrosną do 700 tys. metrów sześciennych na godzinę i 6,1 mld metrów sześciennych rocznie. Dofinansowanie otrzymała państwowa spółka LNG Hrvatska, właściciel i zarządca terminala. Kwestia rozbudowy zdolności importowych terminala może odegrać istotną rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego Chorwacji i krajów Europy Południowo-Wschodniej i uniezależnienia od rosyjskich węglowodorów zgodnie z założeniami unijnego planu REPowerEU. Komisja Europejska orzekła, że udzielona pomoc jest proporcjonalna, ograniczona do minimum niezbędnego do pozyskania dodatkowych inwestycji natomiast pozytywne skutki przyznanej pomocy przewyższają jej negatywne skutki.26

REKOMENDACJE

W ocenie analityków Centre for Public Policy and Economic Analysis należy zacieśnić współpracę w co najmniej kilku obszarach, z których kluczowa jest dziś obronność.

Wydatki chorwackiego rządu na wojsko kilka lat temu przekroczyły próg 2 proc. PKB.27 Według danych NATO opublikowanych w 2024 r. Chorwacja wydała na armię 1,81 proc. PKB. Najwięcej ze swojego budżetu na obronność przeznacza Polska – ponad 4 proc. PKB.28 29 Niemniej Chorwacja konsekwentnie dozbraja swoją armię. Rząd w Zagrzebiu zakupił bowiem m.in. 89 bojowych wozów piechoty M2A2 Bradley, 8 śmigłowców Black Hawk i 12 francuskich myśliwców Rafale.30

Koncepcję, wedle której kraje Sojuszu powinny osiągnąć cel 2 proc. PKB na wojsko przyjęto jednak na długo przed rosyjską inwazją na Ukrainę, która zredefiniowała architekturę bezpieczeństwa w Europie. Warto także wdrożyć realne plany wzmocnienia obrony antyrakietowej krajów członkowskich Europy Środkowo–Wschodniej. Ponadto, zaleca się zacieśnienie współpracy między lokalnymi państwowymi oraz prywatnymi agencjami wywiadowczymi, tworząc w ten sposób porozumienie wzorowane na Sojuszu Pięciorga Oczu, w którego skład wchodzą USA, Wielka Brytania, Kanada, Australia i Nowa Ze-

25 https://vijesti.hrt.hr/hrvatska/prosirenje-kapaciteta-lng-terminala-na-krku-11591506

26 https://www.hina.hr/vijest/11612701

27 https://mvep.gov.hr/press-22794/by-investing-in-its-own-defence-and-security-croatia-is-strengthening-nato/249318

28 https://economy-finance.ec.europa.eu/economic-surveillance-eu-economies/croatia/economic-forecast-croatia_en

29 https://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/2024/6/pdf/240617-def-exp-2024-en.pdf

30 https://armyrecognition.com/news/army-news/army-news-2024/croatia-plans-to-modernize-military-equipment-and-may-transfer-old-gear-to-ukraine#google_vignette

31 https://www.tportal.hr/vijesti/clanak/hrvatska-kupuje-30-novih-tenkova-evo-o-kojem-modelu-se-radi-20240810

32 https://www.morh.hr/en/acquistion-of-bradely-infantry-fighting-vehicles-is-a-continuation-of-strategic-partnership-between-croatia-and-the-united-states/

33 https://news.lockheedmartin.com/2024-07-12-Croatia-Triples-Black-Hawk-Fleet-with-Purchase-of-Eight-Additional-Helicopters

34 https://www.dassault-aviation.com/en/group/press/press-kits/the-rafale-enters-service-in-the-croatian-air-force/

landia. 35 36 Kraje Trójmorza mogłyby w ten sposób współpracować w zakresie wsparcia wojskowego dla Ukrainy, co zależy od ich starań na rzecz zwiększenia wydatków na wojsko.

Kraje regionu bezwzględnie powinny zachować czujność w obliczu dezinformacji oraz wpływów Rosji i Chin jako że i Moskwa, i Pekin zagrażają UE, NATO, Ukrainie, Tajwanowi i Izraelowi.37 38 Sojusznicy powinni również stale monitorować aktywność Iranu i aktorów działających w jego interesie, która polega na rozpowszechnianiu propalestyńskiej dezinformacji oddziałującej na opinię publiczną w UE i USA. Ważne, by kraje stowarzyszone w Inicjatywie Trójmorza zawiązały współpracę z Ukrainą, Tajwanem i Izraelem, by edukować swoich obywateli i zarazem zwalczać wymienione zagrożenia wynikające z dezinformacji.

Warto także, by członkowie Trójmorza lepiej koordynowali i przyspieszyli współpracę instytucjonalną, chociażby poprzez wymianę doświadczeń w zakresie wprowadzonych reform gospodarczych i ustrojowych, np. mechanizmów praworządności.39 40 41 Wszelkie uchybienia w rządach prawa mogą prowadzić do erozji dotychczasowych osiągnięć w dziedzinie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa UE i NATO. Wszystkie kraje Trójmorza powinny dążyć do poprawy wewnętrznych standardów demokratycznych. Nowy kierunek polityki może położyć podwaliny pod rozwój krajów dawnego bloku wschodniego.42

Z gospodarczego punktu widzenia kraje Trój-

morza mogą zainaugurować konkurencyjną względem chińskiej Inicjatywy Pasa i Szlaka platformę współpracy oraz wspierać inwestycje w technologie podwójnego zastosowania, z których skorzystać mogą siły sojusznicze NATO. Inicjatywa Trójmorza wpisuje się w działania, które państwa demokratyczne podejmują w myśl wspólnych wartości i zasad wolnorynkowych. Inicjatywa powinna więc przeistoczyć się w platformę dla prywatnych inwestycji, która kojarzyć będzie podmioty publiczne i prywatne i jednocześnie promować partnerstwo transatlantyckie.43 Inicjatywa Trójmorza jest formatem, który jego członkowie mogą wykorzystać do promocji swoich interesów na forum międzynarodowym.44 Niemniej do tego potrzeba jasnego i zdecydowanego stanowisko wobec Rosji, Chin, Iranu i ich popleczników.

WNIOSKI

Impulsem do podsumowania dotychczasowych osiągnięć Trójmorza i omówienia jej dalszego potencjału jest niewątpliwie nadchodzący jubileusz dziesięciolecia Inicjatywy. Zacieśnianie współpracy zależy od dalszych inwestycji w obronność, służby wywiadowcze, walki z dezinformacją, reform instytucjonalnych oraz ważnych ze strategicznego punktu widzenia projektów sektora publicznego i prywatnego. Inicjatywa niesie ze sobą duży potencjał współpracy pomiędzy szeregiem podmiotów: politykami, instytucjami państwowymi, organizacjami pozarządowymi oraz przedstawicielami sektora prywatnego. ■

35 https://threeseaspartnership.com/index.php/potencjal-polityczny-inicjatywy-trojmorza/

36 https://austriancenter.com/croatia-could-take-outsourcing-lessons-from-america-and-britain/

37 https://threeseaspartnership.com/index.php/potencjal-polityczny-inicjatywy-trojmorza/

38 https://hrcak.srce.hr/en/267456

39 https://threeseaspartnership.com/index.php/potencjal-polityczny-inicjatywy-trojmorza/

40 https://hrcak.srce.hr/257707

41 https://hrcak.srce.hr/266914

42 https://threeseaspartnership.com/index.php/potencjal-polityczny-inicjatywy-trojmorza/

43 https://www.heritage.org/europe/commentary/3-seas-initiative-americas-opportunity-europe-advance-national-interests

44 https://newdirection.online/event/three_seas_initiative

CZECHY

Nowe otwarcie po latach bierności? Czechy wobec

Inicjatywy Trójmorza (3SI)

David Plášek

W ciągu pierwszych siedmiu lat uczestnictwa w Inicjatywie Trójmorza Czechy wykazywały niewielkie zainteresowanie projektem pomimo zbieżnej polityki rządu w Pradze i jego partnerów w regionie. Stanowisko Pragi wobec Trójmorza było sceptyczne z uwagi na sytuację wewnętrzną w kraju, tj. spór o jeden z kontrowersyjnych projektów infrastrukturalnych zgłoszonych w ramach Inicjatywy pomiędzy prezydentem i jego przeciwnikami, co negatywnie przełożyło na stosunek społeczeństwa do tego formatu.

Wyłoniony w wyniku wyborów w 2021 r. rząd obrał zupełnie inny kurs, aczkolwiek początkowo z rezerwą podchodził do działań Inicjatywy. W ciągu ostatnich piętnastu miesięcy doszło do swego rodzaju przełomu: Czesi zgłosili dwa nowe projekty infrastrukturalne i powołali koordynatora współpracy trójmorskiej. Świadczy to się o bardziej proaktywnej postawie czeskiego rządu, który zaczął postrzegać Inicjatywę przez pryzmat potencjału wzrostu gospodarczego i rozwoju infrastruktury.

Czechy są uczestnikiem Inicjatywy Trójmorza od momentu jej powstania w 2016 r. Kraj wyraźnie różni się od pozostałych członków platformy. Jest to bowiem jeden z zaledwie czterech krajów Inicjatywy bez dostępu do morza, co wpływa na charakter forsowanych przezeń projektów infrastrukturalnych. Mimo to Pragę i sojuszników w regionie łączą wspólne cele długoterminowe. W ocenie wielu czeskich polityków i ekspertów Inicjatywa Trójmorza to największy regionalny projekt od czasu rozszerzenia UE w latach 2004 i 2007, mający ambicję z krajów gorzej rozwiniętych stworzyć organiczną całość. Inicjatywa Trójmorza od początku koncentruje się na współpracy w wymiarze infrastruktury i bezpieczeństwa oraz wzmacnianiu odporności państw regionu wobec rosnącego zagrożenia ze strony Rosji, co zbieżne jest z polityką czeskiego rządu. Nie lada wyzwanie dla zorientowanej na eksport gospodarki Czech stanowi także stosunkowo niewielka liczba połączeń na linii północ-południe. Kolejnym priorytetem Trójmorza jest bezpieczeństwo energetyczne, co również koreluje z polityką czeskiego rządu dążącego do dywersyfikacji źródeł energii. Republika Czeska bowiem wciąż pracuje nad tym, aby uniezależnić się od rosyjskich dostaw surowców energetycznych. Czechy przy tym stanowczo opowiadają się za zacieśnianiem więzi z Waszyngtonem, zaś partnerstwo ze Stanami stanowi jeden z podstawowych filarów Trójmorza. Inicjatywa Trójmorza to największy format współpracy transatlantyckiej, do którego dołączyły Czechy od czasu akcesji do NATO.

Nic więc dziwnego, że Czesi mieli względem Inicjatywy dość wysokie wymagania, które dość szybko zweryfikowały zawirowania na rodzimej scenie politycznej.

PIĘCIOLETNIA STAGNACJA

Początkowo jedynym zgłoszonym przez Czechy projektem był pomysł budowy kanału żeglugi śródlądowej Odra-Łaba-Dunaj. Projekt spotkał się z powszechną krytyką środowisk ekologicznych, ale też ze strony większości sił politycznych i po przejęciu władzy przez rząd Petra Fiali oficjalnie

został wycofany. Co ciekawe, przedsięwzięcie zainicjowano na dobre kilka lat przed powstaniem Inicjatywy Trójmorza. Niemniej sam fakt, że czeski rząd zaproponował je jako sztandarowy projekt Republiki Czeskiej w ramach 3SI negatywnie wpłynął na odbiór społeczny formatu po 2016 r. Projekt, który powszechnie uznawano za przejaw megalomanii prezydenta Zemana (2013-2023), negatywnie naznaczył stosunek opinii publicznej do Inicjatywy Trójmorza. Na pewien paradoks zakrawa fakt, że w założeniu kanał miał połączyć inne morza niż te, którym Inicjatywa Trójmorza zawdzięcza swoją nazwę. Sprzeciw wobec projektu budowy Kanału Dunaj-Odra-Łaba wyrażała także ówczesna opozycja. Spór w tej sprawie stał się zarzewiem konfliktu pomiędzy prezydentem Zemanem i popieranym przez niego rządem Andreja Babiša a formacjami opozycyjnymi, które pod koniec 2021 r. zwyciężyły w wyborach parlamentarnych.

Niemniej jednak rząd Andreja Babiša (2017–2021) wykazywał raczej bierną postawę wobec Trójmorza. Wspomniany wyżej projekt budowy korytarza wodnego łączącego Dunaj, Łabę i Odrę był jedynym autorstwa Republiki Czeskiej na liście priorytetowych przedsięwzięć infrastrukturalnych Trójmorza liczącej wówczas osiemdziesiąt dwie pozycje. Praga nie zainicjowała żadnego innego projektu, który mógłby uzyskać hojne wsparcie ze strony inwestorów, w tym USA. Dla porównania Węgry zgłosiły pięć propozycji projektów, Słowacja trzy, zaś o wiele mniejsza Chorwacja aż jedenaście. Dość zapobiegawczy stosunek rządu w Pradze doskonale ilustruje niski poziom czeskiej reprezentacji na corocznych szczytach prezydenckich. Na szczycie w chorwackim Dubrowniku kraj reprezentował wiceminister spraw zagranicznych. Rok później, w spotkaniu w Warszawie, którego gościem był prezydent Donald Trump, uczestniczył przewodniczący Izby Poselskiej. Wziął on również udział w szczycie Inicjatywy w Bukareszcie w 2018 r. Prezydent Miloš Zeman reprezentował kraj dopiero podczas spotkania w słoweńskiej Lublanie. Dotychczas głowa państwa przewodniczyła czeskiej delegacji na szczyt zaledwie trzykrotnie.

KRAJOBRAZ POLITYCZNY

PO WYBORACH W 2021 R.

Szansy na nowe otwarcie i większe zaangażowanie Czech upatrywano w zmianach na szczycie czeskiej władzy – pod koniec 2021 r. Andreja Babiša na stanowisku szefa rządu zastąpił Petr Fiala. Tym bardziej, że w exposé nowy premier podkreślał, że jest „otwarty na współpracę w ramach Inicjatywy Trójmorza”.

Jednak Trójmorze w Czechach wciąż kojarzono z kontrowersyjnym projektem budowy Kanału Dunaj-Odra-Łaba, co sprawiło, że nowy rząd zwlekał z przystąpieniem do Funduszu Inwestycyjnego Inicjatywy Trójmorza, być może w obawie, że z jego środków sfinansowany zostanie wspomniane przedsięwzięcie. Tym samym wypaczono wizerunek Trójmorza jako formatu współpracy regionalnej. Sytuacja zmieniła się diametralnie w 2023 r., kiedy projekt ostatecznie zawieszono, zaś prezydent Zeman, jego największy orędownik i pomysłodawca, ustąpił ze stanowiska. Rząd w Pradze wyeliminował tym samym główną przeszkodzę dla drodze integracji z Inicjatywą, licząc przy tym na płynące z członkostwa wymierne korzyści gospodarcze.

Dwa lata po objęciu przez Fialę stanowiska premiera Czechy wciąż nie przejawiały większego zainteresowana Trójmorzem. Jednocześnie rosła presja ze strony środowisk eksperckich, których przedstawiciele wskazywali, że uczestnictwo w tym formacie wzmocni bezpieczeństwo w regionie. O znikomym zainteresowaniu Inicjatywą świadczy fakt, że o roli Czech decydowały kolejne ministerstwa. Za Inicjatywę Trójmorza z ramienia czeskiego rządu odpowiadał wiceminister transportu. Jesienią 2022 r. kancelaria premiera przekazała resortowi spraw zagranicznych wszelkie kompetencje w tym zakresie. Nie powołano jednak koordynatora współpracy trójmorskiej. Ponadto, Czechy nie zgłosiły żadnego priorytetowego projektu infrastrukturalnego.

CZECHY ZNÓW W GRZE?

W 2023 r. zgłoszono dwa projekty transportowo-energetyczne, niejako w odpowiedzi na krytykę władz w Pradze, która przedtem nie zainicjowała żadnego przedsięwzięcia ani nie powołała rządowego pełnomocnika ds. Inicjatywy Trójmorza. Pierwszym z projektów jest budowa kolei szybkich prędkości łączącej Czechy z Polską oraz krajami bałtyckimi. Drugi zgłoszony projekt dotyczy bezpieczeństwa energetycznego i dywersyfikacji źródeł surowców energetycznych. Republika Czeska jest zainteresowana rozbudową łącznika gazowego STORK II na polsko-czeskiej granicy. Przedsięwzięcia te nie tylko przyczynią się do poprawy bezpieczeństwa energetycznego Czech oraz całego regiony, ale także rozwiną połączenia infrastrukturalne na osi północ-południe. Gazociąg łączący Czechy i Polskę umożliwi przesył większych wolumenów gazu ziemnego w obu kierunkach. Przedsięwzięcie to pozwoliłoby Czechom stopniowo wycofywać się z dostaw rosyjskiego gazu i pozyskiwać surowiec z innych kierunków, również z planowanego terminala LNG w Gdańsku, który ma być gotowy już w 2025 r. Ponadto, czeski resort dyplomacji apelował do Petra Fiali, by ten finalnie powołał czeskiego koordynator Inicjatywy Trójmorza, najlepiej w randze wiceministra spraw zagranicznych. Jego obowiązki polegałyby na koordynacji zadań pomiędzy resortami oraz nadzór nad komunikacją z partnerami w ramach Inicjatywy. Ostatecznie latem tego samego roku na stanowisko koordynatora ds. Trójmorza powołano wiceministra spraw zagranicznych Jana Mariana. Jednocześnie nieoficjalnie spekulowano o organizacji szczytu Inicjatywy w czeskiej stolicy. Żadna z dotychczasowych edycji nie odbyła się w Czechach – dla porównania Bukareszt był gospodarzem spotkania liderów Trójmorza aż dwukrotnie. Tym samym praski szczyt miałby wymiar symboliczny. Prezydent Petr Pavel, który zastąpił na stanowisku Miloša Zemana, osobiście uczestniczył natomiast w szczycie Inicjatywy w Wilnie w kwietniu tego roku. Po długiej przerwie głowa państwa przewodniczyła czeskiej delegacji, w skład której we-

szli przedstawiciele firm i instytucji.

Równolegle toczyła się debata na temat wkładu Czech do Funduszu Inwestycyjnego Inicjatywy Trójmorza. Czesi niechętnie przychylali się do tego pomysłu, bowiem zaliczka w wysokości 20 mln euro pogłębiłaby deficyt budżetu państwa. Warto jednak zauważyć, że każdy kraj ma prawo zaproponować swój projekt, niezależnie od tego, czy przystąpił do Funduszu. Dotychczas minimalny wkład na rzecz Funduszu wpłaciło dziewięć z dwunastu państw Inicjatywy z wyjątkiem Czech, Słowacji i Austrii. Ostatecznie Czesi nie uczestniczyli w Funduszu Inwestycyjnym, zaś w 2024 r. padła deklaracja o przystąpieniu do Funduszu Innowacji Inicjatywy Trójmorza. Zaliczkę w wysokości 20 mln euro wpłacił czeski National Development Investments. W ocenie rządu w Pradze fundusz zapewni ważny impuls do innowacji, pomoże w tworzeniu nowych produktów i usług, a także nowych miejsc pracy.

PERSPEKTYWY NA PRZYSZŁOŚĆ

Pomimo zmian na szczycie władzy w ciągu ostatnich szesnastu miesięcy rząd w Pradze dość zachowawczo uczestniczył w pracach Inicjatywy Trójmorza, szczególnie na tle innych krajów formatu. Zgodnie z przewidywaniami ze stron czeskich władz i ekspertów temat Trójmorza ma szansę powrócić na agendę polityczną. Świadczą o tym deklaracje ze strony czeskich decydentów, którzy dostrzegają rosnącą potrzebę współpracy w regionie. Można wobec tego spodziewać się, że decyzje w kwestii Trójmorza będą zbieżne z interesem władz w Pradze.

Elity polityczne w Czechach zdają sobie sprawę z tego, że należy dążyć do pogłębiania stosunków z ościennymi krajami z uwagi na rosnące wolumeny wymiany handlowej. Kraje regionu stanowią więc niezwykle obiecujący rynek. Jak wynika z dostępnych danych statystycznych w ciągu ostatniej dekady czeski eksport towarów i usług na rynek krajów regionu rósł zdecydowaniej szybciej aniżeli na zachód kontynentu. Silniejsze połą-

czenia transportowe, energetyczne i cyfrowe mogą stanowić kamień milowy dla dalszego rozwoju inwestycji pomiędzy Bałtykiem, Adriatykiem i Morzem Czarnym. W dłuższej perspektywie do krajów regionu mogłaby dołączyć także powojenna Ukraina. Inwestycje w infrastrukturę mają znaczenia dla Czech, przez które, z racji na swoje położenie, przebiega szereg szlaków transportowych. Problemem jest słabo rozwinięta sieć połączeń na linii północ-południe. Ich poprawa, która stanowi zresztą jeden z priorytetów Inicjatywy Trójmorza, leży w gestii każdej ekipy rządzącej bez względu na jej barwy polityczne.

Ważnym sygnałem dla czeskich władz jest fakt, że Czechy wkrótce otrzymają skromniejszą kwotę z Funduszu Spójności i wpłacą do europejskiej puli więcej niż dotychczas. Wobec tego Czesi coraz aktywniej poszukują nowych źródeł finansowania. Ponadto, Fundusz Inwestycyjny Inicjatywy Trójmorza liczy na środki pochodzące spoza budżetu Unii Europejskiej. Spory zastrzyk gotówki mogą w tym przypadku zapewnić amerykańskie instytucje. Zarazem te nie uczestniczą w żadnych inwestycjach infrastrukturalnych na terytorium Republiki Czeskiej. Co więcej, zarówno Republikanie, jak i Demokraci wspierają Inicjatywę Trójmorza, co może przełożyć się na długofalowe partnerstwo na tej płaszczyźnie.

Obecny na szczycie Inicjatywy w Wilnie prezydent Petr Pavel oświadczył, że Czechy będą uważnie przyglądać się kierunkowi, w którym zmierza forum. Dodał także, że skoro jego kraj nie może już przystąpić do Fundusz Inwestycyjnego, dołączy do Funduszu Innowacji, który ma wspierać m.in. projekty infrastrukturalne.

Jednocześnie rośnie znaczenie bezpieczeństwa w regionie, wszak do Trójmorza należą kraje położone wzdłuż wschodniej flanki NATO oraz w sąsiedztwie Bałkanów Zachodnich. Rosyjska inwazja na Ukrainę dobitnie uświadomiła Czechom znaczenie współpracy w ramach Trójmorza; Czechy są bowiem jednym z największych sojuszników Ukrainy i to właśnie tam znajduje się najwięcej ukraińskich uchodźców w przeliczeniu na mieszkańców kraju. Możliwe, że Cze-

CZECHY

chy bardziej zaangażują się w prace Inicjatywy po tym jak Ukrainie i Mołdawii nadano status państwa stowarzyszonego. Inicjatywa Trójmorza ma dziś szansę przeciwstawić się wpływom Chin w regionie. Ma to szczególne znaczenie dla Czech, bowiem czeska dyplomacja nieustannie zacieśnia stosunki z Tajwanem. Amerykanie obiecywali krajom Trójmorza wsparcie w wysokości miliarda dolarów. Celem jest wyparcie chińskich wpływów w regionie, co pokrywa się z interesami Czech, aczkolwiek władze w Pradze nie artykułują tego wprost.

BIBLIOGRAFIA:

W ciągu ostatniego półtora roku Czesi zrewidowali swój stosunek do Inicjatywy Trójmorza. Świadczy o tym fakt, że przedłożyli propozycję projektów infrastrukturalnych, utworzyli stanowisko krajowego koordynatora ds. Trójmorza oraz przystąpili do Funduszu Innowacji. Zwrot w dotychczasowej polityce wobec Inicjatywy wynika z tego, że czescy decydenci liczą na zacieśnienie współpracy z sąsiadami w obliczu złożonej sytuacji gospodarczej i geopolitycznej w regionie

Szczyt w Bukareszcie 2018. Inicjatywa Trójmorza (2018). Dostępne online: https://3seas.eu/about/past-summits/bucharest-summit-2018

Dostál, Vít: Pozice České republiky, Slovenska a Maďarsku vůči Iniciativě Trojmoří (3SI). Association for International Affairs (2021). Dostępne online: https://www.amo.cz/cs/nove-horizonty-cesko-polske-spoluprace/pozice-ceske-republiky-slovenska-a-madarsku-vuci-iniciative-trojmori-3si/

Kristen, V: Plyn, data a koridory. pro česko. Má hlubší zapojení do trojmoří smysl - Pro Fialovu Vládu Představuje výzvu. Info.cz (2023). Dostępne online: https://www.info.cz/zpravodajstvi/svet/plyn-data-koridory-pro-cesko-ma-hlubsi-zapojeni-do-trojmori-smysl-pro-fialovu-vladu-predstavuje-vyzvu

Szczyt w Ljubljanie, 2019. Inicjatywa Trójmorza (2019). Dostępne online: https://3seas.eu/about/past-summits/ljubljana-summit-2019

Pavel ve Vilniusu jednal se zelenským. Tématem Summitu Trojmoří je bezpečnost idigitalizace. iROZHLAS. (b.d.) (2024). Dostępne online: https://www.irozhlas.cz/zpravy-svet/summit-trojmori-jednani-zeleznice-petr-pavel-volodymyr-zelenskyj_2404111155_jud

Perspectives for infrastructural investments in the Three Seas region, Spot Data, SPOTDATA (2019). Dostępne online: https://spotdata.pl/research/download/74

Prezident Pavel Se Zúčastnil summitu iniciativy Trojmoří. Pražský Hrad (b.d.) (2024). Dostępne online: https://www.hrad.cz/cs/pro-media/tiskove-zpravy/aktualni-tiskove-zpravy/prezident-pavel-se-zucastnil-summitu-iniciativy-trojmori-17719

Programové prohlášení vlády České republiky. Úřad Vlády (2022). Dostępne online: programove-prohlaseni-vlady-Petra-Fialy.pdf

Progress Report: The List of Priority Interconnection Projects. 3seas.eu (2020). Dostępne online: https:// 3seas.eu/about/progressreport

Předsedkyně Sněmovny na Summitu Trojmoří Apelovala na Pokračující Mezinárodní podporu Ukrajiny I vyšší regionální Energetickou Soběstačnost. Poslanecká sněmovna Parlamentu České republiky (2023). Dostępne online: https://www.psp.cz/sqw/cms.sqw?z=17849

Sál, Karel: Iniciativa Trojmoří: Velké ambice. Institut pro politiku a společnost (2020). Dostępne online:

https://www.politikaspolecnost.cz/wp-content/uploads/2020/09/Iniciativa-Trojmo%C5%99%C3%AD-Velk%C3%A9-ambice-IPPS.pdf

The Road Ahead. PwC Report – CEE Transport Infrastructure Dynamics. Joint Atlantic Council (2017). Dostępne online: https://www.pwc.com/gx/en/industries/assets/the-road-ahead.pdf

Thomann, Pierre-Emmanuel: The Three Seas Initiative, a new project in the heart of European and global geopolitical rivalries. Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej (2019).

Trojmoří a vysokorychlostní železnice – podpisane memoranda SŽ, Rb rail a CPK. Ministerstvo Zahraničních věcí ČR (2023). Dostępne online: https://mzv.gov.cz/warsaw/cz/obchod_a_ekonomika/ novinky_aktivity/trojmori_a_vysokorychlostni_zeleznice.html

Zbińkowski, G.: The Three Seas Initiative and its Economic and Geopolitical Effect on the European Union and Central and Eastern Europe. Comparative Economic Research. Central and Eastern Europe, tom 22, nr 2. Dostępne online: https://contentwizardssro- my.sharepoint.com/personal/anna_contentwizardssro_onmicrosoft_com/Documents/TIP.d ocx?web=1

Země Trojmoří Iniciovaly Vznik Nového indexu ceeplus. Fintag.cz (2021). Dostępne online: https:// www.fintag.cz/2021/10/14/zeme-trojmori-iniciovaly-vznik-noveho-indexu-ceeplus/ ■

ESTONIA

Estonia w TSI

Jacek Plaza

Od momentu powołania inicjatywy Trójmorza, podejście Estonii do projektu charakteryzowało się dużą ostrożnością. Powodem takiego nastawienia było postrzeganie TSI przez niektóre środowiska polityczne w UE, jako swego rodzaju konia trojańskiego wewnątrz Unii, pełniącego rolę alternatywy wobec integracji europejskiej. Tego rodzaju głosy słyszalne były zwłaszcza z Niemiec, które są jednym z najważniejszych partnerów gospodarczych Estonii. Działania Estończyków z ostatnich kilkunastu lat, takie jak zastąpienie narodowej waluty przez euro pokazują, że pogłębienie integracji w ramach struktur unijnych jest jednym z priorytetów władz w Tallinnie. Tym bardziej zrozumiałe jest, że niepewność przyszłych stosunków Brukseli z TSI wywołała wstrzemięźliwość i sceptycyzm w małej

bałtyckiej republice. Podejrzliwość zachodnich elit wobec Trójmorza zwiększyła się zwłaszcza po wizycie na szczycie TSI w Warszawie w 2017 roku amerykańskiego prezydenta Donalda Trumpa. W Berlinie uznano wówczas Trójmorze za format służący USA do zwiększania w Europie Środkowo-Wschodniej swej obecności gospodarczej, która może się stać niebezpieczną konkurencją dla niemieckiego zaangażowania gospodarczego w tym regionie. Dla Estonii wyraźnym sygnałem zmiany stanowiska Niemiec i UE wobec Międzymorza była obecność niemieckiego ministra spraw zagranicznych Heiko Maasa oraz szefa Komisji Europejskiej Jean-Claude’a Junckera na szczycie w Bukareszcie w 2018 roku. Od tego momentu w Tallinnie uznano TSI za projekt współgrający z integracją w ramach Unii Euro-

pejskiej, czego efektem było podejmowanie coraz odważniejszych kroków w ramach Trójmorza. Jednym z nich było zorganizowanie z inicjatywy ówczesnej estońskiej prezydent Kersti Kaljulaid w Tallinnie szczytu TSI w 2020 roku. W tym samym roku Estonia dołączyła jako trzecie państwo, po Polsce i Rumunii, do Funduszu Trójmorza z wstępnym wkładem w wysokości 20mln euro, co doprowadziło do zwiększenia możliwości firm estońskich w sferze pozyskiwania kapitału. Ze względu na peryferyjne położenie geograficzne Estonii, kluczową rolę pełnią dla niej międzynarodowe projekty infrastrukturalne. Najważniejszymi z nich są trasa Via Baltica oraz kolej Rail Baltica. Obydwie wymienione inwestycje są częściami szlaku transportowego łączącego Warszawę i Tallinn, mającego ogromne znaczenie dla konkurencyjności gospodarki Estonii na europejskim rynku, a także dla obronności kraju. Via Baltica ma mieć na terenie Estonii długość 193km, z czego na dzień 30.09.2024 gotowa jest około 1/5 tej trasy. Rail Baltica, czyli planowane nowoczesne połączenie kolejowe państw bałtyckich z Warszawą i zachodnioeuropejską siecią kolejową ma skrócić podróż z Tallinna do Warszawy do ok. 7 godzin. Realizowane wspólnie przez państwa TSI projekty są też powodem zgrzytów we wzajemnych stosunkach, spowodowanych niedotrzymaniem zobowiązań przez partnerów. Przykładem może być interwencja władz estońskich w Rydze, będąca reakcją na opóźnienia w realizacji celów Rail Baltica po stronie łotewskiej. W ramach inicjatywy Trójmorza Estonia realizuje również inwestycje mające na celu zwiększenie bezpieczeństwa energetycznego, takie jak budowa terminalu LNG w Paldiski na północnym wybrzeżu kraju oraz uruchomienie estońskiego magazynu energii elektrycznej z pompą ciepła o mocy 500MW.

Od roku 2022 współpraca Trójmorza realizowana jest w cieniu pełnoskalowej wojny na Ukrainie. Odczuwane z powodu rosyjskiej agresji zagrożenie, mające szczególne znaczenie w państwach bezpośrednio sąsiadujących z Federacją Rosyjską, stało się impulsem do intensyfikacji działań mających na celu dalej posuniętą integrację regionu

z krajami znajdującymi się pod presją rosyjskich ataków militarnych i hybrydowych. Przedstawiciele estońskich władz podkreślali wielokrotnie konieczność zorganizowania przez Trójmorze pomocy Ukrainie w rozwoju infrastruktury i tworzeniu połączeń drogowych i kolejowych z Europą. Podczas szczytu TSI w Wilnie w 2024 roku prezydent Estonii Alar Karis wezwał również wszystkie państwa inicjatywy do przyłączenia się do Koalicji IT założonej przez Luksemburg i Estonię, mającej na celu między innymi dofinansowanie cyberbezpieczeństwa Ukrainy.

Udział Estonii w TSI jest dla niej wyjątkowo opłacalny, ze względu na rodzaj podejmowanych inwestycji i położenie państwa. Projekty infrastrukturalne pomogą przybliżyć Estonię do centrum Europy, ułatwiając podróże oraz wymianę gospodarczą. Zaletą Trójmorza z perspektywy Tallinna jest również jego luźna, niezobowiązująca forma. Państwo korzysta z możliwości dawanych przez uczestnictwo w inicjatywie, w przyszłości pozytywne efekty realizowanych przedsięwzięć będą coraz bardziej odczuwalne. Równocześnie jednak nie ciążą na nim sztywne zobowiązania, z których ciężko byłoby się Estonii wywiązać, chociażby ze względu na jej niewielki rozmiar i ograniczone możliwości finansowe. Również udział Estończyków w Funduszu Inwestycyjnym Inicjatywy Trójmorza (3SIIF) stawia nadbałtycką republikę w bardzo wygodnej sytuacji, gdyż z relatywnie niewielkim wkładem ponosi ona bardzo niskie ryzyko inwestycyjne. Mimo to, to właśnie Estonii dotyczy jedna z najważniejszych dotychczasowych inwestycji 3SIIF. Mowa o Greenenergy Data Centers, czyli największego centrum danych w państwach bałtyckich, którego budową zajmuje się firma, której udziały zostały w 92% przejęte przez Fundusz.

W przyszłości można się spodziewać dalszego aktywnego uczestnictwa Estonii w TSI. Władze w Tallinnie postrzegają projekty inicjatywy jako ważne dla bezpieczeństwa państwa. Dalszy rozwój współpracy transgranicznej umożliwi zwiększenie wymiany handlowej z europejskimi partnerami, co jest wyjątkowo istotne w dobie mocno ograniczonych relacji z największym

ESTONIA

sąsiadem kraju, jakim jest Federacja Rosyjska. Jednym z celów Estonii w kontekście współpracy regionalnej może się też stać dołączenie Finlandii do TSI. Realizacja takiego scenariusza ułatwiłaby pozyskanie środków na planowaną od dawna budowę tunelu podwodnego łączącego Tallinn i Helsinki, co przyniosłoby ogromne korzyści dla wymiany gospodarczej obydwu państw. Finlandia jest nie tylko najbliższym kulturowo i językowo, ale również gospodarczo krajem dla Estonii. W przypadku jej przystąpienia do inicjatywy, Estonia przestałaby być państwem skrajnym na północy TSI. W Finlandii idea uczestnictwa w inicjatywie Trójmorza nie cieszy się jednak poparciem elit politycznych, a współpraca z państwami bałtyckimi pozostaje realizowana w ramach NB8. Zmiana takiego nastawienia po północnej stronie Zatoki Fińskiej raczej nie nastąpi, choć może na nie wpłynąć niedawne wstąpienie Finlandii do NATO. Projekty infrastrukturalne TSI, mające znaczenie dla obronności wschodniej flanki sojuszu, mogą się teraz okazać znacznie atrakcyjniejsze dla Finów.

Estonia jest jednym z najlepiej rozwiniętych państw Trójmorza, dysponująca relatywnie do-

BIBLIOGRAFIA

brymi możliwościami realizacji planów i projektów, równocześnie jej położenie nabiera strategicznego znaczenia ze względu na obecność Finlandii w strukturach NATO. W przyszłości może ona stać się pomostem między Europą Środkowo-Wschodnią, a Skandynawią. W interesie regionu leży zachęcenie do współpracy z TSI bogatej Finlandii, do czego konieczne będą widoczne efekty działania inicjatywy i punktualna realizacja projektów, które w przyszłości swym zasięgiem mogą objąć także Helsinki. W przeciwnym razie nie tylko pozostający poza Międzymorzem Finowie, ale również sami Estończycy mogą w przyszłości odwrócić się od TSI, powracając do sceptycznej postawy z początków jej istnienia. Atrakcyjność inicjatywy Trójmorza dla Ugrofinów po obydwu stronach Bałtyku może więc zostać zachowana jedynie poprzez wsparcie sąsiedniej Łotwy, która ze względu na brak środków zapowiedziała w październiku 2024 czasowe zawieszenie budowy Rail Baltica. Taki stan rzeczy po stronie południowego sąsiada Estonii, doprowadzi do jej odseparowania od pozostałych członków inicjatywy i prawdopodobnego ponownego zorientowania się na szerszą współpracę z krajami nordyckimi.

1. Chmielewski B., Baniak S., Kolej niskich prędkości. Opóźnienia w realizacji projektu Rail Baltica Ośrodek Studiów Wschodnich, 16.08.2024

https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2024-08-16/kolej-niskich-predkosci-opoznienia-w-realizacji-projektu-rail

2. Wilczek J., Rudowski A., Fundusz Trójmorza. W stronę instytucjonalizacji inicjatywy? 2021

3. Плотникова А., На саммите «Инициативы трех

4. Шейко

Duetsche Welle 16.09.2018

5. https://www.railbaltica.org/

6. https://vm.ee/en/news/foreign-minister-reinsalu-we-are-ready-host-three-seas-initiative-summit-estonia

7. https://www.rbestonia.ee/ ■

Litwa a Inicjatywa Trójmorza

Matija Horvat, członek zarządu chorwackiego think tanku

Centre for Public Policy and Economic Analysis (CEA)

WSTĘP

Litwa jest jednym z państw założycieli Inicjatywy Trójmorza – uczestniczącym w jej szczytach regularnie od 2015 r. zawsze na najwyższym –prezydenckim szczeblu. Jest członkiem Unii Europejskiej, Sojuszu Północnoatlantyckiego oraz Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju. Ponadto bierze aktywny udział w pracach Nordycko-Bałtyckiej Ósemki (NB8) oraz Bukaresztańskiej Dziewiątki (B9). Podobnie jak większość krajów regionu rząd w Wilnie conajmniej

od lat 90. ubiegłego wieku doskonale zdaje sobie sprawę z zagrożeń, jakie niesie ze sobą rosyjski imperializm.

Priorytetem Litwy jest polityka zagraniczna i bezpieczeństwa prowadzona w oparciu o zachodnie wartości i przy wsparciu ze strony zachodnich sojuszników. Tak jak kraje bałtyckie i niemal wszystkie państwa Europy Środkowej i Wschodniej Litwa wspiera Ukrainę w jej walce z Rosją oraz popiera akcesję Kijowa do zachodnich sojuszy.

Mówiąc o rosyjskiej agresji i bezpieczeństwie w regionu, urzędująca premier Litwy Ingrida Šimonytė podkreśliła, że naiwne, irracjonalne, krótkowzroczne i niewybaczalne byłoby wierzyć, że imperialne zapędy agresora zatrzymają się na Ukrainę. […] – „Bezpieczeństwo to nie wszystko, ale bez niego nie ma nic” – dodała.45

Z byłej radzieckiej republiki Litwa przeistoczyła się w ważnego gracza w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Początkowo Wilno z rezerwą podchodziło do Inicjatywy Trójmorza – dziś dumnie jej przewodniczy. Jej intensywne zaangażowanie w tę formę współpracy regionalnej datuje się od czterech latach.46 Władze kraju stoją na stanowisku, że Inicjatywa Trójmorza musi blisko współpracować z Unią Europejską i NATO. Do priorytetów Litwy należą projekty w obszarze energetyki i transportu, ze szczególnym uwzględnieniem rozbudowy infrastruktury kolejowej oraz sieci autostrad. Nowe korytarze transportowe otwierają niewielkie nadbałtyckie państwo na pozostałe kraje UE oraz Ukrainę, pozwalając tym samym ominąć Białoruś i Rosję.

LITWA WOBEC INICJATYWY TRÓJMORZA

Rok 2024 nie bez powodu okrzyknięto rokiem wyborów. Głosować ruszyli także obywatelki i obywatele Litwy. W majowych wyborach prezydenckich ponownie zwyciężył prezydent Gitanas Nauseda, zdobywając 75,29 proc. głosów. W czerwcu Litwini ponownie ruszyli do urn – w wyborach do Parlamentu Europejskiego

najwięcej głosów zdobył Związek Ojczyzny – Litewscy Chrześcijańscy Demokraci (21,3 proc.).

W październiku na Litwie odbyły się wybory parlamentarne, w których największym poparciem cieszyła się opozycyjna Litewska Partia Socjaldemokratyczna (LSDP), zdobywając niemal 20 proc. głosów w pierwszej turze. Wyborcze zwycięstwo z wynikiem 19,32 proc. głosów ogłosiła Partia Socjaldemokratyczna, która obsadzi 52 miejsca w jednoizbowym parlamencie. Ugrupowanie zbuduje parlamentarną większość wraz z partiami Związek Demokratów „W imię Litwy”, a także Litewskim Związkiem Rolników i Zielonych.47

Formacje stanowczo wykluczyły współpracę z populistyczną partią Nemuno Aušra (Świt Niemna), które debiutuje w litewskim parlamencie i którego lider, Remigijus Žemaitaitis, jest oskarżony o szerzenie antysemityzmu w swoich publicznych wypowiedziach.48

Pomimo zmian na litewskiej scenie politycznej władze kraju najprawdopodobniej realizować będą dotychczasową wizję polityki zagranicznej.49 Zmianie nie ulegnie stanowisko Wilna wobec rosyjskiej agresji na Ukrainie. Litewskie ugrupowania zgodnie uważają, że kraj musi podnieść wydatki na obronność, by wzmocnić bezpieczeństwo wzdłuż granic Sojuszu Północnoatlantyckiego. Obecnie Wilno na wojsko przeznacza 3,2 proc. PKB.50

Pomimo wewnętrznych sporów na linii prezydent Nauseda i współrządząca do października tego roku partia Związek Ojczyzny – Litewscy Chrześcijańscy Demokraci, w kwestii Trójmorza litewskie elity polityczne zdają się mówić jed-

45 https://www.investmentmonitor.ai/features/the-three-seas-initiative-calls-for-cooperation-and-security-in-central-and-eastern-europe-but-can-it-deliver/?cf-view

46 The Three Seas Initiative, An original concept of regional cooperation in different approaches Institute, red. Agnieszka Orzelska-Stączek, 2024 r.

47 https://www.reuters.com/world/europe/lithuania-opposition-seeks-cement-election-win-run-off-votes-2024-10-27/

48 https://www.theguardian.com/world/2024/oct/28/lithuania-social-democratic-party-election-winner-bolster-defence-russia-threat

49 https://www.france24.com/en/live-news/20241013-centre-left-set-to-win-as-pro-ukraine-lithuania-votes

50 https://www.bnnbloomberg.ca/business/politics/2024/10/14/income-gap-concerns-drive-opposition-win-in-lithuanian-election/

nym głosem. Litewski prezydent uznał Inicjatywę Trójmorza za strategiczny sojusz, który umożliwi zbliżenie krajów Europy Środkowo-Wschodniej ze Stanami Zjednoczonymi oraz daje gwarancje bezpieczeństwa w regionie. W jego ocenie, za sprawą realizowanych inwestycji w infrastrukturę i technologię, Trójmorze stanowi instrument soft power w regionie.51

Wtóruje mu minister spraw zagranicznych Gabrielius Landsbergis. Zdaniem szefa litewskiej dyplomacji, celem Inicjatywy jest nie tylko zacieśnienie stosunków dwustronnych w regionie, ale także wzmocnienie pozycji państw w tej części Europy na forum Rady Europejskiej.52

Litewscy posłowie, w tym przewodniczący Komisji Obrony i Bezpieczeństwa Narodowego Laurynas Kasčiūnas, również podkreślają gospodarczy wymiar Inicjatywy Trójmorza, która nastawiona jest na rozwój połączeń na osi północ-południe, by tym samym zredukować dysproporcje infrastrukturalne i gospodarcze pomiędzy Wschodem i Zachodem.53

SZCZYT W WILNIE

W kwietniu br. w Wilnie odbył się dziewiąty szczyt Inicjatywy Trójmorza oraz szósta edycja Forum Biznesowego. Podczas spotkania strona litewska poruszyła kluczowe kwestie. Priorytetem Inicjatywy pozostaje zacieśnianie współpracy w regionie w zakresie połączeń infrastrukturalnych, budowanie odporności Europy i pogłębiania partnerstwa transatlantyckiego.

Wojenne okoliczności zdeterminowały postanowienia końcowej deklaracji, mocniej ukierunkowując przyszłe działania TSI na poprawę

bezpieczeństwa regionu. Członkowie Inicjatywy potwierdzili niezachwiane wsparcie dla Ukrainy, jej suwerenności i integralności terytorialnej w granicach uznanych na arenie międzynarodowej.54

Jednym z fundamentów Trójmorza jest rozbudowa połączeń cyfrowych w Europie Środkowo-Wschodniej. Wobec tego Litwa zaproponowała stworzenie platformy bezpieczeństwa cybernetycznego krajów Trójmorza. Uczestnicy szczytu jednogłośnie opowiedzieli się za koordynacją współpracy służb i instytucji zajmujących się cyberbezpieczeństwem. Oprócz zwalczania dezinformacji do ich zadań należeć będzie ochrona łańcuchów logistycznych w regionie Trójmorza.55

Wśród tematów poruszonych przez uczestników wileńskiego Forum Biznesowego znalazły się m.in. bezpieczeństwo energetyczne, wsparcie dla rozwoju i gospodarki neutralnej klimatycznie, przeciwdziałanie zmianom klimatycznym, rozwój sieci transportowych, współpraca transatlantycka oraz zaangażowanie Trójmorza na rzecz integracji i europeizacji Ukrainy i Mołdawii.56

BIEŻĄCE PROJEKTY:

Co roku kraje Inicjatywy aktualizują zgłoszone projekty infrastrukturalne, które przedstawiane są podczas szczytów Trójmorza. Litwa uczestniczy w jedenastu projektach w ramach Inicjatywy Trójmorza:

1. Gazociąg Polska-Litwa (GIPL) (ukończony)

2. Integracja i synchronizacja systemów elektroenergetycznych państw bałtyckich z sieciami europejskimi

51 https://lrp.lt/en/media-center/news/the-president-stressed-the-importance-of-transatlantic-cooperation-for-the-three-seas-initiative/36289

52 https://mvep.gov.hr/press-22794/croatia-confirms-commitment-to-3si-goals-assumes-presidency-in-2026/272178

53 https://www.lrs.lt/sip/portal.show?p_r=35403&p_k=2&p_t=285326&p6=28

54 https://www.3seas.eu/about/past-summits/vilnius-summit-2024

55 https://3seas.eu/media/news/the-future-of-cybersecurity-and-the-three-seas-initiative-ultimately-it-all-boils-down-to-trust

56 https://3seas.eu/media/news/special-focus-on-lithuania-vilnius-will-host-the-three-seas-initiative-business-forum-on-11-april

3. Przyłączenie morskiej farmy wiatrowej do krajowego systemu elektroenergetycznego

4. Rail Baltica

5. Via Baltica

6. Projekt zakupu i rozbudowy terminala pływającego FSRU (Floating Storage Regasification Unit – Pływającej Jednostki Regazyfikacji) dla odbioru skroplonego gazu LNG w Kłajpedzie

7. Stworzenia systemu połączonej i zautomatyzowanej mobilności (ang. connected and automated mobility – CAM)

8. Projekt budowy magazynu energii elektrycznej o pojemności 200 MW (zrealizowany)

9. Projekt seryjnej produkcji autobusów elektrycznych

10. Realizacja pierwszej instalacji pilotażowej w ramach projektu Power-to-Gas

11. Budowa systemu produkcji i tankowania zielonego wodoru w porcie Kłajpeda57

Wymienione projekty świadczą o bliskiej współpracy z krajami regionu (Polska, Łotwa, Estonia, Finlandia) oraz Stanami Zjednoczonymi (terminal LNG w Kłajpedzie).

GAZOCIĄG GIPL

Projekt GIPL ma na celu utworzenie dwukierunkowego gazociągu przesyłowego łączącego systemy przesyłowe gazu ziemnego Polski i Litwy, co pozwoli na wyeliminowanie tzw. wysp energetycznych, czyli regionów dotychczas niezintegrowanych z rynkiem energetycznym UE, takich jak Litwa, Łotwa i Estonia oraz Finlandia.

Licząca 508 kilometrów magistrala przesyłowa oznacza większą niezależność energetyczną regionu oraz otwiera drogę dla gazu ziemnego importowanego przez terminal LNG w Kłajpedzie. Po tym jak Litwa podjęła decyzję o całkowitej

57 https://3seas.eu/about/progressreport

rezygnacji z importu rosyjskiego gazu, litewski resort energetyki poinformował, że całe zapotrzebowanie kraju na gaz będzie zaspokajane przez terminal skroplonego gazu ziemnego (LNG) w Kłajpedzie. Zgodnie z planowanym harmonogramem co miesiąc do terminalu będą docierały trzy duże ładunki LNG, co powinno wystarczyć dla wszystkich klientów.58 Ponadto, zapewniono pełne obłożenie terminala do 2033 r.59

Gazociąg GIPL został uruchomiony w maju 2022 r. To największa inwestycja w rozwój litewskiego systemu przesyłowego gazu od czasu uzyskania niepodległości. Całkowita wartość projektu wynosi około 500 mln euro, a około 60 proc. środków na jego realizację pochodzi z Komisji Europejskiej.60 W finansowaniu uczestniczyli też łotewscy i estońscy operatorzy systemów przesyłowych gazu. Część środków pochodziło z budżetu Inicjatywy Trójmorza.

RAIL BALTICA

Jednym ze sztandarowych projektów Inicjatywy jest Rail Baltica, czyli projekt infrastruktury transportu kolejowego, którego celem jest integracja krajów bałtyckich z europejską siecią kolejową. W projekcie uczestniczy pięć krajów UE: Polska, Litwa, Łotwa, Estonia i pośrednio Finlandia, bowiem nowa linia kolejowa połączy Warszawę i Helsinki. Rail Baltica zakłada budowę w pełni zelektryfikowanej linii normalnotorowej o maksymalnej zakładanej prędkości pociągów pasażerskich do 249 km/h.61 Pozwoli ona, również w wymiarze symbolicznym, na zintegrowanie krajów nadbałtyckich z europejską sieć kolejową. Główną cechą linii jest jej szerokość toru (1435 mm), w przeciwieństwie do tej odziedziczonej po Związku Radzieckim (1520 mm).

58 https://www.lrt.lt/en/news-in-english/19/1680297/lithuania-receives-big-lng-shipment-from-us-after-giving-up-russian-gas

59 https://www.lngindustry.com/regasification/28112023/klaipda-lng-terminal-ensures-full-occupancy-until-2033/

60 https://projects.3seas.eu/projects/gipl-interconnector-republic-of-poland-republic-of-lithuania-(przesłane przez Polskę)

61 https://www.railbaltica.org/about-rail-baltica/

VIA BALTICA

Głównym celem projektu jest budowa wysokiej jakości infrastruktury drogowej, poprawa bezpieczeństwa ruchu, zmniejszenie liczby wypadków, skrócenie czasu podróży oraz ochrona środowiska naturalnego. Via Baltica, biegnąca z Polski do Estonii, jest jedną z najważniejszych arterii tranzytowych w Europie Wschodniej. Na terenie Litwy, Łotwy i Estonii nie istnieje inny korytarz transportowy umożliwiający przewóz towarów na kierunku północ-południe. Litewski odcinek trasy liczy łącznie 269 km.62 Część inwestycji sfinansowano z funduszu inwestycyjnego UE.

Z powodu trwającej wojny w Ukrainie Rail Baltica zyskuje też znaczenie militarne – z szybkich torów mogłyby korzystać transporty wojskowe.63 Dla Litwy jako państwa frontowego NATO, silnie odczuwającego zagrożenie rosyjskie i dysponującego niewielkim własnym potencjałem wojskowym, a zatem skazanego na strategię uporczywej obrony opóźniającej, prowadzonej w nadziei na przybycie odsieczy, rozwój infrastruktury transportowo-komunikacyjnej, umożliwiającej szybkie nadejście sojuszniczych sił wsparcia, ma znaczenie wręcz egzystencjalne. Tym samym korytarze transportowe mają niebagatelne znaczenie dla bezpieczeństwa kraju.64

REKOMENDACJE

Ogólnie mówiąc, Litwa powinna kontynuować dotychczasowe projekty w ramach Trójmorza i forsować kolejne inicjatywy.

Wiadomo, że trwa kryzys w stosunkach litewsko-chińskich. Litwa zarzuciła Chinom łamanie

praw człowieka w Sinciangu oraz sfałszowanie wyborów w Hong Kongu.65 Ponadto w 2021 r. na Litwie otwarto placówkę Tajwanu, pełniącą rolę faktycznej ambasady Tajwanu. Litwa otworzyła przedstawicielstwo handlowe na Tajwanie, zaś w Wilnie działa tajwańska placówka.

Zbliżenie z Tajwanem może słono kosztować litewskie władze. Jak na razie prezydent Nauseda wezwał rząd kraju do poprawienia nazwy przedstawicielstwa Tajwanu, dążąc tym samym do normalizacji stosunków z Pekinem.66 Kwestia ta niewątpliwie stanowić będzie nie lada wyzwanie dla nowego centrolewicowego rządu. Warto również zadać sobie pytanie, czy ten obierze inny kurs wobec Chin. Litwa powinna pozostać wierna swoim dotychczasowym wartościom pomimo coraz agresywniejszej polityki Rosji i Chin.

Jak wiadomo, Inicjatywa Trójmorza ma szansę konkurować z promowaną przez Pekin Inicjatywą Pasa i Szlaku, tym bardziej, że do grona partnerów 3SI należą Stany Zjednoczone oraz Japonia. Wszystkie kraje regionu powinny prowadzić zdecydowaną politykę wobec Chin i dążyć do zbliżenia z de facto niepodległym Tajwanem. Warto dodać, że Litwa zdecydowanie potępia działalność irańskiego reżimu. Litewski parlament, jako pierwszy w UE, przyjął bowiem rezolucję 67 uznającą irański Korpus Strażników Rewolucji Islamskiej (IRGC) za organizację terrorystyczną. Wilno znane jest też z twardego stanowiska wobec Rosji, czym daje przykład swoim sojusznikom.

Litwa powinna dążyć do zbliżenia z ościennymi krajami, m.in. zintensyfikować prace nad rozbudową infrastruktury kolejowej oraz sieci auto-

62 https://projects.3seas.eu/projects/via-baltica-submitted-by-lithuania

63 https://www.railbaltica.org/rail-baltica-plays-a-crucial-role-in-enhancing-military-mobility-across-the-baltics/

64 https://3si.politic.edu.pl/lithuania-and-the-three-seas-initiative-in-the-context-of-the-upcoming-3si-summit-in-vilnius/

65 https://thediplomat.com/2024/08/whats-driving-lithuanias-challenge-to-china/

66 https://focustaiwan.tw/politics/202405090006

67 https://www.lrt.lt/en/news-in-english/19/2377240/lithuania-lists-iran-revolutionary-guard-as-terrorist-organisation-calls-on-eu-to-follow

strad, o co apelują m.in. polskie media.68 Polska stoi na stanowisku, że w kontekście rosyjskiego zagrożenia kluczowe znaczenie ma Via Baltica, która umożliwia transport wojska i sprzętu na linii północ-południe. Z kolei Wilno większą wagę przypisuje portom na Bałtyku, w tym terminalowi w Kłajpedzie.

Chociaż Inicjatywa Trójmorza nie jest sojuszem wojskowym, realizowane w jego ramach projekty w zakresie transportu i energetyki mogą zabezpieczyć kraje regionu w przypadku konfliktu zbrojnego oraz przyczynić się do zwiększenia mobilności wojsk na wschodniej flance NATO.69

Chociaż Litwini postrzegają Trójmorze przez pryzmat projektów zorientowanych na rozwój gospodarki, ważne, by przy tym nie pominęli znaczenia Inicjatywy dla obronności i bezpieczeństwa w regionie. Wynika to głównie z uwarunkowań geograficznych – Litwa leży na przesmyku suwalskim, który łączy kraj z Polską i Łotwą i jednocześnie oddziela należący do Rosji obwód królewiecki od Białorusi. Państwa bałtyckie muszą zachować czujność, bowiem wróg nigdy nie śpi.

WNIOSKI

Litwa może poszczycić się długą historią niepodległej państwowości. Jednak z uwagi na burzliwe wydarzenia minionego stulecia władze w Wilnie z rezerwą podchodziły do Inicjatywy Trójmorza. Dziś ten liczący zaledwie 2,8 mln mieszkańców kraj należy do grona najaktywniejszych członków Inicjatywy Trójmorza. Wśród swoich priorytetów Litwa uwzględnia rozwój w dziedzinie transportu, energetyki oraz digitalizacji, które realnie gwarantują bezpieczeństwo i stabilność w regio-

nie. Partie polityczne niezależnie od orientacji powinny pozostać po stronie współpracy tran satlantyckiej zgodnej z zachodnimi wartościami demokratycznymi i standardami praworządności. Litwa podążą przykładem Łotwy i Estonii i wy raża gotowość do zacieśnienia współpracy z Fin landią. Członkostwo w Inicjatywie Trójmorza to dla krajów nadbałtyckiem także szansa na wzrost gospodarczy.70 Litwa pozostaje również otwarta na dyskusję w kwestii dalszego finansowania Inicjatywy Trójmorza.71 Niemniej najważniejsze są dziś wydarzenia w Ukrainie. Wszyscy liczymy, że zwycięży demokracja, wolność i rządy prawa. Członkowie Inicjatywy Trójmorza powinni także wspierać inwestycje w technologie podwójnego zastosowania, z których skorzystać mogą siły sojusznicze NATO. Inicjatywa Trójmorza wpisuje się w działania, które państwa demokratyczne podejmują w myśl wspólnych wartości i zasad wolnorynkowych.

Państwa Trójmorza znajdują się na przedmurzu Unii Europejskiej i dlatego to na nich spoczywa obowiązek wzmocnienia obrony granic72 . Dzie sięciolecie istnienia Inicjatywy Trójmorza stano wi okazję do podsumowania dotychczasowych osiągnięć oraz refleksji nad dalszymi kierunkami rozwoju platformy. Należy kontynuować trwa jące obecnie prace i zarazem wdrażać kolejne projekty.73 ■

68 https://www.lrt.lt/en/news-in-english/19/2379017/endangering-nato-security-poland-slams-baltics-slow-modernisation-of-via-baltica

69 https://www.cea-policy.hr/inicijativa-tri-mora/

70 https://warsawinstitute.org/discovering-the-benefits-how-the-three-seas-initiative-empowers-the-baltic-states/

71 https://ilte.lt/en/news/108/invega-signs-letter-of-intent-for-the-establishment-of-the-second-initiative-investment-fund-at-the-three-seas-initiative-business-forum:1745

72 https://www.cea-policy.hr/untapped-potential-three-seas-initiative/

73 https://www.cea-policy.hr/policy-potential-three-seas-initiative/

Łotwa a Inicjatywa Trójmorza: plan integracji regionalnej i transformacji gospodarczej

Aleksandra Palkova, kierownik programu UE w Łotewskim Instytucie Spraw Międzynarodowych Uniwersytetu w Rydze

Krajobraz geopolityczny Europy Środkowo-Wschodniej uległ znaczącym przeobrażeniom od zakończenia zimnej wojny, zaś kluczowym dziś instrumentem rozwoju gospodarczego są różnorodne formaty współpracy w regionie. Szczególną

rolę odgrywa Inicjatywa Trójmorza (3SI), format międzynarodowy mający na celu poprawę połączeń między północnymi i południowymi regionami wschodniej części Unii Europejskiej.74 Sukces podejmowanych w jej ramach przedsięwzięć

74 Łotewska perspektywa Trójmorza. [Friedrich Naumann Foundation for Freedom](https://www.freiheit.org/central-europe-and-baltic-states/latvias-perspective-three-seas-initiative).

ma bowiem kluczowe znaczenie dla stabilności wschodniej flanki Europy, której kraje mierzą się dziś z szeregiem wyzwań. Położona na północy regionu Łotwa jest doskonałym przykładem na to, jak nawet niewielkie kraje mogą wykorzystywać podobne inicjatywy do realizacji zarówno narodowych, jak i zbiorowych interesów.75

Niniejsze opracowanie podejmuje temat zaangażowania Łotwy w działalność 3I w takich obszarach jak rozwój gospodarczy, infrastruktura, bezpieczeństwo energetyczne oraz transformacja cyfrowa. Z dotychczasowego doświadczenia Łotwy czerpać mogą kraje o podobnym potencjale terytorialnym i gospodarczym, które stoją dziś przed porównywalnymi wyzwaniami. W niniejszej pracy uwzględniono kontekst geopolityczny, mianowicie napięcia w relacjach z Rosją, obawy o bezpieczeństwo energetyczne oraz pilną potrzebę modernizacji połączeń infrastrukturalnych i cyfrowych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej.76 Niniejszy dokument analizuje przedłożone przez Rygę projekty oraz aspiracje w kontekście Inicjatywy Trójmorza, by zrozumieć wpływ międzynarodowych sojuszy na rozwój kraju i jego proces budowania odporności w regionie.

Łotewska strategia wzrostu gospodarczego i integracji w ramach inicjatywy Trójmorza

Do priorytetów Łotwy w Inicjatywie Trójmorza stanowi dalszy rozwój infrastruktury, transformacja gospodarcza, inwestycje i troska o środowisko naturalne. Celem władz w Rydze jest odegranie znaczącej roli w regionie. Jako jeden z założycieli i aktywny uczestnik Inicjatywy Trójmorza (3SI), Łotwa wykazuje wyraźne zaangażo-

wanie w promowanie współpracy, bezpieczeństwa i odporności wśród państw członkowskich. Zaangażowanie kraju swoje odzwierciedlenie ma w strategicznych projektach infrastrukturalnych kraju, które służą budowaniu wzajemnych połączeń w ramach 3SI. 77

Podstawą łotewskiej agendy w ramach 3SI jest rozbudowa sieci połączeń transportowych, energetycznych (przesyłowych) oraz cyfrowych na osi północ-południe. Do sztandarowych projektów Trójmorza zalicza się Rail Baltica i Via Baltica, które z perspektywy władz w Rydze pobudzą handel i inwestycje w regionie. Rail Baltica to linia kolejowa, która ma połączyć Warszawę, Kowno, Rygę, Tallin i Helsinki. Projekt rozpoczęto z myślą o poprawie mobilności pasażerskiej i towarowej. Przedsięwzięcie sfinansowano głównie przy wsparciu środków narodowych oraz unijnych w wysokości ok. 5,8 mld euro. W lipcu br. projekt otrzymał dotację w wysokości 1,2 mld euro w ramach Instrumentu „Łącząc Europę” (CEF).78 To potwierdza zaangażowanie Łotwy i jej sojuszników na rzecz budowy połączeń z północy na południe Europy.79 Rail Baltica ma szansę wzmocnić gospodarczą integrację Łotwy i jednocześnie uczynić ją logistycznym hubem w regionie Trójmorza, co przełoży się na lepszy dostęp do rynków europejskich, niższe koszty logistyczne dla firm oraz nowe miejsca pracy dla lokalnej społeczności.

Zarówno Rail Baltica, jak i modernizowana aktualnie Via Baltica mają stworzyć zintegrowany korytarz transportowy między północą i południem Europy. Działania te mają na celu wzmocnienie mobilności transgranicznej, przyciągnięcie inwestycji zagranicznych oraz umocnienie pozycji

75 Greater Regional Investment and Security Cooperation: Latvian Priorities for the Three Seas Initiative. [Warsaw Institute] (https://warsawinstitute.org/greater-regional-investment-and-security-cooperation-latvian-priorities-for-the-three-seas-initiative/).

76 Szczyt w Rydze, 2022 r. [Three Seas Initiative](https://3seas.eu/about/past-summits/riga-summit-2022).

77 The Three Seas Initiative and Latvia: An Attempt to Split Europe or to Complement It? [Latvian Institute of International Affairs](https://asia.liia.lv/en/analysis/the-three-seas-initiative-and-latvia-an-attempt-to-split-europe-or-to-complement-it/).

78 [Geopolitical necessity: Rail Baltica receives more EU funding](https://www.railbaltica.org/geopolitical-necessity-rail-baltica-receives-more-eu-funding/)

79 Low-speed rail delays implementation of Rail Baltica project](https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/osw-commentary/2024-08-16/low-speed-rail-delays-implementation-rail-baltica-project)

Łotwy jako istotnego ogniwa między regionem Morza Bałtyckiego a gospodarką europejską. 80 Wspieranie partnerstw z krajami sąsiednimi w ramach 3SI może także przyczynić się do intensyfikacji inicjatyw infrastrukturalnych o charakterze transgranicznym i stworzenia jednolitej wizji rozwoju regionalnego. Dzięki tym projektom infrastrukturalnym Łotwa zyskuje na atrakcyjności w oczach inwestorów, a także zacieśnia współpracę handlową, realizując swoją strategię regionalnej spójności gospodarczej.

Jedno z założeń łotewskiej agendy gospodarczej zakłada wzrost w oparciu o innowacje zgodnie z wytycznymi strategii na rzecz inteligentnych innowacji (RIS3). Strategia koncentruje się na wzmacnianiu konkurencyjności Łotwy, bowiem środki na badania i rozwój stale inwestuje w obszary o wysokim potencjale rozwoju.81 Łotwa stawia dziś na rozwój takich branż jak biomedycyna, materiały typu SMART oraz teleinformatyka. W efekcie w 2022 r aż o 18 proc. wzrosła wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w sektorze ICT, który należy do najprężniej rozwijających się gałęzi łotewskiej gospodarki.82

Kluczowym elementem transformacji łotewskiej gospodarki jest ukierunkowanie eksportu na innowacje, a więc usług i produktów o wysokiej wartości dodanej. Łotwa upatruje w Trójmorzu szans na ożywienie tradycyjnych sektorów gospodarki i jednocześnie rozwój przemysłu zaawansowanych technologii. 83 Konkurencyjność kraju w regionu w dużej mierze zależy bowiem od rozwoju innowacji i wypracowania rozwiązań

na rzecz transformacji cyfrowej. Łotwa to kraj, który osiąga bardzo dobre wyniki w budowie gospodarki opartej na wiedzy i jednocześnie dąży do zmniejszenia wolumenów eksportu towarów o niskiej wartości dodanej. W efekcie w 2023 r. łotewski eksport wysokich technologii wyniósł 2,1 mld euro i był o 14 proc większy niż rok wcześniej.84

Ponadto władze mocno stawiają na rozwój połączeń cyfrowych, co ma napędzać rodzimą gospodarkę oraz zagwarantować bezpieczeństwo w regionie. Świadczy o tym uczestnictwo w projekcie „cyfrowej autostrady” Trójmorza. Przedsięwzięcie ma posłużyć budowie połączeń telekomunikacyjnych i cyfrowych między krajami Inicjatywy Trójmorza.85 Zaangażowanie Łotwy w sektor cyfrowy, w tym rozbudowę infrastruktury 5G, z jednej strony zwiększa konkurencyjność, a z drugiej napędza innowacje.

BEZPIECZEŃSTWO NARODOWE A INICJATYWA TRÓJMORZA (3SI)

Priorytetem członkostwa Rygi w Inicjatywie Trójmorza jest wzmocnienie bezpieczeństwa energetycznego kraju i zarazem stopniowe uniezależnianie się od dostaw z kierunku rosyjskiego. Z uwagi na bliskość Rosji i wysoki niegdyś poziom uzależnienia od rosyjskiej energii poszukiwania alternatywnych źródeł surowców mają znaczenie nie

80 Ministry of Transport unveils first stage scenario for Rail Baltica in Latvia](https://www.railfreight.com/infrastructure/2024/10/29/financial-strain-may-limit-rail-baltica-to-a-single-track-only/)

81 Saeima committee doubts Rail Baltica project viability, risk of losing EU funding is real](https://bnn-news.com/saeima-committee-doubts-rail-baltica-project-viability-risk-of-losing-eu-funding-is-real-260552)

82 Low-speed rail delays implementation of Rail Baltica project](https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/osw-commentary/2024-08-16/low-speed-rail-delays-implementation-rail-baltica-project)

83 Saeima committee doubts Rail Baltica project viability, risk of losing EU funding is real](https://bnn-news.com/saeima-committee-doubts-rail-baltica-project-viability-risk-of-losing-eu-funding-is-real-260552)

84 [Geopolitical necessity: Rail Baltica receives more EU funding](https://www.railbaltica.org/geopolitical-necessity-rail-baltica-receives-more-eu-funding/)

85 Ministry of Transport unveils first stage scenario for Rail Baltica in Latvia](https://www.railfreight.com/infrastructure/2024/10/29/financial-strain-may-limit-rail-baltica-to-a-single-track-only/)

tylko dla gospodarki kraju, ale przede wszystkim jego bezpieczeństwa. Warto zauważyć, że Łotwa i pozostałe dwa państwa bałtyckie przystąpiły do projektu integracji i synchronizacji systemu elektroenergetycznego krajów bałtyckich z sieciami europejskimi. Celem, któremu służy ta inwestycja jest osiągnięcie pełnej integracji rynków energii elektrycznej Litwy, Łotwy i Estonii z Europejską Siecią Kontynentalną w oparciu o synchroniczną pracę systemów elektroenergetycznych, zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego w regionie i dopełnienie integracji europejskiego rynku energetycznego.

Ponadto na Łotwie podejmowane są działania na rzecz budowy terminalu LNG, co wpisuje się w strategię dywersyfikacji źródeł energii i szlaków dostaw.86 Od 2019 r. gaz do Łotwy płynie poprzez gazociąg Balticconnector łączący przez Zatokę Fińską systemy gazowe Finlandii i Estonii. Projekt sfinansowano ze środków unijnych. W rezultacie zmniejszyło się uzależnienie państw bałtyckich od dostaw rosyjskiego gazu – w 2023 r. import z Rosji spadł aż o 88 proc. 87 Wprawdzie Łotwa nie jest stroną projektu gazociągu GIPL, którym surowiec płynie pomiędzy Polską i Litwą, lecz magistrala znacząco zwiększa bezpieczeństwo energetyczne Rygi, bowiem umożliwia im szerszy dostęp do europejskiej sieci przesyłowej gazu.

Aktywne uczestnictwo Łotwy w pracach 3SI przekłada się na wzrost znaczenia kraju na forum Unii Europejskiej. Trójmorze jest dla Rygi platformą współpracy regionalnej w obszarze polityki bezpieczeństwa i rozwoju. Z racji głęboko odczuwanego zagrożenia w regionie łotewskie władze poszukują obrony w bliskich relacjach z Waszyngtonem. Łotwa gorąco opowiada się za większym zaangażowaniem w dialog na szczeblu zarówno europejskim, jak i transatlantyckim. Tym

samym rośnie pozycja tego niewielkiego kraju na forum unijnym i międzynarodowym. Pogłębienie stosunków z sojusznikami, w szczególności Stanami Zjednoczonymi, w obliczu rosyjskiego zagrożenia jest elementem łotewskiej agendy politycznej. Warto w tym kontekście dodać, że Ryga jest udziałowcem w Funduszu Trójmorza, gdzie współfinansuje projekty, które realnie przyczyniają się do poprawy bezpieczeństwa w regionie i budowania odporności na zagrożenia.

Prognozy na przyszłość: rekomendacje dla Łotwy Łotwa ma dziś wszelkie predyspozycje, by zmodernizować krajową gospodarkę i mocniej zintegrować się z państwami ościennymi. Z pewnością wymierną korzyść dla gospodarki przyniesie ukończenie sztandarowych dla Trójmorza projektów: Rail Baltica i „cyfrowej autostrady”. W rezultacie przewiduje się, że za sprawą nowych szlaków transportowych PKB Łotwy w ujęciu rocznym wzrośnie o 1,5–2 proc. Prognozuje się przy tym wzrost wartości rodzimego rynku ICT. 88 Wspomniane wyżej przedsięwzięcia przypieczętują rolę Łotwy jako hubu transportowego na skrzyżowaniu szlaków biegnących z północy do centrum Starego Kontynentu.89

Nacisk na cyfryzację i innowacyjność oznacza, że Łotwa ma szansę odnieść sukces w sektorze zaawansowanych technologii. Szacuje się, że w ciągu najbliższych pięciu lat nakłady na inwestycje w badania i rozwój w sektorze ICT wzrosną o ok. 20–25 proc., zaś Łotwa stanie się europejskim liderem w dziedzinie technologii finansowych i zarazem atrakcyjnym miejscem dla inwestorów.90 Przełom dla krajowej gospodarki nastąpić może także za sprawą inicjatyw promujących bezpieczeństwo energetyczne i zrównoważony rozwój. Łotwa jest dziś na dobrej drodze do całkowitego uniezależnienia się od rosyjskich źródeł

86 LNG Terminal Development](https://enercee.net/countries/latvia/energy-policy)

87 [Balticconnector Participation and GIPL Benefits](https://www.mk.gov.lv/en/article/latvia-invest-eur-1344-million-energy-security-and-biomethane-production)

88 Latvia’s Recovery and Resilience Plan](https://commission.europa.eu/business-economy-euro/economic-recovery/recovery-and-resilience-facility/country-pages/latvias-recovery-and-resilience-plan_en)

89 Digital Latvia Overview](https://www.digitallatvia.lv/about-us/)

90 Going Digital in Latvia](https://www.oecd-ilibrary.org/science-and-technology/going-digital-in-latvia_8eec1828-en)

energii do 2027 r. Łotewski krajowy plan działań na rzecz odnawialnych źródeł energii przewiduje wzrost o 40 proc. dla udziału energii wytwarzanej ze źródeł odnawialnych, co nie byłoby możliwe

bez współpracy z krajami regionu. W rezultacie zwiększy się bezpieczeństwo energetyczne nadbałtyckiego kraju, który dodatkowo zyska nowe możliwości w zakresie obrotu energią.

REKOMENDACJE

BEZPIECZEŃSTWO

ENERGETYCZNE

I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ

Przede wszystkim Łotwa musi przyspieszyć tempo prac nad synchronizacją sieci elektroenergetycznych z sieciami obszaru Europy kontynentalnej i odłączyć się od dotychczas wspólnego z Rosją systemu. Dodatkowym wsparciem dla krajowej energetyki może być rozbudowa infrastruktury LNG oraz zwiększenie nakładów na inwestycje w energię ze źródeł odnawialnych, również w ramach wspólnych przedsięwzięć z pozostałymi członkami 3SI. Rząd powinien zaangażować w modernizację infrastruktury energetycznej podmioty prywatne za sprawą systemu zachęt.

TRANSFORMACJA

CYFROWA I INNOWACJE

Szybki rozwój infrastruktury cyfrowej ma zasadnicze znaczenie. Ryga priorytetowo powinna potraktować projekt „cyfrowej autostrady” Trójmorza i jednocześnie stale rozwijać sieć telekomunikacyjną 5G wzdłuż kluczowych z punktów widzenia gospodarki szlaków transportowych. Ważne także, by potencjał Łotwy zachęcił koncerny technologiczne z całego świata do inwestycji w kraju, ponieważ zagraniczny kapitał jest motorem wzrostu gospodarczego i innowacyjności. Toteż władze kraju powinny dążyć do zacieśnienia współpracy w obszarze cyberbezpieczeństwa z sojusznikami z Trójmorza oraz podniesienia poziomu kompetencji cyfrowych w społeczeństwie.

MODERNIZACJA

INFRASTRUKTURY

TRANSPORTOWEJ

Zmodernizowane korytarze transportowe na Łotwie połączą kraj z resztą kontynentu i jednocześnie pozwolą na zwiększenie wolumenów handlowych. Szczególne znaczenie ma Rail Baltica – po ukończeniu magistrala kolejowa pozwoli na szybkie połączenie północy z południem Europy, podobnie jak Via Baltica. Za sprawą multimodalnych węzłów transportowych oraz inteligentnych systemów logistycznych zwiększy się przepustowość. Z kolei współpraca sektora publicznego z prywatnymi przedsiębiorstwami zapewni środki niezbędne do utrzymania istniejącej infrastruktury i budowy nowych obiektów.

NOWE INWESTYCJE

I WZROST GOSPODARCZY

Łotwa może przyciągnąć zagranicznych inwestorów dzięki bardziej proaktywnym działaniom w ramach Funduszu Trójmorza. Władze powinny także ujednolicić regulacje prawne, by usprawnić wdrażanie projektów transgranicznych. Za sprawą programów inwestycyjnych, których priorytetem jest rozwój wysokiej techniki oraz zielonych technologii, Ryga dostosuje swoje cele do założeń Inicjatywy Trójmorza. Współpraca w zakresie przedsięwzięć strategicznych z kolei przyciągnie nowe inwestycje na terytorium Łotwy.

BEZPIECZEŃSTWO

I ODPORNOŚĆ REGIONU

NA ZAGROŻENIA

Łotwa powinna rozwijać partnerstwa z USA i sojusznikami z Unii Europejskiej. Wspólne przedsięwzięcia z zakresu cyberbezpieczeństwa gwarantują bowiem większą odporność na zagrożenia. Ważne także, by władze Łotwy opracowały mechanizmy reagowania na zagrożenia hybrydowe oraz usprawniły przepływ informacji pomiędzy służbami wywiadowczymi.

WNIOSKI

Zaangażowanie Łotwy w Inicjatywę Trójmorza jest przemyślane i uwzględnia bieżące interesy Rygi, pozwalając władzom kraju realizację celów w zakresie integracji w regionie, rozwoju gospodarczego oraz wzmacniania bezpieczeństwa narodowego. Łotwa wykorzystała swoje członkostwo w Inicjatywie Trójmorza (3SI) do wdrażania kluczowych projektów infrastrukturalnych, takich jak Rail Baltica (projekt kolejowy łączący kraje bałtyckie z resztą Europy) oraz Baltic Synchronization Project (synchronizacja systemów energetycznych krajów bałtyckich z siecią europejską). Jednocześnie Ryga umocniła swoją pozycję geopolityczną dzięki zacieśnieniu współpracy z sojusznikami regionalnymi i partnerami transatlantyckimi.

Strategiczne podejście łotewskich władz do Trójmorza nie ogranicza się jedynie do rozwoju infrastruktury. Obejmuje ono również szeroką i dalekosiężną wizję transformacji gospodarczej kraju. Łotwa koncentruje się na innowacjach cyfrowych, co znajduje odzwierciedlenie w jej zaangażowaniu w projekt „cyfrowej autostrady” Trójmorza oraz w dążeniu do rozwijania zaawansowanych technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT). Dzięki tym działaniom Ryga ma szansę stać się technologicznym hubem w regionie. Łotwa dąży do stworzenia gospodarki, która jest nie tylko jest nowoczesna pod względem cyfrowym, ale także zrównoważona i ekologiczna, dzięki inwestycjom

w energię odnawialną i rozwój infrastruktury transportowej. Takie podejście pozwala jej przy gotować się na przyszłe wyzwania oraz zachować konkurencyjność.

W 2022 r. Ryga zorganizowała szczyt Trójmo rza oraz zasiliła jeden z funduszy Inicjatywy, co świadczy o coraz większym zainteresowaniu in tegracją z państwami regionu. Łotwa dostrzega w Inicjatywie Trójmorza szansę na przezwycię żenie problemów z przestarzałą infrastrukturą, a także na stworzenie bardziej zrównoważonej i niezależnej polityki energetycznej, co ma klu czowe znaczenie w kontekście globalnych napięć i zmieniającej się sytuacji geopolitycznej.

Sukcesy łotewskich władz w realizacji projektów infrastrukturalnych, gospodarczych i geopoli tycznych w ramach 3SI mogą służyć za przykład dla innych państw, które dążą do wzmocnienia swojej pozycji w regionie poprzez współpracę z sąsiadami, z którymi łączą je wspólne cele oraz zagrożenia. W dalszej perspektywie większą rolę w Inicjatywie mogą odegrać mniejsze państwa, które stoją przed realną szansą na kreowanie agendy w regionie, a przy tym mogą realizować własne partykularne interesy.

Ambicje łotewskich elit rządzących w dużej mierze pokrywają się z celami Trójmorza, zaś Inicjatywa może zaoferować swoim członkom narzędzia do rozwiązywania ich wewnętrznych problemów, jak i gwarantujące stabilność i bez pieczeństwo. W obliczu dzisiejszych wyzwań dla gospodarki i bezpieczeństwa, Ryga przejawia strategiczny stosunek do Trójmorza, co pozwala jej czerpać korzyści gospodarcze, zacieśniać integrację z ościennymi krajami oraz wzmacniać bezpieczeństwo regionu. ■

POLSKA

Raport o stanie Inicjatywy Trójmorza

Szymon Polewka

W 2024 roku upływa dziewięć lat od zainicjowania przez Prezydenta Chorwacji Kolindę Grabar-Kitarović i Prezydenta RP Andrzeja Dudę Inicjatywy Trójmorza. Inicjatywa obecnie zrzesza 13 państw - rozciągających się między Bałtykiem, Adriatykiem a Morzem Czarnym - współpracujących na rzecz rozwoju wschodnich regionów Unii Europejskiej szczególnie na linii północ - południe. Pomimo burzliwości ostatnich lat państwom członkowskim udało utworzyć się międzynarodowe ramy formatu, które stawiają Inicjatywę Trójmorza jako stały element na europejskiej scenie politycznej.

POLSKIE SPOJRZENIE

Z perspektywy Polski Incjatywa Trójmorza pozwalać ma regionowi sprostać aktualnym wyzwaniom w wymiarze ekonomicznym i strategicznym, będąc uzupełnieniem funkcjonujących już lokalnych struktur międzynarodowych. Polska jako jedno z państw inicjujących dąży do jak najsilniejszego wzmocnienia pozycji Trójmorza, upatrując w kolektywnej współpracy szanse na suwerenną politykę regionalną niezależną od wpływów Berlina i Moskwy. Aktualnie Inicjatywa koncentruje wokół corocznych szczytów prezydenckich - or-

ganizowanych rotacyjnie przez wyłonione państwo członkowskie - na których przyjmowane są deklaracje. Do sukcesów Trójmorza zalicza się: utworzenie Funduszu Inwestycyjnego Trójmorza (Three Seas Initiative Investment Fund, 3SIIF), organizacje Forów Biznesu Trójmorza, realizacja projektów w ramach transeuropejskiej sieci transportowej (TEN-T) wraz z interaktywnym systemem sprawozdań, oraz otwarcie indeksu giełdowego dla państw Trójmorza CEEplus91 .

Inicjatywa Trójmorza od początku pozostaje jednym ze sztandarowych projektów polskiej polityki zagranicznej. Wielkość, historia, ambicje oraz centralne położeniem kraju sprawiają, że Warszawa stara się odgrywać rolę lidera w pogłębianiu integracji na rzecz Trójmorza. Wkład Polski w Inicjatywę szczególnie mocno uwidacznia się w Funduszu Inwestycyjnym. Polski Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK) pozostaje współzałożycielem i głównym inwestorem w Funduszu. W 2023 roku w Funduszu Inwestycyjnym Trójmorza zgromadzono 928 mln euro, z czego wkład polskiego BGK wyniósł aż 750 mln euro92 . Poprzedni rząd Zjednoczonej Prawicy szczególną wagę przykładał do projektów infrastrukturalnych, z których najmocniej społecznie promowana była Via Carpatia.

Pełnoskalowa inwazja Federacji Rosyjskiej na Ukrainę z lutego 2022 roku wykazała słuszność polskiego sceptycyzmu w relacjach międzynarodowych z Rosją oraz podkreśliła ważność relacji transatlantyckich - w szczególności ze Stanami Zjednoczonymi. Od inauguracji Trójmorza Polska zabiega o amerykański patronat nad inicjatywą. Dzięki Polskiemu zaangażowaniu na szczycie w Warszawie w lipcu 2017 roku gościł prezydent Donald Trump, co postawiło Inicjatywę w centrum zainteresowania światowych mediów. Dodatkowo - odpowiadając na rosyjskie zagrożenie - projekty realizowane w ramach Inicjatywy Trójmorza infrastrukturalnie wpisują się w NATO-wskie założenia strategiczne, wspierając logistyczne zaplecze sojuszu. W szczególności mowa tu o projektach kolejowych Amber Rail Freight Corridor oraz Rail-2-Sea93 , które w razie konfliktu umożliwiłyby sprawne przemieszczanie oddziałów w obszarze Trójmorza.

Zwycięstwo w polskich wyborach parlamentarnych koalicji Platforma Obywatelska - Trzecia Droga - Lewica poddało pod zapytanie przyszłość polskiego zaangażowania w ramach Inicjatywy Trójmorza. Kontynuacja dotychczasowego kursu podkreślona została jednak przez ministra spraw zagranicznych Radosława Sikorskiego w exposé z 26 kwietnia 2024 roku. Sikorski w swoim exposé zwrócił szczególną uwagę na rozwój infrastruktury transportowej, energetycznej oraz cyfrowej94 . Sprawia to, że polityka polski względem Trójmorza nadal pozostaje znaczącym kierunkiem polityki zagranicznej. Kurs ten dodatkowo wzmocniony jest przez prezydenta Andrzeja Dudę, którego kadencja upływa w sierpniu 2025 roku.

91 3SI Research Center, Deklaracje przyjęte na szczytach Inicjatywy Trójmorza, (dostęp 28.08.2024) https://trojmorze.isppan.waw. pl/inicjatywa-trojmorza/deklaracje-szczytow-inicjatywy-trojmorza/

92 Kancelaria Sejmu, Biuro Komisji Sejmowej, Pełny zapis posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych nr 143 z dnia 6 lipca 2023 roku, str. 9, (dostęp 29.08.2024) https://orka.sejm.gov.pl/zapisy9.nsf/0/A7CA90132486654EC1258A0000477E7F/$File/0398509. pdf

93 3SI Research Center, Wybrane Projekty Priorytetowe, (dostęp 29.08.2024) https://trojmorze.isppan.waw.pl/news/wybrane-projekty-priorytetowe/

94 Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Informacja Ministra Spraw Zagranicznych o zadaniach polskiej polityki zagranicznej w 2024 r., str.12, (dostęp 29.08.2024) https://www.gov.pl/web/dyplomacja/informacja-ministra-spraw-zagranicznych-o-zadaniach-polskiej-polityki-zagranicznej-w-2024-r

WYZWANIA

DLA REGIONU

W ciągu ostatnich lat sposób diametralny zmieniły się realia międzynarodowe, w których przyszło funkcjonować regionowi. Niestabilność zewnętrzna w sposób bezpośredni oddziaływuje na region, który ze względu na centralne położenie szczególnie wrażliwy jest na kryzysy międzynardowe. Do głównych współczesnych zagrożeń dla Inicjatywy Trójmorza zaliczyć można:

Rewizjonistyczne działania Federacji Rosyjskiej, która jako kontynuatorka Związku Radzieckiego rości sobie prawa do obszaru Trójmorza jako własnej strefy wpływów. Najbardziej wymownym przykładem Rosyjskiej imperialistycznej polityki jest tocząca się wojna na Ukrainie. Dodatkowo Federacja Rosyjska w sposób nieformalny znajduje się w stanie wojny hybrydowej z NATO. Do najbardziej dotkliwych przykładów hybrydowych ataków rosyjskich na kraje Trójmorza ostatnich lat zalicza się: wywołanie we współpracy z Białorusią sztucznego kryzysu migracyjnego na granicy z Litwą i Polską, szantarz energetyczny połączony z odcinaniem niektórych państw Trójmorza od gazu - szczególnie bolesny w Słowacji95 , wybuch składu amunicji w czeskim Vrbětice z 2014 roku96 .

Destabilizacja dotychczasowej polityki Republiki Federalnej Niemiec. Zagrożenie Rosyjskie łączy się aktualnie z destabilizacją społeczną w najważniejszych krajach Unii Europejskiej. Szczególnie widoczne jest to na przykładzie Niemiec, które od lat przekładały współpracę z Rosją nad kolektywnym interesem regionu. Aktualnie Republika Federalna Niemiec przeżywa złożony kryzysy na wielu płaszczyznach co w średniej perspektywie czasu, nie stawia Niemcy jako wiarygodnego part-

nera. Dodatkowo wielkość Niemieckiej gospodarki budzi obawy o potencjalne zdominowanie Trójmorza w przypadku potencjalnego członkostwa.

Aktualnie Republika Federalna Niemiec razem ze Stanami Zjednoczonymi, Komisją Europejską i Japonią posiada status partnera strategicznego Trójmorza.

Kryzys migracyjny, który szczególnie odczuwalny jest dla południowych krajów Trójmorza. Masowy napływ imigrantów z pogrążonych w kryzysie regionów Afryki i Bliskiego Wschodu prowadzi do przenoszenia się ich wewnętrznych problemów na grunt europejski. Nieprzerwana liberalna polityka migracyjna w najbardziej wpływowych krajach UE prowadzi do przecięcia regiony Trójmorza przez szlaki migracyjne, które wpływają na bezpieczeństwo lokalnej ludności. Dodatkowo wspomniana powyżej hybrydowa aktywność Rosji, otwiera nowy szlak migracyjny na granicy północnych krajów Trójmorza, których naturalnie problem ten dotknąłby w ograniczonym zakresie.

ZALECENIA

Wyzwania mijających lat stwarzają dla regionu również szanse na rozwój i pogłębioną współpracę. Wnioski płynące z IX Szczytu Inicjatywy Trójmorza z Wilna, wykazują, że Inicjatywa Trójmorza cieszy się uznaniem międzynarodowym i posiada potencjał na kształtowanie i dalszy rozwój regionu 97. Do najważniejszych kierunków przyszłej współpracy w ramach Trójmorza powinien należeć:

Rozwój Funduszu Inwestycyjnego Inicjatywy Trójmorza. Aktualne potrzeby infrastrukturalne

95 Veronika Oravcová, Energy Without Russia The Consequences of the Ukraine war and the EU Sanctions on the Energy Sector in Europe, Friedrich-Ebert-Stiftung https://library.fes.de/pdf-files/bueros/budapest/20408.pdf

96 Mateusz Gniazdowski, Martyna Wasiuta, Rosyjskie zamachy w Czechach – kontekst krajowy, implikacje, perspektywy, Ośrodek Studiów Wschodnich, 20.04.202, (dostęp 31.08.2024) https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2021-04-20/rosyjskie-zamachy-w-czechach-kontekst-krajowy-implikacje-perspektywy

97 3SI Research Center, Wspólna deklaracja IX Szczytu Inicjatywy Trójmorza w Wilnie (Wilno, 11 kwietnia 2024), (dostęp 31.08.2024) https://trojmorze.isppan.waw.pl/deklaracje/2394/

POLSKA

w regionie Trójmorza szacowane są na ok. 500 mld dolarów98 . Kluczowe dla rozwoju funduszu jest przekonanie wszystkich krajów Inicjatywy do uczestnictwa w projekcie oraz zwiększania zadeklarowanego w nim wkładu. Obecnie polski BGK wpłacił 725 mld euro ze zgromadzonego 928 mld euro, co stanowi 78 proc budżetu. Przekłada się to na dominację Polski we wszystkich dedykowanych funduszowi organach oraz na 80 proc. głosów w Walnym Zgromadzeniu Funduszu. Taki stan rzeczy działa mocno na szkodę funduszu, jak i współpracy w Trójmorzu99. Dodatkowo ważne jest odpowiedzialne inwestowanie środków w projekty wykazujące wysoką stopę zwrotu, których potencjalny sukces mógłby zachęcić przyszłych inwestorów. Szczególnie warto skupić się na prywatnych inwestorach lokalnych, którzy poprzez fundusz mogliby koncentrować kapitał w regionie.

Budowa wspólnej koalicji na rzecz perspektywy budżetowej UE na lata 2028-2034. Przewiduje się, że już w przyszłym roku podczas Polskiej prezydencji w Radzie UE rozpoczną się przygotowania nad nowym budżetem UE. Prezydencja ta może być traktowana jako szansa na zaprezentowanie wspólnego głosu w celu uzyskania jak najlepszej pozycji negocjacyjnej, szczególnie względem Niemiec i Francji.

Współpraca na rzecz bezpieczeństwa w regionie. Aktualnie region może pochwalić się wysokim wskaźnikiem bezpieczeństwa wewnętrznego. W zestawieniu Global Peace Index z 2024 kraje regionu uplasowały się w przedziale od 9 (Słowenia) do 36 (Rumunia) miejsca na 163 badanych państw100 , co plasuje region w czołówce najbezpieczniejszych miejsc świata. Kraje regionu reprezentują zbliżoną wizję bezpieczeństwa, opartej na spójności wewnętrznej, która stoi w kontrze do globalizmu. Kierunek ten wyróżnia kraje Trójmorza na tle Europy, świadcząc o atrakcyjności

regionu w dobie kryzysu bezpieczeństwa wewnętrznego UE.

Budowa społecznej, historycznej i kulturowej świadomości o Trójmorzu. Promocja idei na poziomie społecznym służy pogłębieniu demokratycznej kontroli na Inicjatywą. Szczególnie ważna jest budowa świadomości wśród młodzieży. W 2021 roku odbyła się próba utworzenia panelu dla młodych w postaci Forum Młodych Parlamentarzystów Trójmorza w Warszawie. Formuła ta nie jest niestety kontynuowana. Utworzenie stałego corocznego spotkania/kampusu dla młodych mogłoby w średniej i długiej perspektywie utworzyć drogę do budowy silnej świadomości o Trójmorzu o mechanizmie zbliżonym do Erasmusa dla UE. Wydarzenie takie mogłoby się odbywać np. nad Balaton na Węgrzech lub w Liptowskim Mikulaszu w Słowacji. Dodatkowo poszerzenie działalności Inicjatywy na poziomie historycznym i kulturowym pozwoliłoby odkrywać fundamenty wspólnych doświadczeń historycznych oraz kulturowych wzmacniając więzi, jakie występuje pomiędzy państwami partnerskimi.

Inicjatywa na rzecz współpracy w obrębie nowych technologii. Aktualnie tocząca się rewolucja AI odmienia dotychczasowe pojmowanie pracy oraz redefiniuje kontakt na linii człowiek - maszyna. Od udanego włączenia sztucznej inteligencji w sieć powiązań gospodarczych będzie zależało tempo rozwoju regionu na przyszłe lata. Korzystając z toczącej się rewolucji Injatywa Trójmorza, powinna utworzyć podłoże pod wspólny rozwój AI starając się zapobiegać drenażowi talentów. W długiej perspektywie mądra współpraca na rzecz nowych technologii może stać się kluczem do wyrwania się z klątwy peryferyjności regionu.

Przygotowanie do odbudowy Ukrainy. Obecnie ze względu na dużą nieprzewidywalność konflik-

98 Three Sees Initiative Invastment Fund, Regional Potential, (dostęp 31.08.2024) https://3siif.eu/potential

99 Julita Wilczek, Andrzej Rudowski, Fundusz Trójmorza, W stronę instytucjonalizacji Inicjatywy?, Collegium Interethnicum, Warszawa 2021 https://interethnicum.pl/wp-content/uploads/2022/01/BAROMETER_3_final.pdf

100 Institute for Economics & Peace, Global Peace Index 2024: Measuring Peace in a Complex World, Sydney, June 2024. (dostęp 31.09.2024) http://visionofhumanity.org/resources

tu ciężko jest oszacować potencjalny termin jego zakończenia. Zarówno Ukraina, jak i Mołdawia w naturalny sposób wpisują się wizję realizowaną przez Inicjatywę Trójmorza. Odbudowa powojennej Ukrainy jest szczególnie ważne dla

ŹRÓDŁA

regionu, ponieważ potencjalna porażka projektu będzie skutkowała powstaniem państwa upadłego w bezpośrednim sąsiedztwie Trójmorza, którego problemy będą oddziaływać na cały region.

Gniazdowski Mateusz, Wasiuta Martyna, Rosyjskie zamachy w Czechach – kontekst krajowy, implikacje, perspektywy, Ośrodek Studiów Wschodnich, 20.04.202, (dostęp 31.08.2024): https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2021-04-20/rosyjskie-zamachy-w-czechach-kontekst-krajowy-implikacje-perspektywy

Institute for Economics & Peace, Global Peace Index 2024: Measuring Peace in a Complex World, Sydney, June 2024. (dostęp 31.09.2024): http://visionofhumanity.org/resources

Kancelaria Sejmu, Biuro Komisji Sejmowej, Pełny zapis posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych nr 143 z dnia 6 lipca 2023 roku, str. 9, (dostęp 29.08.2024): https://orka.sejm.gov.pl/zapisy9.nsf/0/A7CA90132486654EC1258A0000477E7F/$File/0398509.pdf

Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Informacja Ministra Spraw Zagranicznych o zadaniach polskiej polityki zagranicznej w 2024 r., str.12, (dostęp 29.08.2024): https://www.gov.pl/web/dyplomacja/informacja-ministra-spraw-zagranicznych-o-zadaniach-polskiej-polityki-zagranicznej-w-2024-r

Oravcová Veronika , Energy Without Russia The Consequences of the Ukraine war and the EU Sanctions on the Energy Sector in Europe, Friedrich-Ebert-Stiftung: https://library.fes.de/pdf-files/bueros/budapest/20408.pdf

Three Sees Initiative Invastment Fund, Regional Potential, (dostęp 31.08.2024): https://3siif.eu/potential

Wilczek Julita, Rudowski Andrzej, Fundusz Trójmorza, W stronę instytucjonalizacji Inicjatywy?, Collegium Interethnicum, Warszawa 2021: https://interethnicum.pl/wp-content/uploads/2022/01/BAROMETER_3_final.pdf

3SI Research Center, Deklaracje przyjęte na szczytach Inicjatywy Trójmorza, (dostęp 28.08.2024): https://trojmorze.isppan.waw.pl/inicjatywa-trojmorza/deklaracje-szczytow-inicjatywy-trojmorza/ 3SI Research Center, Wybrane Projekty Priorytetowe, (dostęp 29.08.2024): https://trojmorze.isppan.waw.pl/news/wybrane-projekty-priorytetowe/

3SI Research Center, Wspólna deklaracja IX Szczytu Inicjatywy Trójmorza w Wilnie (Wilno, 11 kwietnia 2024), (dostęp 31.08.2024) https://trojmorze.isppan.waw.pl/deklaracje/2394/ ■

RUMUNIA

Rumunia w Inicjatywie Trójmorza.

Informacje ogólne

Sebe Mihai101

(Instytut Europejski w Rumunii / Uniwersytet Bukareszteński)

Abstrakt Niniejsze opracowanie podsumowuje dotychczasową działalność Rumunii w ramach Inicjatywy Trójmorza ze szczególnym uwzględnieniem szczytów w Bukareszcie oraz omawia projekty zainicjowane przez rumuńskie władze. W pracy przedstawiono także kluczowe koncepcje,

którymi zaowocowały prace Inicjatywy w bieżącym roku i które kraje Trójmorza mogą wdrożyć przed przyszłorocznym szczytem w Warszawie. Słowa kluczowe: Inicjatywa Trójmorza, Rumunia, projekty, wyzwania, szanse

101 Kierownik Wydziału Spraw Europejskich, Europejskiego Instytutu Rumunii i wykładowca na Uniwersytecie w Bukareszcie, Rumunia (mihai.sebe@ier.gov.ro)

WSTĘP

Inicjatywa Trójmorza od początku jest dla Rumunii istotnym formatem współpracy regionalnej. Władze w Bukareszcie zasygnalizowały to już w 2015 r. podczas spotkania przywódców krajów Europy Środkowo-Wschodniej w siedzibie ONZ. Jak wynika z oświadczenia kancelarii prezydenta Rumunii, “prezydent podkreślił istotę bezpieczeństwa energetycznego oraz regionalnych korytarzy transportowych, które połączą nie tylko państwa pomiędzy Bałtykiem, Adriatykiem i Morzem Czarnym, ale również ich obywateli, gwarantując tym samym bezpieczeństwo i stabilność.

W ocenie prezydenta należy podjąć działania na trzech płaszczyznach. Najpierw należy skupić się na efektywnych połączeniach z sąsiadującymi krajami, następnie rozwinąć infrastrukturę na osiach północ-południe i wschód-zachód, by wreszcie umocnić sieć powiązań z krajami Azji Środkowej i Afryki i w obrębie szeroko pojętego regionu transatlantyckiego».102

Deklaracja prezydenta odzwierciedla ówczesne i obecne aspiracje Rumunii w ramach Inicjatywy Trójmorza. Rozwój wzajemnych połączeń transportowych i cyfrowych miał bowiem w ocenie rumuńskich elit politycznych ożywić gospodarkę. Od początku stawiano także na konieczność zbudowania silniejszych powiązań między państwami Europa Środkowej.

HISTORIA DWÓCH SZCZYTÓW

Strona rumuńska wkrótce zaczęła przejawiać większe zainteresowanie Inicjatywą Trójmorza oraz formułować względem niej konkretne oczekiwania.

W 2018 r. Rumunia po raz pierwszy zorganizowała szczyt Inicjatywy Trójmorza, podczas którego doszło do pogłębiania stosunków transatlantyckich. W reakcji na rosyjską inwazję na Krym w 2014 r. obecni na spotkaniu przedstawiciele Stanów Zjednoczonych potwierdzili wsparcie amerykańskiej administracji dla dążeń Europy do dywersyfikacji energetycznej jako jednego z fundamentów Inicjatywy Trójmorza oraz zapewnili, że przekażą środki na inwestycje infrastrukturalne na osi północ-południe.103

Był to w pewnym sensie szczyt przełomowy: zainaugurowano wówczas działalność Forum Biznesowego, przyjęto krótką listę priorytetowych projektów Inicjatywy Trójmorza w trzech kluczowych obszarach: transportu, energetyki, cyfryzacji, podpisano list intencyjny w sprawie ustanowienia Funduszu Inwestycyjnego Trójmorza przez odpowiednie instytucje finansowe, a także powołano Sieć Izb Handlowych Państw Inicjatywy Trójmorza.104 105 106

Szczyt w 2018 r. jedynie potwierdził zapowiedzi władz Rumunii wyartykułowane trzy lata wcześniej. Postawiono na rozwój gospodarczy, pogłę-

102 Prezydent RumuniiParticiparea Președintelui României, domnul Klaus Iohannis, la reuniunea liderilor din statele riverane Mărilor Adriatică, Baltică și Neagră , 29 września 2015 r., https://www.presidency.ro/ro/media/comunicate-de-presa/participarea-presedintelui-romaniei-domnul-klaus-iohannis-la-reuniunea-liderilor-din-statele-riverane-marilor-adriatica-baltica-si-neagra

103 Ambasada Stanów Zjednoczonych w Rumunii, U.S. Secretary of Energy Rick Perry at the Three Seas Initiative Business Forum, 20 września 2018 r. https://ro.usembassy.gov/secretary-of-energy-rick-perry-at-the-three-seas-initiative-business-forum/

104 Three Seas Initiative, Bucharest Summit 2018, https://3seas.eu/about/past-summits/bucharest-summit-2018

105 Prezydent Rumunii, Joint Statement for the creation of the network of the Chambers of Commerce of the „Three Seas Initiative”, 18 września 2018 r., https://www.presidency.ro/ro/media/comunicate-de-presa/joint-statement-for-the-creation-of-the-network-of-the-chambers-of-commerce-of-the-three-seas-initiative

106 Prezydent Rumunii , Alocuțiunea Președintelui României, domnul Klaus Iohannis, susținută în cadrul deschiderii oficiale a Forumului de Afaceri al Inițiativei celor Trei Mări, 17 września 2018 r., https://www.presidency.ro/ro/media/discursuri/alocutiunea-presedintelui-romaniei-domnul-klaus-iohannis-sustinuta-in-cadrul-deschiderii-oficiale-a-forumului-de-afaceri-al-initiativei-celor-trei-mari

RUMUNIA

bienie współpracy w Europie oraz zacieśnienie relacji transatlantyckich.

Po udanym szczycie w 2018 r. Rumunia była gospodarzem spotkania liderów Trójmorza w 2023 r. Tym razem tematem numerem jeden była rosyjska agresja na Ukrainę. Kilka lat po szczycie w 2018 r. podkreślano znaczenie współpracy Ukrainy, Gruzji i Mołdawii z krajami Trójmorza. Ponadto rząd w Bukareszcie przy udziale krajów partnerskich zainicjował szereg inwestycji w ramach wspominanego już Funduszu Inwestycyjnego Trójmorza, w tym w infrastrukturę do przesyłu gazu ziemnego. Zaproponował także program wsparcia produkcji wodoru ze źródeł odnawialnych.107 108

Podczas spotkania przywódców w Bukareszcie w 2023 r. dokonano natomiast pierwszego w historii rozszerzenia o nowe, trzynaste państwo uczestniczące – Grecję, a także o kolejne państwo

stowarzyszone – Mołdawię.109

ZNACZENIE PROJEKTÓW

INFRASTRUKTURALNYCH

Kluczowym czynnikiem wpływającym na powodzenie inicjatywy Trójmorza jest trafność prowadzonych w jej ramach projektów.

W 2024 r. lista priorytetowych projektów Inicjatywy Trójmorza liczyła 143 pozycji o łącznej wartości 111 mld euro.110 Rumunia zgłosiła dotychczas dziewięć projektów z zakresu transportu, energetyki i cyfryzacji omówionych szerzej w poniższej tabeli. Na szczególną uwagę zasługują korytarz kolejowy Rail-2-Sea oraz szlak drogowy Via Carpatia.

107 Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rumunii, Response to a Parliamentary Inquiry concerning the hosting of the Three Seas Initiative to Bucharest, 13 lutego 2023 r., https://cdep.ro/interpel/2023/r8097A.pdf

108 Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rumunii, Semnarea unui acord pentru investiții în infrastructura de gaze naturale din România la Casa celor Trei Mări de la Davos, 24 maja 2022 r., https://www.mae.ro/node/58739

109 Mihai Sebe, “New dynamics” of the Three Seas Initiative Summit and Business Forum in Bucharest?, Three Seas Partnership, Warsaw Institute, 2023, https://threeseaspartnership.com/index.php/nowa-dynamika-szczytu-i-forum-biznesu-inicjatywy-trojmorza-w-bukareszcie/

110 Three Seas Initiative, Priority Projects, 2024, https://3seas.eu/about/progressreport

NAZWA INWESTYCJI

BRUA (gazociąg

łączący Bułgarię, Rumunię, Węgry i Austrię)

Rozwiązania interoperacyjności dla zdigitalizowanego i zrównoważonego sektora energetycznego w obszarze Inicjatywy Trójmorza

Via Carpatia

KRÓTKI OPIS

ENERGETYKA

Rozwój Krajowego Systemu Przesyłania Gazu w Rumunii wzdłuż korytarza Bułgaria-Rumunia-Węgry-Austria (BRUA Faza 1 i 2), Wzmocnienie dwukierunkowego korytarza przesyłowego gazu Bułgaria-Rumunia-Węgry-Austria (BRUA Faza 3), Rozwój Południowego Korytarza Przesyłania Gazu w Rumunii, umożliwiającego przejmowanie gazu z wybrzeża Morza Czarnego (Morze Czarne-Podisor) 2018 Znaczące postępy w realizacji 14,55 mld EUR Zabezpieczony w:

ENERGETYKA I CYFRYZACJA

Opracowanie harmonogramu działań na rzecz cyfryzacji i wprowadzenia zrównoważonych rozwiązań do sektora energetycznego

TRANSPORT

Główny korytarz transportowy zaprojektowany w celu zwiększenia spójności gospodarczej i terytorialnej poprzez połączenie mórz Bałtyckiego, Czarnego, Egejskiego i Adriatyckiego. W projekcie uczestniczą Polska, Litwa, Bułgaria, Chorwacja, Grecja, Węgry, Rumunia i Słowacja, a partnerami są Turcja i Ukraina.

2018 Zgłoszony 10 mln euro (0,01 bln euro) Zabezpieczony w: 0 proc.

2020

Znaczące postępy w realizacji Znaczące postępy w realizacji 11,21 mld EUR Zabezpieczony w: 85 proc.

FAIRway Dunaj

Nowoczesne oznakowanie drogi wodnej Dunaju, modernizacja punktów pomiaru poziomu, modernizacja floty geodezyjnej oraz rozbudowa ponadnarodowego systemu monitorowania dróg wodnych. Projekt ma przyczynić się do poprawy bezpieczeństwa i wydajności żeglugi śródlądowej.

2018 Zrealizowany Zrealizowany 21,72 mln EUR (0,02172 mld EUR) Zabezpieczony w: 100%

Rail-2-Sea

Platforma Cyfrowa

dla Monitorowania

Baz Hydrograficznych w regionie 3SI

Kluczowy projekt kolejowy mający na celu modernizację i rozwój linii kolejowej między portem w Gdańsku (Polska) a portem w Konstancy (Rumunia) przebiegającej przez Polskę, Słowację, Węgry i Rumunię.

CYFRYZACJA

Projekt platformy cyfrowej dla monitorowania baz hydrograficznych w regionie Trójmorza zakłada monitoring jakości zlewni w regionie oraz przepływów wód, a także analizę zagrożeń powodziowych. Monitorowanie parametrów jakości wody.

2019

Giełda transportowa w regionie 3SI

Opracowanie chmury do przetwarzania danych sztucznej inteligencji (AI Cloud)

Stworzenie inteligentnej platformy cyfrowej do transakcji usług transportowych i logistycznych w regionie 3SI.

2018

Znaczące postępy w realizacji

2,5

2018 Znaczące postępy w realizacji 4,5 mln EUR (0,0045 mld EUR) Zabezpieczony w: 0 proc.

Wdrożenie specjalistycznej chmury do przetwarzania sztucznej inteligencji (AI).

2023

Zgłoszony 120 mln EUR (0,12 mld EUR) Zabezpieczony w: 0 proc.

Opracowanie wysokowydajnego systemu obliczeniowego (HPC) w chmurze (HPC Cloud)

Budowa i operacjonalizacja centrum HPC w Rumunii

Tabela: projekty Rumunii w Inicjatywie Trójmorza, 2024

Źródło: Inicjatywa Trójmorza, Priorytetowe Projekty Infrastrukturalne, 2024111 112

Oprócz wyżej wymienionych inwestycji Rumunia chce korzystać z rosnącego zainteresowania energetyką jądrową. Władze kraju mają ambicję stać się wiodącym producentem energii jądrowej w regionie. Decyzja w tej sprawie zapada na szczeblu prezydenckim. – Rumunia spełnia dziś wszelkie warunki, by wdrożyć technologię małych reaktorów modułowych o częstotliwości napięcia 50 Hz, w tym również na skalę europejską, i udzielić sojusznikom z Inicjatywy Trójmorza niezbędnego wsparcia w zakresie prac inżynieryjno-projektowych.113 114 Wstępne porozumienie w tej kwestii podpisały Fluor Corporation i rumuńska SN Nuclearelectrica SA, współwłaściciel firmy celowej RoPower, na mocy którego powstanie drugiego etapu projektu FEED (Front-End Engineering Design). Obejmie ono aktualizację kosztorysu projektu, aktualizację harmonogramu projektu, a także projekt i wszystkie powiązane analizy

bezpieczeństwa niezbędne do podjęcia ostatecznej decyzji inwestycyjnej.115

WNIOSKI

W Rumunii nie brakuje różnorodnych opinii na temat przyszłości Inicjatywy Trójmorza.

Bieżący rok w Rumunii upływa pod znakiem wyborów prezydenckich, co angażuje lokalne elity polityczne zdecydowanie bardziej niż współpraca z krajami Trójmorza. Analitycy natomiast są zgodni co do tematów, które w nadchodzącym roku należy poruszyć na trójmorskiej agendzie. Należą do nich instytucjonalizacja Trójmorza, wytyczenie nowych ścieżek rozwoju formatu współpracy oraz kwestia stosunków z dawnymi republikami radzieckimi. 116 Warto także pochylić się nad tym, jak członkowie formatu mogą skorzystać na uczestnictwie w nim oraz

111 Three Seas Initiative, Priority Projects, 2024, https://3seas.eu/about/progressreport

112 Three Seas Initiative, Projects, 2024, https://projects.3seas.eu/

113 Rząd Rumunii, Program de guvernare 2023 – 2024 [Governing Programme 2023 – 2024], 2023, https://gov.ro/fisiere/pagini_fisiere/23-06-16-12-32-52Programul_de_Guvernare_2023-2024.pdf

114 Prezydent Rumunii, Alocuțiunea Președintelui României, Klaus Iohannis, susținută în cadrul evenimentului de lansare a Declarației privind triplarea capacității de energie nucleară la nivel mondial , 2 grudnia 2023 r., https://www.presidency.ro/ro/media/ discursuri/alocutiunea-presedintelui-romaniei-klaus-iohannis-sustinuta-in-cadrul-evenimentului-de-lansare-a-declaratiei-privind-triplarea-capacitatii-de-energie-nucleara-la-nivel-mondial

115 Ambasada Stanów Zjednoczonych w Rumunii, U.S. and Romania Announce Milestone in Small Modular Reactor Project, Advancing Romania One Step Closer to Clean Technology Leadership in the Region, 24 lipca 2024 r., https://ro.usembassy.gov/ ro/pr-07242024/

116 Three Seas, One Opportunity New Wave, 4-5 czerwca 2024 r., https://3s1o.org/en/conference/agenda-en-2024

RUMUNIA

na współpracy z UE i USA.117 118 Państwa regionu powinny również dostrzec potencjał Korytarza Środkowego i rozważyć utworzenie nowego szlaku transportowego na osi wschód-zachód pod nazwą Inicjatywy Trójmorza + 2.119 120

Zdaniem rumuńskich analityków Inicjatywa Trójmorza stanowi najbardziej perspektywiczną formę współpracy w regionie, bowiem napędza rozwój połączeń komunikacyjnych, energetycznych i cyfrowych.121

Niemniej w Rumunii nie ustają dyskusje na temat ograniczeń Inicjatywy, którym muszą stawić czoła jej członkowie. W tym kontekście często mówi się o niewielkiej jednorodności, niewystarczającym doświadczeniu współpracy w regionie, ograniczone nakłady finansowe na zgłoszone w ramach Inicjatywy projekty oraz niewystarczające wsparcie ze strony Unii Europejskiej.122

Powyższe stwierdzenie niejako wpisuje się w szereg rekomendacji z 2023 r., wedle których należy wspierać bezpieczeństwo i stabilność w regionie, zwiększyć zaangażowanie krajów w 3SI oraz stale wzmacniać połączenia infrastrukturalne pomiędzy wszystkimi państwami w tej części Europy.123

Nie ulega wątpliwości, że Inicjatywa Trójmorza poczyniła dotychczas spore postępy, niemniej jej członkowie powinni pracować na dalsze sukcesy. Warunkiem tego są m.in. dalsze inwestycje infrastrukturalne, jak również intensywna promocja formatu na arenie międzynarodowej. Inicjatywa niesie ze sobą olbrzymi potencjał, który przywódcy krajów regionu powinni w najbliższych latach mądrze wykorzystać.

RUMUNIA W INICJATYWIE

TRÓJMORZA: WYBRANE MATERIAŁY

DO DALSZEJ LEKTURY

Mihai Sebe, “Romania: Transforming the Three Seas Initiative into a strategic opportunity. A short overview” w: Three Seas Initiative: Mapping National Perspectives, Andris Sprūds, Mārtiņš Vargulis (red) (Latvian Institute of International Affairs, 2022), ss. 142 – 156.

Mihai Sebe (koordynator), WP nr 46: Anticipating the 2023 Three Seas Initiative Bucharest Summit. Advancing the common agenda (Instytut

117 Agnieszka Orzelska-Stączek, “The Three Seas Initiative as an opportunity and a challenge for small states” in Small states within the European Union. Challenges – dilemmas – strategies, red. Piotr Bajda (Wydawnictwo Akademii Wymiaru Sprawiedliwości, 2024), ss. 127-150. https://3si.politic.edu.pl/the-three-seas-initiative-as-an-opportunity-and-a-challenge-for-small-states/

118 3SI Research Center, Conference Summary: The Three Seas Initiative: An Original Concept of Regional Cooperation, 12 czerwca 2024 r., https://3si.politic.edu.pl/conference-summary-the-three-seas-initiative-an-original-concept-of-regional-cooperation/

119 Hungarian Institute of International Affairs (HIIA), 3+2 Seas Initiative: Connectivity Through the Middle Corridor and the Three Seas Initiative – Meeting at the Hungarian intersection –, 23 kwietnia 2024 r., https://hiia.hu/en/32-seas-initiative-connectivity-through-the-middle-corridor-and-the-three-seas-initiative-meeting-at-the-hungarian-intersection-2/

120 Péter Pál Kránitz & Ágnes Vass, 3+2 Facts – 3+2 Seas Initiative, Hungarian Institute of International Affairs (HIIA), 2024, https://hiia.hu/en/32-facts-32-seas-initiative/

121 *** Dialoguri@IER Rolul mecanismelor regionale de cooperare în contextul geopolitic actual. Oportunități și provocări pentru România [Rola mechanizmów współpracy regionalnej w obecnym kontekście geopolitycznym. Szanse i wyzwania dla Rumunii], European Institute of Romania, 27 marca 2024 r., http://ier.gov.ro/event/dialoguriier-rolul-mecanismelor-regionale-de-cooperare-in-contextul-geopolitic-actual-oportunitati-si-provocari-pentru-romania-27-martie-2024/

122 Octavian-Dragomir Jora (koordynator), Marius-Cristian Neacșu, Cezar Teclean, Rolul mecanismelor regionale de cooperare în contextul geopolitic actual. Oportunități și provocări pentru România [Rola mechanizmów współpracy regionalnej w obecnym kontekście geopolitycznym. Opportunities and challenges for Romania] (European Institute of Romania, 2024), ss. 95-97, http:// ier.gov.ro/wp-content/uploads/2024/01/Studiul-SPOS-nr .-3_Mecanisme-regionale-de-cooperare_final.pdf

123 Mihai Sebe (koordynator), Anticipating the 2023 Three Seas Initiative Bucharest Summit. Advancing the common agenda, Instytut Europejski w Rumunii, kwiecień 2023 r., s. 6, http://ier.gov.ro/wp-content/uploads/2023/04/WP-46-Anticipating-the-2023-3SI-Bucharest-Summit.pdf

Europejski w Rumunii, 2023).

Mihai Sebe, “New dynamics” of the Three Seas Initiative Summit and Business Forum in Bucharest? Three Seas Partnership, (Warsaw Institute, 2023).

Mihai Sebe, “The Three Seas Initiative: A Romanian perspective. From Riga to Bucharest” w: The Three Seas Initiative. An original concept of regional cooperation in different approaches, Agnieszka Orzelska-Stączek (red) (Instytut Stu-

diów Politycznych PAN, 2024), ss. 159 – 180. Octavian-Dragomir Jora (koordynator), Marius-Cristian Neacșu, Cezar Teclean, Rolul mecanismelor regionale de cooperare în contextul geopolitic actual. Oportunități și provocări pentru România [Rola mechanizmów współpracy regionalnej w obecnym kontekście geopolitycznym. Szanse i wyzwania dla Rumunii] (Instytut Europejski w Rumunii, 2024) (publikacja w języku rumuńskim). ■

SŁOWACJA

Rola Słowacji w Inicjatywie Trójmorza

Péter Szitás

ABSTRAKT

Słowacja odgrywa kluczową rolę w Inicjatywie Trójmorza ze względu na swoje strategiczne położenie w samym sercu Europy. Dzięki wsparciu ze strony 3SI Słowacja stoi przed możliwością rozwoju lokalnej infrastruktury. Chociaż początkowo słowackie władze wykazywały bierność wobec tej platformy, dziś rząd przejawia większe zainteresowanie pogłębieniem współpracy regionalnej wykorzystując format trójmorski. Słowacja uczestniczy obecnie w 29 projektach infrastrukturalnych Trójmorza, które stanowią realną szansę na dalszy rozwój regionu.

Słowa kluczowe: TSI, infrastruktura, energetyka, komunikacja, prezydencja, centrum władzy, Europa Środkowa

W latach 90. ubiegłego wieku Słowacja musiała stawić czoła wielu wyzwaniom. Przemiany demokratyczne postawiły pod znakiem zapytania dobrobyt ówczesnego społeczeństwa, który zapewniał dotychczas ustrój socjalistyczny. Pod koniec 1992 r. przestała istnieć Czechosłowacja, co dwóm młodym państwom – Czechom i Słowacji – przysporzyło dodatkowych problemów gospodarczych i społecznych. W porównaniu do innych krajów dawnego bloku wschodniego Cze-

chosłowacja dysponowała solidnym zapleczem przemysłowym i rolniczym. Rozpad państwa na Czechy i Słowację oraz transformacja ustrojowa okazały się nie lada wyzwaniem dla gospodarki i społeczeństwa nowopowstałego państwa. Państwowe przedsiębiorstwa przegrywały konkurencję z powstającymi podmiotami prywatnymi, lawinowo rosło bezrobocie, masowo ubożało słowackie społeczeństwo. Ponadto regularnie dochodziło do nadużyć przy prywatyzacji przedsiębiorstw. Trudna sytuacja w kraju tworzyła doskonałe warunki dla rozwoju różnych form przestępczości zorganizowanej. Słowacja, rozdarta wówczas pomiędzy Wschodem i Zachodem, nie mogła liczyć na pomoc z żadnej strony.

Pierwsza dekada istnienia niepodległej Słowacji upłynęła pod znakiem poważnych dysproporcji politycznych i gospodarczych pomiędzy młodą republiką i pozostałymi krajami regionu. Słowacja była jedynym krajem Grupy Wyszehradzkiej, którego nie zaproszono na szczyt NATO w Madrycie w 1997 r.124 Niemniej jednak koalicyjny rząd, który objął władzę w kraju po wyborach w 1998 r., obrał zdecydowanie prozachodni kurs. Starania słowackich polityków zaowocowały akcesją kraju do NATO i Unii Europejskiej w 2004 r.125 126 W 2009 r. Słowacja jako pierwszy i dotychczas jedyny kraj Grupy Wyszehradzkiej wstąpiła do strefy euro.127 Na krótko przed wybuchem światowego kryzysu finansowego Słowację określano nawet mianem „tatrzańskiego tygrysa”128 , porównując gwałtowny wzrost gospodarczy kraju

do ścieżki rozwoju tzw. czterech azjatyckich tygrysów. Narracja o słowackim cudzie gospodarczym była jednak nieco na wyrost, bowiem kraj swój sukces zawdzięczał wyłącznie prężnie rozwijającemu się przemysłowi motoryzacyjnemu. Na Słowacji działają fabryki takich gigantów motoryzacyjnych jak Volkswagen, Peugeot Citroën, KIA i Jaguar Land Rover. Trzy ostatnie koncerny zrealizowały na terytorium Słowacji inwestycje typu greenfield. Tylko w 2023 r. słowackie fabryki wyprodukowało ponad milion aut.129 Część przeznaczono na eksport – warto przy tym dodać, że rok wcześniej Słowacja zanotowała eksport aut na poziomie blisko 26,9 mld dolarów, co czyni kraj dziesiątym co do wielkości eksporterem pojazdów silnikowych na świecie.130

Niemniej jednak prężny rozwój słowackiego przemysłu samochodowego nie przekłada się na stan krajowej infrastruktury drogowej. Od dziesięcioleci trwa budowa autostrady pomiędzy Bratysławą i Koszycami i nic nie zapowiada zakończenia prac w najbliższej przyszłości. Warto zauważyć, że nie uwzględnia ona możliwie najkrótszej trasy – biegnie bowiem na północ, by połączyć wspomniane wyżej ośrodki miejskie. W rezultacie, z uwagi na oszczędność czasu i pieniędzy, większość ruchu z zachodu na wschód przebiega węgierskimi autostradami przez Budapeszt. Od lat poprawie nie ulega również stan słowackiej infrastruktury kolejowej. Zgodnie z decyzją rządu funkcjonujące dotychczas szybkie połączenie kolejowe między Bratysławą i Koszycami ma wkrótce zostać za-

124 „The Accession of the Czech Republic, Hungary and Poland”, NATO Press, https://www.nato.int/docu/comm/1999/9904-wsh/ pres-eng/03acce.pdf ,dostęp: 23 października 2024 r.

125 „Slovakia”, Oficjalna Strona Unii Europejskiej, https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/eu-countries/ slovakia_en ,dostęp: 23 października 2024 r.

126 ’Where would Slovakia be without NATO?’, The Slovak Spectator (29 marca 2024 r.), https://spectator.sme.sk/c/23305956/nato-slovakia-20-years.html, dostęp: 23 października 2024 r.

127 ’Slovakia: Welcome to the Euro Area!’, European Commission, https://ec.europa.eu/economy_finance/articles/euro/slovakia_welcomes_the_euro_en.htm, dostęp: 23 października 2024 r.

128 Devin Haas, ’Economy in Focus: Slovakia’, Emerging Europe (17 sierpnia 2023 r.), https://emerging-europe.com/analysis/economy-in-focus-slovakia/, dostęp: 23 października 2024 r.

129 „Slovakia Motor Vehicle Production”, CEIC, https://www.ceicdata.com/en/indicator/slovakia/motor-vehicle-production ,dostęp: 24 października 2024 r.

130 „Slovakia Motor Vehicle Production”, CEIC, https://www.ceicdata.com/en/indicator/slovakia/motor-vehicle-production ,dostęp: 24 października 2024 r.

SŁOWACJA

wieszone.131 Zamiast tego pomiędzy dwoma największymi słowackimi miastami będą kursować o wiele wolniejsze pociągi. W planach jest także uruchomienie regularnych, dotowanych w budżetu państwa połączeń lotniczych. Jak podają słowackie media, bilet na samolot ma kosztować tyle samo co przejazd pociągiem na tej samej trasie.132 Kilka lat temu przeloty w cenach zaniżonych względem kosztów operacyjnych oferowały słowackie tanie linie lotnicze SkyEurope. Po kilku latach działalności firma ogłosiła upadłość.133

Słabo rozwinięta infrastruktura transportowa może skłonić Słowację do zajęcia bardziej proaktywnego stosunku wobec Trójmorza, bowiem założenia Inicjatywy korespondują z interesami rządu w Bratysławie. Mimo to na początku Słowacy przyjęli postawę niezaangażowanego obserwatora. Słowacja nie zamierzała wycofywać się z projektu, a jednocześnie podchodziła do niego z rezerwą głównie w obawie przed kosztami uczestnictwa i reperkusjami geopolitycznymi. Jednak trudno wyobrazić sobie przedsięwzięcia infrastrukturalne Trójmorza bez udziału Słowacji. Inicjatywa Trójmorza jest prezydencką platformą współpracy regionalnej, powołaną w 2016 r. przez przedstawicieli dwunastu państw członkowskich Unii Europejskiej. Pomimo różnic w ustrojach państw Europy Środkowej i Wschodniej, w wielu z nich prezydent pełni funkcję reprezentacyjną. Za politykę danego państwa przeważnie odpowiada premier rządu przy wsparciu większości par-

lamentarnej. Toteż Inicjatywa Trójmorza może skutecznie wdrażać kolejne projekty tylko jeśli cieszy się poparciem faktycznego ośrodka władzy w każdym kraju członkowskim.

W latach 2014–2019 na Słowacji powszechnie wiadomo było o fatalnym stanie stosunków na linii prezydent-premier. W 2016 r. odbył się inauguracyjny szczyt 3SI, zaś Fico już po raz trzeci formował swój rząd. Urząd prezydenta sprawował wówczas Andrej Kiska, główny rywal Fico w wyborach prezydenckich w 2014 r.134 Premiera i prezydenta łączyły chłodne stosunki w trakcie drugiej kadencji Fico na stanowisku szefa rządu w latach 2021-2016 i później uległy znacznemu pogorszeniu. W 2018 r. Fico podał się do dymisji. Tekę premiera objął wówczas Peter Pellegrini. Jednocześnie prezydent Andrej Kiska ogłosił, że nie będzie ubiegał się o reelekcję w nadchodzących wyborach. W 2019 r. nowym prezydentem Słowacji została Zuzana Čaputová. Rok później ugrupowanie Pellegriniego przegrało wybory. Władzę w kraju objęła koalicja formacji prawicowych i liberalnych. Mimo uzyskania większości konstytucyjnej przetrwał zaledwie trzy lata. Na okres ten przypada najpoważniejszy kryzys polityczny we współczesnej historii Słowacji. W czasie pięcioletniej kadencji Čaputovej Słowacją rządziło pięciu premierów. W 2023 r. rząd ponownie stworzył Fico135, zaś rok później w wyborach prezydenckich zwycięża Pellegrini.136 Tym samym jest on, pomimo stosunkowo młodego wieku, jedynym słowac-

131 „Dvakrát denne budú z Košíc jazdiť zrýchlené expresy, potvrdil Ráž”, SME (22 października 2024 r.), https://kosice.korzar.sme. sk/c/23401377/ic-vlaky-nahradia-expresy-ministerstvo-slubuje-vyrazne-lepsie-cenove-podmienky.html, dostęp: 24 października 2024 r.

132 „Z Bratislavy do Košíc za hodinu a letenka za cenu lístka na vlak. Kedy začne lietať štátom podporovaný spoj?’, Pravda (21 października 2024 r.), https://spravy.pravda.sk/domace/clanok/727745-z-bratislavy-do-kosic-za-hodinu-a-letenka-za-cenu-listka-na-vlak-kedy-zacne-lietat-statom-podporovany-spoj/, dostęp: 24 października 2024 r.

133 „SkyEurope declares bankruptcy”, Financial Times (1 września 2009 r.), https://www.ft.com/content/9f7a282c-96fc-11de-9c24-00144feabdc0, dostęp: 24 października 2024 r.

134 ’Political outsider Andrej Kiska is the new Slovak president, but it remains to be seen what he really stands for’, LSE (2 kwietnia 2014 r.), https://blogs.lse.ac.uk/europpblog/2014/04/02/political-outsider-andrej-kiska-is-the-new-slovak-president-but-it-remains-to-be-seen-what-he-really-stands-for/, dostęp: 25 października 2024 r.

135 Péter Szitás, „Fico on Top Again”, Węgierski Konserwatysta (1 października 2023 r.), https://www.hungarianconservative.com/ articles/politics/fico_slovakia_elections_prime_minister_smer/, dostęp: 27 października 2024 r.

136 Péter Szitás, „New Slovak President Inaugurated”, Hungarian Conservative (17 czerwca 2024 r.), https://www.hungarianconservative.com/articles/current/slovak-president_inauguration_peter-pellegrini_remarks/, dostęp: 27 października 2024 r.

kim politykiem, którzy w swojej dotychczasowej karierze sprawował wszystkie trzy najważniejsze stanowiska polityczne w kraju.137

Podczas pierwszego szczytu Inicjatywy Trójmorza w 2016 r. w chorwackim Dubrowniku jedynie sześć państw uczestniczyło na najwyższym, prezydenckim szczeblu.138 Słowację reprezentował Peter Pellegrini, ówczesny wicepremier ds. inwestycji.139 Rok później, na spotkaniu w Warszawie towarzyszył mu prezydent Andrej Kiska. Rangę wydarzenia podniósł wówczas udział prezydenta USA Donalda Trumpa. Głównymi tematami rozmów były inwestycje w infrastrukturę, energetykę i transport oraz przyszłość Unii Europejskiej.140 Obecny na szczycie prezydent Kiska chwalił Inicjatywę Trójmorza, która, w jego ocenie, miała zbliżyć do siebie kraje Europy. – „Na tym polega ten projekt. Im więcej połączeń między krajami, tym silniejsza będzie Unia Europejska” – dodał.141 Ówczesny prezydent Słowacji zwrócił także uwagę na kluczowe znaczenie dywersyfikacji dostaw i źródeł energii. – „Wszyscy pamiętamy kryzys gazowy z 2009 r. I nie powinniśmy zapominać

o Ukrainie. Musimy zrobić wszystko co w naszej mocy, by nie powstał gazociąg Nord Stream 2, który Rosja wykorzystuje przeciwko Ukrainie jako instrument szantażu gazowego” – oświadczył Kiska.142 Trzeba przyznać, że w 2017 r. było to dość śmiałe stwierdzenie. Trzeci szczyt odbył się w 2018 r. w Bukareszcie. Po raz ostatni Słowację reprezentował prezydent Kiska, który, podobnie jak rok wcześniej, otwarcie krytykował pomysł budowy gazociągu Nord Stream 2. Zdaniem polityka magistrala miała pogłębić uzależnienie krajów Europy od dostaw węglowodorów z Rosji. Prezydent wezwał do wypracowania wizji, która zakończy uzależnienie Słowacji od krajów Wschodu.143 Szczyt Inicjatywy w 2019 r. odbył się w słoweńskiej Lublanie zaledwie kilka dni przed zaprzysiężeniem nowej prezydent. Wobec tego w spotkaniu uczestniczył ambasador Słowacji.144 Zuzana Čaputová pełniła funkcję prezydenta od 2019 do 2024 roku. Swój kraj reprezentowała podczas szczytu 3SI zaledwie raz, w 2023 r. w Bukareszcie.145 Podczas spotkania przypomniała, że Inicjatywa ma na celu budowę połączeń energetycznych i cyfrowych pomiędzy jej uczestnika-

137 „Životopis Petra Pellegriniho”, Prezident Slovenskej republiky ,https://www.prezident.sk/page/zivotopis/, dostęp: 26 października 2024 r.

138 Piotr Bajda, ’The Three Seas Initiative at the End of 2020 in statu nascendi’, Collegium Interethnicum (listopad 2020), Warszawa, s. 6 , https://www.academia.edu/44870371/The_Three_Seas_Initiative_at_the_end_of_2020_in_statu_nascendi, dostęp 26.10.2024.

139 „Pellegrini v Chorvátsku na“ Dubrovnik Forum 2016 ”, Ministerstvo investícií, regionálneho rozvoja a informatizácie Slovenskej republiky (25 sierpnia 2016 r.), https://mirri.gov.sk/aktuality/podpredsednicka-vlady/pellegrini-v-chorvatsku-na-dubrovnik-forum-2016/, dostęp: 26 października 2024 r.

140 „Vo Varšave čaká Kisku summit Iniciatívy troch morí, ale aj stretnutie s Trumpom”, Noviny.sk ( 6 lipca 2017 r.), https://www. noviny.sk/238442-prezident-vo-varsave-caka-kisku-summit-iniciativy-troch-mori-ale-aj-stretnutie-s-trumpom, dostęp: 26 października 2024 r.

141 „Slovensko v rámci iniciatívy Trojmoria zohráva kľúčovú úlohu”, Ministerstvo investícií, regionálneho rozvoja a informatizácie Slovenskej republiky (6 lipca 2017 r.), https://mirri.gov.sk/aktuality/informatizacia/slovensko-v-ramci-iniciativy-trojmoria-zohrava-klucovu-ulohu/, dostęp: 26 października 2024 r.

142 „Kiska: Iniciatíva Trojmoria je o silnejšej Európskej únii”, Prezident Slovenskej republiky (6 lipca 2017 r.), https://www.prezident. sk/article/kiska-iniciativa-trojmoria-je-o-silnejsej-europskej-unii/, dostęp: 26 października 2024 r.

143 „Kiska na summite Trojmoria kritizoval plynovod Nord Stream 2”, Euractiv (18 września 2018 r.), https://euractiv.sk/section/ energetika/news/kiska-na-summite-trojmoria-kritizoval-plynovod-nord-stream-2/, dostęp: 26 października 2024 r.

144 Piotr Bajda, ’The Three Seas Initiative at the End of 2020 in statu nascendi’, Collegium Interethnicum (listopad 2020 r.), Warszawa, s. 11 , https://www.academia.edu/44870371/The_Three_Seas_Initiative_at_the_end_of_2020_in_statu_nascendi, dostęp: 26 października 2024 r..

145 „Prezidentka sa zúčastnila na samite lídrov Iniciatívy Trojmoria”, Prezident Slovenskej republiky (6 września 2023 r.), https://archiv.prezident.sk/zuzana-caputova/article/prezidentka-sa-zucastnila-na-samite-lidrov-iniciativy-trojmoria/, dostęp: 26 października 2024 r.

SŁOWACJA

mi. – „Słowacja musi wykorzystać tę szansę, by poprawić stan kolei, autostrad i szeroko pojętej infrastruktury” – oświadczyła.146 Wileński szczyt w 2024 r. miał miejsce na krótko przed prezydencką inauguracją Petera Pellegriniego. Słowackiej delegacji przewodniczył więc wicepremier i minister środowiska Tomáš Taraba.147 Ponieważ Peter Pellegrini swoją obecność zaszczycił pierwszy w historii szczyt 3SI, można oczekiwać, że pojawi się na przyszłorocznym spotkaniu Inicjatywy w Budapeszcie, tym razem jako głowa państwa.

Słowacja partycypuje w łącznie 29 priorytetowych projektach infrastrukturalnych Inicjatywy Trójmorza (stan na październik 2024 r.). Dziesięć z nich to inwestycje transportowe, sześć – cyfrowe, zaś dwanaście przedsięwzięć dotyczy energetyki. Na liście figuruje także projekt z pogranicza cyfryzacji i energetyki. Bratysława zainicjowała siedem z wspomnianych dwudziestu dziewięciu strategicznych projektów, spośród jedynie dwa nie mają charakteru transgranicznego. Warto zauważyć, że Słowacja uczestniczy także w dwóch zgłoszonych w tym roku przez Ukrainę projektach transgranicznych z zakresu energetyki.

1 Kolejowy korytarz transportowy Amber Freight Polska Polska, Węgry, Słowacja, Słowenia

2 Korytarz sieci bazowej TEN-T Bałtyk – Adriatyk Polska Austria, Czechy, Polska, Słowacja, Słowenia

146 „Prezidentka po samite Trojmoria: SR musí využiť možnosti na zlepšenie diaľnic”, Standard (6 września 2023 r.), https://standard.sk/431885/prezidentka-po-samite-trojmoria-sr-musi-vyuzit-moznosti-na-zlepsenie-dialnic, dostęp: 27 października 2024 r.

147 „Taraba sa vo Vilniuse stretol so Zelenským, českého prezidenta pozval na návštevu”, SME (12 kwietnia 2024 r.), https://domov. sme.sk/c/23315376/taraba-sa-vo-vilniuse-stretol-so-zelenskym-ceskeho-prezidenta-pozval-na-navstevu.html, dostęp: 27 października 2024 r.

3 Budowa mostu drogowego na Cisie w mieście Záhony Węgry Węgry, Rumunia, Słowacja Zgłoszony

4 Budowa drugiego toru linii kolejowej Divača-Koper

Słowenia

5 Rozwój transgranicznej sieci centrów danych

Łotwa

Austria, Czechy, Polska, Węgry, Słowacja, Słowenia

6 Rozwój transgranicznej sieci światłowodowej

Łotwa

Austria, Czechy, Bułgaria, Łotwa, Litwa, Polska, Chorwacja, Estonia, Węgry, Rumunia, Słowacja, Słowenia

Znaczące postępy w realizacji Transport

7 Rozwój infrastruktury HighPerformance Computing (HPC), tworzenie i eksploatacja ekosystemu HPC w regionie CEE-n

Węgry

Austria, Czechy, Bułgaria, Łotwa, Litwa, Polska, Chorwacja, Estonia, Węgry, Rumunia, Słowacja, Słowenia Zgłoszony

Austria, Czechy, Polska, Węgry, Słowacja, Słowenia Zgłoszony

8 Platforma Cyfrowa dla Monitorowania Baz Hydrograficznych w regionie 3SI Rumunia

Austria, Czechy, Łotwa, Bułgaria, Litwa, Polska, Chorwacja, Estonia, Węgry, Słowacja, Słowenia, Rumunia

9

Dywersyfikacja źródeł dostaw gazu i integracja infrastruktury gazowej w regionie Trójmorza Polska Polska, Słowacja

10 Gazowy korytarz Eastring

Węgry, Rumunia, Słowacja

Węgry,

11 Wydobycie gazu niekonwencjonalnego

12 FAIRway Dunaj

Austria, Bułgaria, Chorwacja, Węgry, Rumunia, Słowacja

w

13

Fuergy – optymalizacja efektywności energetycznej dużych jednostek przemysłowych

Czechy, Polska, Słowacja

14 GridStor

Słowacja Czechy, Słowacja

15

Poprawa połączeń kolejowych między głównymi miastami Polski a krajami sąsiadującymi

16 InoBat

Polska Czechy, Polska, Słowacja

17

18

Rozwiązania interoperacyjności dla zdigitalizowanego i zrównoważonego sektora energetycznego w obszarze Inicjatywy Trójmorza

Słowacja Czechy, Węgry, Słowacja

Korytarz Gazowy Północ-Południe –Rozbudowa istniejącej przepustowości między Węgrami a Słowacją

Rumunia

19 PWenergy - Elektrownia geotermalna w Preszowie

Węgry

Austria, Czechy, Bułgaria, Polska, Chorwacja, Węgry, Słowacja, Rumunia

Austria, Czechy, Polska, Chorwacja, Węgry, Rumunia, Słowacja

Słowacja Słowacja

20 Projekt pilotażowy PWenergyElektrownia Geotermalna Ziar nad Hronom Słowacja Słowacja

21 ROHU - etap drugi Węgry

Austria, Węgry, Rumunia, Słowacja, Słowenia

22 Rail-2-Sea Rumunia Polska, Węgry, Rumunia, Słowacja Znaczące

23

Przebudowa odcinka OHL 400 kV Mukaczewo-Kapusany od SS 400 kV Mukaczewo do granicy państwa w obwodzie zakarpackim

Ukraina Słowacja

24 Cyfrowa autostrada Trójmorza Polska

Austria, Czechy, Łotwa, Bułgaria, Litwa, Polska, Chorwacja, Estonia, Węgry, Słowacja, Słowenia, Rumunia

25 Środkowoeuropejski Korytarz Wodorowy

Ukraina Czechy, Słowacja

26 Giełda transportowa w regionie 3SI

Rumunia

27 Via Carpatia

28 Via Carpatia

29 Droga ekspresowa R4

Polska

Austria, Czechy, Łotwa, Bułgaria, Litwa, Polska, Chorwacja, Estonia, Węgry, Słowacja, Słowenia

Bułgaria, Litwa, Polska, Chorwacja, Grecja, Węgry, Rumunia, Słowacja

Rumunia

Bułgaria, Litwa, Polska, Grecja, Węgry, Rumunia, Słowacja

Znaczące

Znaczące

Słowacja

Polska, Węgry, Słowacja

Wykaz projektów 3SI z udziałem Republiki Słowackiej148

Wszystkie wyżej wymienione projekty można uznać za priorytetowe. Ich realizacja może być motorem napędowym dla rozwoju regionu. Dodatkowo warto rozważyć stworzenie długoterminowego instrumentu finansowania, w którym udział mogliby zadeklarować wszyscy członkowie Trójmorza. Inicjatywa Trójmorza nie ma zamiaru konkurować pod żadnym względem z Unią Europejską – chodzi bowiem o wzmocnienie integracji oraz umocnienie głosów krajów Europy Środkowej i Wschodniej na forum europejskim.

Tak faktycznie mogłoby się stać, gdyby państwa regionu przestały ze sobą konkurować. Niemniej dziś mało prawdopodobne, by się tak stało.

WNIOSKI

Niewielka Słowacja czerpie znaczące korzyści ze swojego strategicznego położenia jako członek Inicjatywy Trójmorza. Zaangażowanie władz w Bratysławie w przedsięwzięcia z dziedziny transportu i energetyki może zaowocować

148 ’Projects of the Three Seas Initiative’ , 3seas.eu ,https://projects.3seas.eu/, dostęp: 31 października 2024 r.

SŁOWACJA

ożywieniem współpracy w regionie na wielu płaszczyznach. Słowacja odgrywa ważną rolę w strategicznych projektach z obszaru energetyki i transportu. Przez kraj te bowiem biegnie kilka kluczowych szlaków transportowych oraz magistrale służące do przesyłu ropy i gazu. Uczestnictwo Bratysławy w projektach Trójmorza może znacząco zmniejszyć zależność regionu od rosyj-

skich węglowodorów. Inicjatywa, której patronują Unia Europejska i Stany Zjednoczone, pozwoli jej członkom rozwój korytarzy transportowych oraz wzrost poziomu bezpieczeństwa w regionie. Ponadto ożywi regionalną gospodarkę, Słowacji zapewni alternatywne źródło energii, zaś całemu regionowi może zagwarantować względną stabil ność na płaszczyźnie geopolitycznej. ■

SŁOWENIA

Słowenia wobec Inicjatywy Trójmorza

Andraž Tavčar

Rosyjska agresja na Ukrainę w lutym 2022 r. zachwiała porządkiem międzynarodowym, jednocześnie stając się przyczynkiem do dyskusji na temat ideologii leżących u podstaw każdego państwa. Wydaje się, że dwoma przeciwstawnymi względem siebie nurtami liberalizm i realizm. Podczas gdy pierwszy z nich opiera się na współpracy pomiędzy państwami w ramach globalnych instytucji i sojuszy, drugi zakłada projekcję siły i rywalizację na arenie międzynarodowej.

Niniejsze opracowanie podejmuje próbę wyjaśnienia, dlaczego Słowenia przystąpiła do Inicjatywy Trójmorza (3SI). Wynikać może to zarówno z historii jej państwowości, jak i uwarunkowań geograficznych.

Początki słoweńskiej państwowości sięgają VI w., gdy ziemie dzisiejszej Słowenii zajęły plemiona Słowian alpejskich (Tovornik 2022, 37). Z uwagi na rozdrobnienie geograficzne oraz rywalizację między skonfliktowanymi ugrupowaniami po-

SŁOWENIA

litycznymi nie udało się wykształcić jednolitego systemu politycznego. Zalążki dzisiejszego państwa słoweńskiego pojawiły się dopiero po wybuchu rewolucji w 1848 r. gdy działacze liberalni wysunęli postulat utworzenia z ziem słoweńskich odrębnej jednostki administracyjnej ówczesnego Cesarstwa Austrii (Granda, Grdina 2008). Tuż po I wojnie światowej powstało Królestwa Jugosławii, zaś nieco później, w wyniku II wojny światowej, jugosłowiański parlament proklamował powstanie Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii (FLRJ).

Jako jedna z republik związkowych Słowenia cieszyła się względną autonomią, prężnie rozwijała się także słoweńska gospodarka. Niemniej jednak, w 1991 r. doszło do rozpadu Jugosławii, w wyniku którego Słowenia uzyskała niepodległość. O ile wcześniej dwubiegunowy zimnowojenny świat był podzielony na wspólnotę państw demokratycznych i obóz państw zdominowanych przez Związek Radziecki, to nowy, wielobiegunowy ład międzynarodowy dopiero się kształtował, a wraz z nim nowopowstałe państwo słoweńskie.

Na niekorzyść Słowenii działało zarówno jej położenie, jak i niewielki potencjał militarny. Wobec tego i z uwagi na toczące się w bezpośrednim sąsiedztwie konflikty zbrojne władze kraju nie mogły obrać polityki izolacjonizmu względem krajów regionu (Bebler 2009). Pomimo niewielkiego terytorium Słowenia odgrywa znaczącą rolę w Europie ze względu na swoje strategiczne położenie na pograniczu centrum i południowego wschodu kontynentu. Wielu słoweńskich ekspertów (Bufon 2003, Črnčec 2010, Furlan 2020) uznaje kraj za swego rodzaju spoiwo pomiędzy pozostałymi częściami Europy, bowiem leży na skrzyżowaniu korytarzy transportowych biegnących przez Kotlinę Panońską, przedgórze Alp i Półwysep Bałkański aż po północne wybrzeże Adriatyku. Położenie kraju sprawiło, że w historii często padał celem ataków silniejszych sąsiadów. Być agenda obronna Słowenii opierała

się na uczestnictwie w sojuszach – początkowo z przedstawicielami południowych Słowian w Cesarstwie Austrii, a później jako republika związkowa Jugosławii. Możliwe, że z tego też powodu władzom w Lublanie nie udało nawiązać się żadnego strategicznego partnerstwa w Europie (Tovornik 2022, 45) ani pozyskać potężnego sojusznika w postaci Stanów Zjednoczonych (Bojinović Fenko 2022, 178), Ponadto istotnym wyzwaniem dla bezpieczeństwa Słowenii była wojna na Bałkanach. Młode państwo musiało wówczas stawić czoła wielu wyzwaniom: w sąsiedztwie jego granic trwał konflikt zbrojny, zaś skromny potencjał dyplomatyczny i militarny kraju nie gwarantował mu pełni bezpieczeństwa. Władze kraju konsekwentnie dążyły więc do integracji z Zachodem. W rezultacie w 2004 r. Słowenię przyjęto do Unii Europejskiej (UE) i Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO) (Bebler 2009, Lucarelli 2002). Jako członek dwóch potężnych sojuszy Słowenia za cel postawiła sobie zwiększenie bezpieczeństwa i pośrednio także forsowała w ich ramach swoje partykularne interesy, bowiem rządzący aktywnie wspierali wysiłki obydwu sojuszy na rzecz pokoju i stabilizacji Bałkanów Zachodnich (Bebler 2009, 20).

Z uwagi na położenie Słowenii oraz ewolucję jej państwowości, która zbiegła się w czasie z przemianami na arenie międzynarodowej, gdy załamał się zimnowojenny ład dwubiegunowy, ówczesne władze kraju dążyły do przystąpienia do zachodnich struktur, by zagwarantować sobie bezpieczeństwo i przyczynić się do stabilizacji w regionie. Ponieważ w tej kwestii kraj niewiele był w stanie zdziałać w pojedynkę, kluczowa była współpraca na szczeblu międzynarodowym. Równolegle słoweńskie elity polityczne chciały wzmocnić pozycję kraju na świecie, czemu między innymi służyć miało uczestnictwo w Inicjatywie Trójmorza.

SŁOWENIA W INICJATYWIE TRÓJMORZA

Pomysł powołania Inicjatywy Trójmorza zaproponowali przywódcy kilku krajów Europy Środkowo-Wschodniej w 2015 r. Znaczny udział w kształtowaniu nowego formatu współpracy w regionie miała ówczesna prezydent Chorwacji Kolinda Grabar-Kitarović. Nieformalne spotkanie przedstawicieli państw Trójmorza odbyło się przy okazji 70. sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Inauguracyjny szczyt 3SI odbył się w 2016 r. w Chorwacji. Efektem szczytu w Dubrowniku była wspólna deklaracja, która de facto zdefiniowała Inicjatywę Trójmorza jako niesformalizowane przedsięwzięcie infrastrukturalne, mające na celu rozwój połączeń na osi północ–południe (Wspólna deklaracja w sprawie Inicjatywy Trójmorza 2016). Celem Inicjatywy było także zwiększenie konkurencyjności gospodarek państw w centrum i na wschodzie kontynentu poprzez zacieśnianie współpracy między krajami starej i nowej Europy (Kunstelj 2024).

Słowenia od początku wykazuje spore zainteresowanie Inicjatywą: w 2019 r. była gospodarzem czwartego szczytu Trójmorza oraz wsparła fundusz 3SI kwotą 20 mln euro, co stanowiło znaczący wkład do budżetu Trójmorza zaledwie trzy lata po jego powołaniu. Partnerstwo transatlantyckie w ramach Trójmorza dało Słowenii możliwość nawiązania bliższych relacji z Waszyngtonem. Inicjatywa współpracuje także z Niemcami i Komisją Europejską, ostatnio do grona jej partnerów dołączyła również Japonia. Sojusze Trójmorza z zewnętrznymi podmiotami otwierają możliwość pozyskania nowych sponsorów. Mimo to interesy Słowenii dotyczą nie tylko kwestii infrastrukturalnych.

Słoweńskie prawo zakazuje podmiotom zagranicznym udziału w przedsięwzięciach infrastrukturalnych, zwłaszcza jeśli je zaliczają się do aktywów krytycznych (rząd Słowenii 2024). Niektóre projekty w ramach Inicjatywy rząd w Lublanie sfinansował w dużej mierze samodzielnie dzięki

kredytom i pożyczkom. Jak stwierdził w tym roku ambasador Tomaž Kunstelj, Słowenia aktualnie „dokonuje ponownej oceny projektów Trójmorza oraz możliwości, jakie te stwarzają dla słoweńskich przedsiębiorstw”. Dyplomata dodał także, że Lublana rozważa także, czy udział w przedsięwzięciach będzie opłacalny. Kunstelj dodał, że decyzja słoweńskich władz o zawieszeniu udziału w Funduszu Trójmorza wynika z faktu, że oczekiwana stopa zwrotu z inwestycji wynosi 14 proc. Taki wynik trudno osiągnąć przy projektach infrastrukturalnych Trójmorza, które charakteryzują się niższą marżą zysku.

Krajobraz geopolityczny Słowenii odbiega od sytuacji państw bałtyckich oraz Europy Środkowej, bowiem Lublanę zawsze łączyły silne związki z zachodem kontynentu. Co prawda Słowenia boryka się z pewnymi brakami w infrastrukturze kolejowej, aczkolwiek nie wpływa to na jakość połączeń w kierunku zachodnim, północnym, a nawet wschodnim. Zainteresowanie Trójmorzem wynika po części z chęci rozwoju i kalkulacji politycznych. Słowenia aktywnie uczestniczy w Inicjatywie, ponieważ dąży do pogłębienia stosunków z krajami o dużym potencjale gospodarczym, a po rosyjskiej inwazji na Ukrainę mogą przesądzić o rewizji europejskiej architekturze bezpieczeństwa. W przyszłości kraje te mają szansę odegrać rolę lidera w kwestii obronności i zyskać większe wpływy w UE i NATO.

AMBICJE NA PRZYSZŁOŚĆ

Chociaż jak wyżej wskazano, Słowenia Inicjatywę Trójmorza wykorzystuje jako narzędzie do promocji własnych interesów, nie oznacza to bynajmniej, że kraj nie jest zainteresowany budowaniem powiązań infrastrukturalnych. Lublana stawia na rozwój cyberbezpieczeństwa przy wsparciu niewielkiej, aczkolwiek liczących się firm. Stawką są środki z Funduszu Innowacji Trójmorza (Kunstelj 2024). Działania słoweńskich władz wpisują się w strategię kraju, który konsekwentnie dąży do rozwoju cyfrowego w różnych obszarach. Na Słowenii znajduje się rozległa sieć ośrodków badawczych. Warto dodać, że spośród

SŁOWENIA

wszystkich krajów Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) to właśnie Słowenia ma najwyższy odsetek osób, które legitymują się stopniem naukowym doktora (OECD 2024).

Pomimo wielu czynników sprzyjających innowacyjności, osiągnięcia w dziedzinie nauki nie przełożyły się na sukces gospodarczy. Wprawdzie na Słowenii rozwija się branża startupowa, czego przykładem jest historia słoweńskiej firmy Outfit7, której aplikację Talking Tom kupiono za miliard dolarów, niemniej kraj wydaje się zapóźniony pod względem rozwoju usług cyfrowych, szczególnie w porównaniu z takimi gigantami w tej dziedzinie jak Estonia. Sukces odniosły jedynie firmy z sektora farmaceutycznego i ICT, które świadczą usługi na rzecz dużych koncernów (EIU 2024). Jak wynika z opublikowanego w 2024 r. raportu „Droga do Cyfrowej Dekady” pewne obszary w zakresie cyfryzacji wymagają podjęcia konkretnych działań. Należy także wdrożyć szereg inicjatyw, by wesprzeć małe i średnie przedsiębiorstwa w obszarze cyfryzacji. Szacuje się, że zaledwie 50,4 proc. firm wprowadziło niezbędne narzędzia w tym zakresie, zaś niedobór specjalistów ICT znacząco utrudnia proces rekrutacyjny w wielu przedsiębiorstwach (Komisja Europejska 2024a).

Działania władz w Lublanie na rzecz cyfrowej transformacji zbiegły się w czasie z ogólnoeuropejską dyskusją na temat innowacyjności. Wyzwania, przed którymi stoi dzisiaj cała europejska wspólnota skłoniły byłego premiera Włoch Mario Draghiego do opublikowania raportu, w którym brak innowacyjności i produktywności w UE zdiagnozował jako poważne zagrożenie dla jej konkurencyjności (Komisja Europejska 2024b). Mało jednak prawdopodobne, by krajom Unii udało się wypracować konsensus w sprawie no-

wego instrumentu finansowego czy kluczowych w tej kwestii reform. Słowenia zamierza przeznaczyć ok. 1,5 proc. PKB na rozwój kompetencji oraz usług cyfrowych, by tym samym zapewnić sobie miejsce wśród krajów wdrażających zaawansowane technologie (Komisja Europejska 2023). Alternatywnym źródłem finansowania projektów 3SI może być Fundusz Innowacji Inicjatywy Trójmorza.

Ponadto Słowenia z uwagą przygląda się niestabilnej sytuacji w krajach Bałkanów Zachodnich. W wyniku rosyjskiej inwazji na Ukrainę wzrosło znaczenie geostrategiczne regionu. Lublana aktywnie zabiega o włączenie Bałkanów Zachodnich do struktur euroatlantyckich, m.in. popiera dążenia Macedonii Północnej i Czarnogóry do członkostwa w Inicjatywie Trójmorza. Niestety dotychczas krajom Trójmorza nie udało się porozumieć w kwestii nadania państwom Bałkanów Zachodnich statusu państwa stowarzyszonego, który w 2022 r. otrzymały Ukraina i Mołdawia. Kwestia integracji regionu Bałkanów Zachodnich regularnie pojawia się w konkluzjach szczytów Inicjatywy Trójmorza.

Poprzez uczestnictwo w rozmaitych formatach współpracy międzynarodowej Słowenia daży do wzmocnienia swojej pozycji na arenie globalnej i jednocześnie zabezpieczenia swoich interesów, szczególnie w kontekście współczesnych wyzwań. Świadczy o tym polityka Lublany, o której mowa była w niniejszym opracowaniu, mianowicie wsparcie stopniowej euroatlantyckiej integracji Bałkanów Zachodnich oraz wyrównywanie luki w poziomie rozwoju pomiędzy krajami regionu za sprawą aktywnego uczestnictwa w Funduszu Innowacji 3SI.

BIBLIOGRAFIA

Bebler, Anton. 2009 “A SMALL MEMBER STATE AND THE EUROPEAN UNION’S SECURITY POLICY.”

Bojinović Fenko, Ana. 2022 “Slovenia: High Interest in the Complementarity of the Three Seas Initiative with EU Regional Development Frameworks.” Three Seas Initiative: Mapping National Perspectives, 173–88.

EIU 2024 “Business Environment Outlook: Technological Readiness | Country Forecast | EIU.” 2024. https://viewpoint.eiu.com/analysis/article/1334171916.

Komisja Europejska 2023 “Slovenia in the Digital Economy and Society Index | Shaping Europe’s Digital Future.” European Commission. https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/policies/desi-slovenia.

Komisja Europejska 2024a. “Slovenia 2024 Digital Decade Country Report | Shaping Europe’s Digital Future.” 2024. https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/factpages/slovenia-2024-digital-decade-country-report.

Komisja Europejska 2024b. “The Future of European Competitiveness.” https://commission.europa.eu/ document/download/97e481fd-2dc3-412d-be4c-f152a8232961_en.

Government of Slovenia. 2024 “Gov.si.” Portal GOV.SI. 2024. https://www.gov.si/en/topics/investment-promotion/.

Granda, Stane, Igor Grdina. 2008. Slovenia: A View of Its History.

Kunstelj, Tomaž. 2024 Wywiad z ambasadorem Tomažem Kunsteljem na temat 3SI. Słoweńskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Europejskich, Dyrekcja ds. Polityki Gospodarczej i Publicznej.

Lucarelli, Sonia. 2002. “THE EU, NATO and the European System of Liberal-Democratic Security Communities.”

“The Dubrovnik Statement.” 2016 2016. http://three-seas.eu/wp-content/uploads/2018/06/DUBROVNIK.pdf.

Tovornik, Uroš. 2022 “Geostrategic Perspectives of Slovenia in a Changing World.” CONTEMPORARY MILITARY CHALLENGES 24 (3): 31–115. https://doi.org/10.33179/bsv.99.svi.11.cmc.24.3.2. ■

WĘGRY

Węgry wobec

Inicjatywy

Trójmorza

Péter Szitás149

ABSTRAKT

Plany Węgier w perspektywie krótko- i średnioterminowej wpisują się w cele Inicjatywy Trójmorza. Priorytetem rządu w Budapeszcie pozostaje zapewnienie niezależności energetycznej poprzez dywersyfikację źródeł energii i szlaków dostaw. Po wysadzeniu gazociągów Nord Stream to państwa w centrum i na wschodzie Europy odgrywają ważną rolę w dystrybucji gazu ziem-

149 Starszy analityk Danube Institute w Budapeszcie ds. krajów Europy Środkowo-Wschodniej i Grupy Wyszehradzkiej. Ukończył studia licencjackie i magisterskie na jednym ze słowackich uniwersytetów. Następnie podjął studia licencjackie na kierunku stosunki międzynarodowe na Uniwersytecie Eötvösa Loránda w Budapeszcie. W 2016 r. obronił pracę doktorską z dziedziny literatury na jednym ze słowackim uniwersytetów. W 2020 r. uzyskał stopień magistra na budapeszteńskim Narodowym Uniwersytecie Służby Publicznej. Obecnie pracuje nad rozprawą doktorską, która poświęcona jest geopolitycznym ambicjom Słowacji. Był stypendystą kilku uniwersytetów na Węgrzech i Słowacji. Wykładał na Uniwersytecie Konstantyna Filozofa w Nitrze na Słowacji (2014–2016) i Uniwersytecie Jánosa Selyego w Komárnie (2018–2020). Od 2021 r. jest adiunktem na Uniwersytecie Sztuki Teatralnej i Filmowej w Budapeszcie. W latach 2020–2024 był pracownikiem naukowym Danube Institute, w którym od 2024 r. zajmuje stanowisko starszego analityka.

nego na terytorium Starego Kontynentu. Budowa infrastruktury przesyłowej w Europie Środkowo-Wschodniej zmniejszy zależność regionu od Rosji. Z fazy politycznych deklaracji Inicjatywa Trójmorza w coraz większym stopniu przechodzi do etapu wdrażania projektów. W 2024 r. Węgry zajęły drugie miejsce pod względem zgłoszonych przedsięwzięć.

Słowa kluczowe: Węgry, Inicjatywa Trójmorza, Europa Środkowo-Wschodnia, bezpieczeństwo energetyczne, rozwój infrastruktury, dywersyfikacja, dostawy surowców, rurociągi

WSTĘP

Dla wielu krajów dostęp do mórz i oceanów jest warunkiem odniesienia sukcesu na forum międzynarodowym. Chociaż Węgry mogą poszczycić się bogatymi tradycjami państwowości w regionie Europy Środkowo-Wschodniej, w ramach ustaleń po I wojnie światowej utraciły znaczną część terytorium, co raz na zawsze naznaczyło agendę polityczną Budapesztu. Utrata dostępu do otwartych akwenów do dziś wpływa na geopolityczny krajobraz Węgier. Kraj ten jest położony w nizinnej i równinnej Kotlinie Panońskiej, pomiędzy Bałtykiem, Adriatykiem i Morzem Czarnym. Jako kraj śródlądowy Węgry muszą stale rozwijać połączenia infrastrukturalne z krajami mającymi dostęp do morza.

Jednym z elementów agendy zagranicznej Budapesztu jest utrzymywanie dobrych stosunków z sąsiadami. W przeszłości prowadzenie takiej polityki nie zawsze było możliwe. W 1920 r. Węgry utraciły niemal 70 proc. terytorium, zaś dwie trzecie Węgrów znalazło się poza obszarem państwa węgierskiego.150 Szacuje się, że sto lat później niemal 2,4 mln Węgrów żyje poza granicami własnego państwa.151 Od lat 90. dochodziło do napięć w stosunkach Węgier z krajami, w których żyją

Od zakończenia zimnej wojny krajom Europy Środkowo-Wschodniej przyświecały te same cele. Najpierw dążyły do niepodległości i transformacji ustrojowej, a następnie akcesji do zachodnich sojuszy. Dziś ambicją państw regionu jest zapewnienie swoim obywatelom takich samych warunków życia jak na zachodzie Europy. Jednak cel ten trudno osiągnąć w pojedynkę. Akcesja krajów regionu do Unii Europejskiej umożliwiła niczym nieograniczoną współpracę pomiędzy członkami wspólnoty. O ile prawnie regulują ją poszczególne instytucje unijne, o tyle Inicjatywa Trójmorza, która powstała osiem lat temu i swoim zakresem terytorialnym wykracza poza granice Grupy Wyszehradzkiej, stanowi dla Budapesztu szansę, by pokonać wszelkie bariery na drodze do dalszego rozwoju. Dla Węgier, których priorytetem jest rozwój połączeń energetycznych i infrastrukturalnych, Trójmorze odgrywa więc kluczową rolę.

Niewątpliwie swoje bezpośrednie przełożenie na kwestę bezpieczeństwa energetycznego miała wojna w Ukrainie. Kraje regionu, które niezdolne są do dywersyfikacji dostaw energii, są w zupełności zależne od importu z jednego wyłącznie kierunku. Taki stan rzeczy może stwarzać zagrożenia w czasie pokoju, a tym bardziej w obliczu jakiegokolwiek konfliktu zbrojnego. Tak jak inne kraje dzisiejszego Trójmorza w czasie zimnej wojny Węgry również wchodziły w skład bloku wschodniego, co równało się z uzależnieniem od

150 Ádám Kolozsi – Tamás Szémann, „ A Trianon-hatás: száz év alatt majdnem megfeleződött a határon túli magyarság”, Index, (4 czerwca 2020 r.), https://index.hu/techtud/tortenelem/2020/06/04/trianon_szaz_ev_magyar_nepessegszam_demografia_fogy_a_magyar_hataron_tul_karpat-medence_magyarsag/, dostęp: 5 sierpnia 2024 r.

151 Balázs Kapitány, „Ethnic Hungarians in the Neighbouring Countries”, Népességtudományi Kutatóintézet, 2015, https://www. demografia.hu/en/publicationsonline/index.php/demographicportrait/article/download/894/656, dostęp: 5 sierpnia 2024 r. przedstawiciele węgierskiej diaspory. Przedmiotem sporu była ochrona praw mniejszości narodowych. Przełom w dwustronnych relacjach nastąpił po przeszło trzech dekadach, bowiem w ostatnich latach decydenci w sąsiednich krajach zdali sobie sprawę, że węgierskojęzyczni obywatele nie stanowią żadnego zagrożenia dla stabilności kraju. Ponadto zmniejsza się liczba etnicznych Węgrów zamieszkujących sąsiednie państwa.

sowieckich surowców energetycznych. W 1956 r. na Węgrzech wybuchło antykomunistyczne powstanie. Nadzieje społeczeństwa na zmiany zostały jednak szybko rozwiane, bowiem rewolucja została krwawo stłumiona przez armię radziecką, której wojska stacjonowały na terytorium kraju. Węgry swoją gospodarkę opierały głównie na rolnictwie, niemniej na początku lat 50. XX w. komunistyczny rząd, w oparciu m.in. o kolejne plany pięcioletnie, wdrożył politykę industrializacji, co doprowadziło do wzrostu zdolności przemysłu ciężkiego. W rezultacie znacząco przyspieszył proces urbanizacji. Nieustannie rosło zapotrzebowanie na energię elektryczną oraz paliwa kopalne, którego Węgry nie mogły zaspokoić samodzielnie. Surowce, głównie ropę naftową i gaz ziemny, dostarczał Związek Radziecki, który swoją sieć przesyłową budował ze wschodu na zachód. Było to uwarunkowane głównie względami militarnymi. Budowa połączeń na osi północ-południe była sprzeczna z interesami Moskwy. Brak takiej infrastruktury wykluczał pomoc innym krajom regionu w przypadku wstrzymania dostaw z kierunku rosyjskiego.

Zapotrzebowanie na energię elektryczną na Węgrzech stale rosło, toteż w latach 60. XX w. podjęto decyzję o budowie elektrowni jądrowej w pobliżu miasta Paks. Cztery istniejące reaktory oddano do użytku w 1987 r. Elektrownia jądrowa w Paks nadal odpowiada za produkcję około połowy energii elektrycznej w kraju.152 Obecnie trwa budowa nowych reaktorów. Podobnie jak inne kraje regionu Węgry importują paliwo jądrowe z Rosji. Stopniowo rośnie jednak udział odnawialnych

źródeł energii w miksie energetycznym kraju.153 Węgry zamierzają także wykorzystać potencjał energii słonecznej. Bezpieczeństwo dostaw nośników energii na Węgry wymaga nieprzerwanych dostaw gazu, ropy i paliwa do elektrowni jądrowych. Wprawdzie na Węgrzech wydobywa się surowce energetyczne, lecz krajowa produkcja nie pokrywa w pełni zapotrzebowania tego kraju. Węgry nie mają dostępu do morza, więc ropa i gaz płynie do kraju za pośrednictwem rurociągów, głównie z Rosji. Przez terytorium Węgier biegną trzy rurociągi, które zaopatrują kraj nad Dunajem w ropę naftową: Przyjaźń-2, który dostarcza surowiec z kierunku ukraińskiego, zmodernizowany niedawno Przyjaźń-1 (transportujący ropę również z Ukrainy, przez Słowację) oraz Janaf, który swój początek ma na chorwackiej wyspie Krk.154 Budowę ostatniej magistrali rozpoczęto w 1974 r., od 1989 r. działa również jako rewers, umożliwiając przesył surowca z Węgier do Chorwacji.155 Zdaniem ekspertów, Rosjanie zgodzili się na budowę magistrali, ponieważ dzięki niej mogli rozpocząć eksport ropy do krajów byłej Jugosławii. Dziś jednak dostarcza ropę na Słowację i Węgry z kierunku innego niż Rosja. Niemniej ma on mniejszą przepustowość niż obie nitki wspomnianego rurociągu Przyjaźń i generuje o wiele wyższe koszty operacyjne.156

Z kolei gaz ziemny Budapeszt importuje co najmniej z kilku źródeł. Krajowa sieć gazociągów liczy łącznie 5 889 kilometrów i zaopatruje Węgry w surowiec płynący od strony sąsiadów: Ukrainy, Rumunii, Serbii, Chorwacji, Austrii i Słowacji. Umożliwia to dostęp do zagranicznych źródeł

152 Villamos Művek, „Atomtörténelem” ,https://atomeromu.mvm.hu/hu-HU/Tudastar/Atomtortenelem, dostęp: 6 sierpnia 2024 r.

153 Eurostat, „Use o renewables for electricity”, https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/nrg_ind_ured/default/table?lang=en&category=nrg.nrg_quant.nrg_quanta.nrg_ind_share ,dostęp: 6 sierpnia 2024 r.

154 Miniszterelnök.hu, „Átadták a Barátság I. kőolajvezeték felújított szakaszát” (9 lutego 2015 r.), https://2010-2015.miniszterelnok. hu/cikk/orban_viktor_es_robert_fico_atadta_a_baratsag_i._koolajvezetek_felujitott_szakaszat, dostęp: 7 sierpnia 2024 r.

155 Janaf, ’History of Janaf’, https://janaf.hr/history-of-janaf, dostęp: 2 sierpnia 2024 r.

156 Péter Magyari, „ Exkluzív: a horvát-magyar energiaháború nyilvános és titkos ütközetei”, Válasz Online, (29 stycznia 2024 r.), https://www.valaszonline.hu/2024/01/29/horvatorszag-mol-ina-energia-olaj-janaf-vezetek-benzin-dizel/, dostęp: 7 sierpnia 2024 r.

gazu oraz terminali LNG.157 Na terytorium kraju znajduje się także kilka punktów wejścia. W ostatnim dziesięcioleciu osiągnięto kamień milowy, bowiem połączono węgierską i słowacką sieć przesyłową. W 2015 r. otwarto gazociąg północ-południe łączący Węgry i Słowację. Długość nowej magistrali wynosi 111 kilometrów. Ma ona charakter rewersyjny, a więc gaz ziemny będzie mógł być transportowany w obu kierunkach.158

Od początku lat 90. XX w. Węgry koncentrują się na współpracy w ramach Grupy Wyszehradzkiej (V4). Sojusz ten znacząco wpłynął na krajobraz polityczny kraju. Niemniej jednak dotychczasową współpracę cechuje zmienna dynamika, co wynika z krótkoterminowych celów, jakie wyznaczają sobie każdorazowo decydenci w danym kraju. Kulminacja współpracy w ramach Grupy Wyszehradzkiej przypada na lata 2015–2019. Między innymi kraje V4 wyraziły sprzeciw wobec obowiązkowych kwot redystrybucji migrantów w Unii Europejskiej.159 Wraz z nadejściem nowego rządu na Słowacji w 2020 r. i wyborami w Czechach rok później dochodzić zaczęło do pewnych tarć wewnątrz Grupy. Coraz głośniej spekulowano o rozłamie w Grupie i wydaje się, że ten stan rzeczy utrzymał się do dziś. Początkowo nacjonalistyczna polityka Polski i Węgier odbiegała od progresywnej agendy władz w Bratysławie i Pradze.160 Zanim władzę na Słowacji objął rząd, który deklarował wsparcie dla Grupy Wyszehradzkiej,

do władzy w Polsce doszły ugrupowania o wiele bardziej liberalne. To sprawiło, że współpraca w ramach V4 do dziś nie układa się pomyślnie. Ponadto latem br. doszło do najpoważniejszych od trzydziestu lat napięć na linii Warszawa-Budapeszt.161 Trudno wobec tego oczekiwać nagłego ożywienia w działalności wyszehradzkiej czwórki.

Zupełnie inną dynamiką charakteryzuje się Inicjatywa Trójmorza. Pierwsze przymiarki do organizacji nowego forum współpracy miały miejsce w Nowym Jorku, na 70. Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ we wrześniu 2015 r.162 Inicjatywę Trójmorza powołano z inicjatywy prezydentów Polski i Chorwacji dopiero rok później, wtedy też miejsce miał pierwszy szczyt 3SI w Dubrowniku.163 W 2016 r. Polskę i Węgry łączyły wzorowe wręcz stosunki. Projekt Inicjatywy Trójmorza przyjmowano zarazem z entuzjazmem i pewną dozą rezerwy. Głównie na zachodzie kontynentu żywe były obawy, że Inicjatywa Trójmorza może być sposobem na wzmocnieniem politycznej pozycji Polski i tym samym stanowić alternatywę dla Unii Europejskiej. Obawiano się także, że przy wykorzystaniu Inicjatywy Trójmorza dojdzie do swoistej monopolizacji roli Polski jako głównego partnera Stanów Zjednoczonych w regionie środkowoeuropejskim, o czym świadczyć miała obecność prezydenta Donalda Trumpa na szczycie 3SI w Warszawie w 2017 r. Waszyngton zaoferował nawet znaczące wsparcie dla Funduszu

157 Magyar Energetikai és Közmű-szabályozási Hivatal, „A magyar földgázrendszer 2022. évi adatai”, 12, https://fgsz.hu/file/documents/2/2607/fgr_2022.pdf ,dostęp: 7 sierpnia 2024 r.

158 Építőfórum, „Új gázvezeték Magyarország és Szlovákia közt”, (1 kwietnia 2014 r.), https://www.maeponline.hu/hirek/uj-gazvezetek-magyarorszag-es-szlovakia-kozt/, dostęp: 7 sierpnia 2024 r.

159 Krisztina Juhász, „The Migration and Asylum Policy of the Visegrád Group”, Magyar Közigazgatás, 2018/2, 24-49, https:// folyoirat.ludovika.hu/index.php/ppbmk/article/download/1244/568/5064, dostęp: 7 sierpnia 2024 r.

160 Lili Bayer – Jan Cienski, „ The not-so-fantastic 4: Central Europe’s divided Visegrad alliance” , Politico ,7 stycznia 2022 r. ,https:// www.politico.eu/article/central-europe-divided-visegrad-v4-alliance/, dostęp: 7 sierpnia 2024 r.

161 Peter Dlhopolec – Edit Inotai – Jules Eisenchteter – Claudia Ciobanu, „Democracy Digest: Polish-Hungarian Relations Plumb New Depths”, Balkan Insight, 2 sierpnia 2024 r., https://balkaninsight.com/2024/08/02/democracy-digest-polish-hungarian-relations-plumb-new-depths/, dostęp: 7 sierpnia 2024 r.

162 Peter Dlhopolec – Edit Inotai – Jules Eisenchteter – Claudia Ciobanu, „Democracy Digest: Polish-Hungarian Relations Plumb New Depths”, Balkan Insight, 2 sierpnia 2024 r., https://balkaninsight.com/2024/08/02/democracy-digest-polish-hungarian-relations-plumb-new-depths/, dostęp: 7 sierpnia 2024 r.

163 Piotr Bajda, ’The Three Seas Initiative at the end of 2020 in statu nascendi’, Collegium Interethnicum, Warszawa, 2020, https:// www.academia.edu/44870371/The_Three_Seas_Initiative_at_the_end_of_2020_in_statu_nascendi, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

Trójmorza.164 Dziś wiadomo jednak, że Inicjatywa nie stanowi konkurencji dla UE ani nie realizuje interesów amerykańskiej administracji na Starym

Kontynencie. Jak wynika ze wspólnych deklaracji Inicjatywy Trójmorza, format ten ma na celu poprawienie połączeń między państwami UE we wschodniej Europie, zacieśnienie współpracy gospodarczej, rozwój infrastruktury transportowej i energetycznej łączącej północ i południe kontynentu oraz pogłębienie stosunków transatlantyckich.

Cele Inicjatywy Trójmorza zbieżne są więc z interesami władz w Budapeszcie.165 Do priorytetów węgierskiego rządu należy rozwój połączeń cyfrowych oraz infrastruktury drogowej, kolejowej i energetycznej. Początkowy sceptycyzm wobec Trójmorza powoli ustępował pragmatyzmowi i woli współpracy. Jednocześnie spadek znaczenia Grupy Wyszehradzkiej skłonił Węgry do pogłębienia współpracy regionalnej za pośrednictwem Inicjatywy Trójmorza.

Zmiany zachodziły także na amerykańskiej scenie politycznej. Mimo to Waszyngton od początku wspiera Trójmorze, co stanowi jednoznaczny sygnał jednakowo dla państw Europy Zachodniej oraz Rosji. Chociaż Trójmorze budzi kontrowersje z uwagi na jego rzekomą polskocentryczność, warto zauważyć, że geneza projektu wywodzi się ze Stanów Zjednoczonych. W rzeczywistości już w 2014 r. o potencjale na tego typu inicjatywę pisali analitycy amerykańskiego think tanku Atlantic Council.166 Rola Waszyngtonu w Inicjatywie Trójmorza nie jest przypadkowa. Amerykańska administracja – najpierw pod wodzą Donalda Trumpa, a później Joe Bidena – za cel

postawiła sobie eksport LNG do Europy. W czasie gdy powoływano Inicjatywę Trójmorza na europejskim rynku gazu niepodzielnie królowały rosyjskie przedsiębiorstwa energetyczne. W ocenie amerykańskich polityków z nowopowstałej sieci gazociągów na osi północ-południe, między Litwą i Chorwacją, najbardziej skorzystałyby amerykańskie koncerny energetyczne, bowiem mogłyby sprzedawać surowiec do większości krajów Starego Kontynentu. Gaz trafiałby do Europy poprzez punkty wejścia zarówno na północy, jak i południu. Wszystko wskazywało wówczas na to, że gazociągi Nord Stream i Nord Stream 2, które łączyły Rosję z Niemcami, poprowadzono tak, by omijała terytorium krajów Europy Środkowej i Wschodniej.

Pierwszy rząd Viktora Orbána (1998–2002) cechowały napięte stosunki z Moskwą. Za rządów liberalno-lewicowej koalicji (2002–2010) działacze Fideszu atakowali rządzących za sprzedaż Rosjanom majątku, w tym strategicznych podmiotów, jak MOL (odpowiednik167 Orlenu)168 czy linie lotnicze Malév. W 2010 r. po ośmiu latach w opozycji do władzy powrócił Viktor Orbán. Nowy szef rządu za cel postawił sobie odzyskanie kontroli nad strategicznymi z punktu widzenia państwa przedsiębiorstwami. Cel ten przyświeca Orbánowi do dziś. Z biegiem lat zmianie uległa agenda Budapesztu wobec Moskwy. Nowa doktryna polityki zagranicznej zakładała bowiem współpracę z Rosją. Pomimo kryzysu finansowego, który wybuchł po roku 2010, węgierski rząd z powodzeniem odkupił udziały większościowe we wspomnianych firmach. Co więcej, w 2013 r. państwo wykupiło węgierskie operacje gazowe

164 Three Seas Initiative, ’ $ 300 million for the Three Seas Fund by DFC ’, https://www.3seas.eu/media/news/usd300-million-for-the-three-seas-fund-by-dfc, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

165 Three Seas Initiative, ’Objectives’ ,https://3seas.eu/about/objectives, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

166 Atlantic Council, „Completing Europe”, https://www.atlanticcouncil.org/wp-content/uploads/2024/07/Completing-Europe_Report.pdf ,dostęp: 1 sierpnia 2024 r.

167 Andor Almási, „Orosz kézben a Mol ötöde - kiszállt az OMV”, Economix , 30 marca 2009 r., https://www.economx.hu/tozsdek-piacok/orosz-kezben-a-mol-otode-kiszallt-az-omv.401733.html, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

168 Origo, „WikiLeaks: Putyinék alá tartozott az egész Malév”, 6 września 2011 r., https://www.origo.hu/gazdasag/2011/09/wikileaks-a-malevreszvenyek-100-szazaleka-orosz-kezben-volt, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

koncernu energetycznego E.ON.169 Obniżki cen energii pomogły rządzącej partii Fidesz w konsolidacji poparcia przed wyborami, które odbył się rok później. Fidesz czwarty raz z rzędu wygrał w wyborach, zdobywając w parlamencie większość konstytucyjną dwóch trzecich mandatów. W 2022 r. państwo przejęło firmę energetyczną E.ON.170

W 2016 r., gdy powołano Inicjatywę Trójmorza, Budapest i Moskwę łączyły doskonałe stosunki, o czym świadczy rosyjskie zaangażowanie w rozbudowę elektrowni jądrowej w węgierskim mieście Paks. Rosja udzieliła Węgrom kredytu na realizację projektu.171 Dlatego też rządowi w Budapeszcie zależało na utrzymaniu dobrych stosunków z Moskwą oraz zagwarantowaniu dostaw taniego gazu z Rosji. Stąd decyzja Węgier o rezygnacji z zakupu o wiele droższego surowca z USA. Podobnie jak Niemcy, które z dostaw rosyjskiego surowca nie zrezygnowały nawet po aneksji Krymu przez Moskwę w 2014 r.

Sytuacja diametralnie zmieniła się w momencie rosyjskiej agresji na Ukrainę w 2022 r. W gazociągi Nord Stream uderzyła seria niewyjaśnionych eksplozji, a kraje w centrum i na wschodzie kontynentu dostrzegały rosnącą potrzebę wzmacniania bezpieczeństwa energetycznego. W tym samym roku Stany Zjednoczone stały się największym eksporterem skroplonego gazu na świecie.172 O wiele bardziej niż od gazu Budapeszt uzależniony jest jednak od dostaw rosyjskiej ropy, która, oprócz rurociągu Przyjaźń, na terytorium

Węgier trafia za pośrednictwem Rurociągu Adria (JANAF). Ma on jednak mniejszą przepustowość niż obie nitki Przyjaźni. Także koszt tranzytu z Chorwacji są kilkukrotnie wyższy od opłat za korzystanie z ukraińskiego i słowackiego odcinka rurociągu do transportu rosyjskiej ropy.173 Siłą rzeczy Węgry stoją przed koniecznością rozbudowy sieci rurociągów. Jednocześnie na uwagę zasługuje fakt, że Budapeszt ściśle współpracuje z Bratysławą, by skoordynować sieci przesyłowe obydwu państw. W ciągu ostatniego dziesięciolecia Słowacy i Węgrzy zmodernizowali rurociąg Przyjaźń-1. Między krajami powstała także magistrala gazowa.174

Choć Inicjatywę Trójmorza postrzega się nierzadko jako prezydencką platformę współpracy w regionie, warto zauważyć, że w wielu, również na Węgrzech, głowa państwa pełni jedynie funkcje reprezentacyjne. Oznacza to, że w rękach prezydenta nie skupia się realna władza. Jest to dość problematyczne jeśli głowa państwa i szef rządu wywodzą się z dwóch różnych środowisk politycznych. Wówczas podejmowane przez prezydenta zobowiązania na szczeblu międzynarodowym mogą nie uzyskać aprobaty ze strony rządu. Dylemat ten nie dotyczy Węgier; od 2010 r. władzę w kraju sprawują prezydent i premier reprezentujący to samo ugrupowanie polityczne i zgadzający się ze sobą w kwestii agendy polityki zagranicznej. Na początku Węgrów krytykowano za brak zaangażowania w działalność 3SI, co nie do końca jest prawdą. Od momentu powstania Inicjatywy urząd prezydenta Węgier sprawowali kolejno

169 Portfolio, „ A mol-csomag után az E.ON gázüzletágát is megvette a kormány”, 1 lutego 2013 r., https://www.portfolio.hu/ uzlet/20130201/a-mol-csomag-utan-az-eon-gazuzletagat-is-megvette-a-kormany-179064, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

170 E.ON, „Egyedüli egyetemes energiaszolgáltatóvá vált az MVM Csoport”, 14 kwietnia 2022 r. ,https://www.eon.hu/hu/rolunk/ sajtoszoba/sajtokozlemenyek/egyeduli-egyetemes-energiaszolgaltatova-valt-az-mvm-csoport.html, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

171 Magyarország Kormánya, „T/140. számú törvényjavaslat”, maj 2014 ,https://www.parlament.hu/irom40/00140/00140.pdf, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

172 U.S. Energy Information Administration, „ The United States remain the largest liquefied natural gas supplier to Europe in 2023”, 29 lutego 2024 r., https://www.eia.gov/todayinenergy/detail.php?id=61483, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

173 Gergely Brückner, „ Az orosz olaj helyébe csak az Adria vezeték léphet, kérdés, a horvátok mennyire élnek ezzel vissza”, Telex, 19 grudnia 2022 r. ,https://telex.hu/gazdasag/2022/12/19/mol-adria-ina-horvatorszag-magyarorszag-tranzitdij, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

174 Építőfórum, „Új gázvezeték Magyarország és Szlovákia közt”, (1 kwietnia 2014 r.), https://www.maeponline.hu/hirek/uj-gazvezetek-magyarorszag-es-szlovakia-kozt/, dostęp: 7 sierpnia 2024 r.

WĘGRY

János Áder, Katalin Novák i Tamás Sulyok. W latach 2016–2024 głowa państwa przewodniczyła węgierskiej delegacji na dziewięciu szczytach 3SI. Prezydent na szczycie Trójmorza nieobecny był dwukrotnie: w 2018 r. powodem były kłopoty z samolotem, który miał kolizję z autem obsługi lotniskowej w trakcie kołowania na lotnisku w Budapeszcie. Zastąpił go wówczas ambasador Węgier.175 Rok później prezydent Áder do stolicy Słowenii w ogóle się nie udał, a w jego imieniu Węgry reprezentował szef MSZ – Péter Szijjártó. Warto zauważyć, że obecność szefa węgierskiej dyplomacji była w pełni uzasadniona, gdyż odpowiada on za całościową agendę zagraniczną kraju, zarówno w kwestiach politycznych, jak i gospodarczych. W następnym szczycie uczestniczyli zdalnie i osobiście zarówno pełniący wyłącznie funkcję reprezentacyjną prezydent, jak i minister spraw zagranicznych. Oznaką większego zaangażowania Budapesztu w działalność Trójmorza było wsparcie Funduszu Inwestycyjnego kwotą 20 mln euro.176 Suma ta zasiliła budżet na inwestycje, co umożliwi zacieśnienie współpracy gospodarczej i energetycznej pomiędzy krajami regionu. Węgry opowiadają się ponadto za utworzeniem sekretariatu TSI i są gotowe zapewnić mu siedzibę w Budapeszcie.177 W 2025 r. Budapeszt będzie gospodarzem kolejnej edycji szczytu

Trójmorza.178 Oczekuje się, że węgierskie władze zaproszą wówczas do Inicjatywy kraje Bałkanów Zachodnich. Obecny podczas spotkania w Wilnie prezydent Sulyok podkreślił, że Węgrom zależy na dalszym rozwoju stosunków gospodarczych i dyplomatycznych z krajami regionu.179

Dziś lista priorytetowych projektów Inicjatywy Trójmorza liczy aż 143 przedsięwzięć o łącznej wartości 111 mld euro. Węgry zajmują drugie miejsce co do liczby zgłoszonych projektów (17). Wyprzedza je tylko Chorwacja, której władze zaproponowały aż 33 przedsięwzięcia. Należy pamiętać, że wszystkim zainicjowanym przez Budapeszt projektom nadano status priorytetowych.180 Dotychczas ukończono dwa spośród nich. Jednym z nich jest Bursztynowy Kolejowy Korytarz Towarowy (Amber Rail Freight Corridor), wspólna inicjatywa sześciu podmiotów zarządzających siecią kolejową z m.in. Słowenii, Węgier, Słowacji i Polski. Ma on na celu podniesienie efektywności połączeń kolejowych w regionie.181 Koszt inwestycji wyniósł 461,3 tys. euro.182 W drugim, wartym 21,72 mln euro, projekcie Fairway uczestniczyły Węgry, Austria, Bułgaria, Chorwacja, Rumunia i Słowacja. Cele projektu obejmują nowoczesne oznakowanie drogi wodnej Dunaju, modernizację punktów pomiaru poziomu, modernizację floty

175 Népszava, „ Meghibásodott a repülő, Áder nem megy Bukarestbe”, 18 września 2018 r., https://nepszava.hu/3008780_meghibasodott-a-repulo-ader-nem-megy-bukarestbe, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

176 Magyarország Kormánya, „Sztáray Péter államtitkár részvétele a Három Tenger Kezdeményezés külügyminiszteri videokonferenciáján”, 2 lipca 2020 r., https://2015-2019.kormany.hu/hu/kulgazdasagi-es-kulugyminiszterium/biztonsagpolitikai-es-nemzetkozi-egyuttmukodesert-felelos-allamtitkar/hirek/sztaray-peter-allamtitkar-reszvetele-a-harom-tenger-kezdemenyezes-kulugyminiszteri-videokonferenciajan, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

177 Jakub Pieńkowski – Łukasz Ogrodnik – Kinga Dudzińska – Veronika Jóźwiak – Tomasz Żornaczuk, ’Promotion of the Three Seas Initiative in the Member States and Among Observer States’, 10 grudnia 2021 r. , https://pism.pl/publications/promotion-of-the-three-seas-initiative-in-the-member-states-and-among-observer-states, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

178 Híradó, „ Novák Katalin: 2025-ben Magyarország ad otthont a Három Tenger Kezdeményezés találkozónak”, 6 września 2023 r., https://hirado.hu/kulfold/cikk/2023/09/06/novak-katalin-2025-ben-magyarorszag-ad-otthont-a-harom-tenger-kezdemenyezes-talalkozonak, dostęp: 17 sierpnia 2024 r.

179 Sándor-palota, „ Dr. Sulyok Tamás köztársasági elnök a Három Tenger Kezdeményezés Csúcson”, 11 kwietnia 2024 r., https://www.sandorpalota.hu/hu/dr-sulyok-tamas-koztarsasagi-elnok-harom-tenger-kezdemenyezes-csucson, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

180 Three Seas Initiative, ’Status Report of 2024’ ,https://projects.3seas.eu/report, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

181 Rail Freight Corridor Amber, „Who we are” ,https://rfc-amber.eu/contents/read/who_we_are, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

182 Three Seas Initiative, ’Amber Rail Freight Corridor’ ,https://projects.3seas.eu/projects/amber-rail-freight-corridor, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

geodezyjnej oraz rozbudowę ponadnarodowego systemu monitorowania dróg wodnych. 183

Priorytetem Węgier jest rozbudowa sieci połączeń energetycznych, o czym świadczy mnogość projektów z zakresu energetyki, w których uczestniczy Budapeszt. Należy do nich chociażby plan rozbudowy sieci gazociągów przesyłowych z Chorwacji i Węgier na Słowenię oraz budowa gazociągu łączącego Słowenię i Węgry. Koszty obu przedsięwzięć oszacowano odpowiednio na 577 mln i 84,5 mln euro. Projekty zakładają także rozbudowę sieci gazociągów między Węgrami i Słowacją oraz budowę elektrowni w Matrze. W szczególności Węgry liczą na powodzenie projektu, który zakłada utworzenie ośrodka badań nad naturalnym wodorem. Dzięki odpowiedniej stymulacji rozwoju tej technologii, wodór ze źró-

deł odnawialnych może stać się tanią i powszechnie dostępną alternatywą dla paliw kopalnych.

Jak wynika z danych na oficjalnej stronie Inicjatywy Węgry uczestniczą w 35 projektach, z czego w siedemnastu – jako strona zgłaszająca. Czternaście z nich dotyczy infrastruktury transportowej, trzynaście – energetycznej, zaś siedem – cyfrowej.

Na liście znajduje się także jeden projekt z pogranicza dwóch dziedzin: energetyki i cyfryzacji. Wszystkie z wyjątkiem jednego Budapeszt zgłosił w 2020 r. W sierpniu 2024 r. spośród wspomnianych trzydziestu pięciu projektów dwa uzyskały status zakończonych, siedem jest na zaawansowanym etapie realizacji, natomiast trzy inne są aktywne. Dwadzieścia trzy przedsięwzięcia są w trakcie rejestracji, a trzynaście to projekty o charakterze transgranicznym.184

183 Three Seas Initiative, ’FAIRway Danube’,https://projects.3seas.eu/projects/fairway-danube, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

184 Three Seas Initiative, „Projects” ,https://projects.3seas.eu/, dostęp: 15 sierpnia 2024 r.

4 BRUA (gazociąg łączący

Bułgarię, Rumunię, Węgry i Austrię) Rumunia

Austria, Bułgaria, Węgry, Rumunia

5

Gazociąg Zlobin-BosiljewoSisak-Kozarac-Slobodnica

6 Budowa autostrady A5

7

Budowa drugiego toru między Sopron a Györ

Chorwacja

Chorwacja

Chorwacja, Węgry, Słowenia

8 Budowa mostu drogowego na Cisie w mieście Záhony

Chorwacja, Węgry

9

Budowa drugiego toru linii kolejowej Divača-Koper Słowenia

11 Rozbudowa elektrowni fotowoltaicznej o mocy 130260 MW

Rumunia, Słowacja

Austria, Czechy, Polska, Węgry, Słowacja, Słowenia

12

13

Rozwój transgranicznej sieci centrów danych Łotwa

14

Rozwój transgranicznej sieci światłowodowej

Rozwój infrastruktury HighPerformance Computing (HPC), tworzenie i eksploatacja ekosystemu HPC w regionie CEE-n

15 Rozwój inteligentnych sieci elektroenergetycznych

16 Platforma Cyfrowa dla Monitorowania Baz Hydrograficznych w regionie 3SI

17 Gazowy korytarz Eastring

18 Wydobycie gazu niekonwencjonalnego

19 FAIRway Dunaj

Austria, Czechy, Bułgaria, Litwa, Polska, Chorwacja, Estonia, Węgry, Rumunia, Słowacja, Słowenia

Austria, Czechy, Bułgaria, Litwa, Polska, Chorwacja, Estonia, Węgry, Rumunia, Słowacja, Słowenia

Austria, Czechy, Polska, Węgry, Słowacja, Słowenia

Austria, Czechy, Łotwa, Bułgaria, Litwa, Polska, Chorwacja, Estonia, Węgry, Słowacja, Słowenia

Słowacja, Bułgaria, Węgry, Rumunia

Austria, Węgry, Rumunia, Słowacja

Austria, Bułgaria, Chorwacja, Węgry, Rumunia, Słowacja

20

21

Interkonektor gazowy WęgrySłowenia

22

23

24

25

Węgry, Słowenia

Korytarz gazowy WęgrySłowenia-Włochy (HUSIIT) Węgry, Słowenia

Węgry, Słowenia

26

Rozwiązania interoperacyjności dla zdigitalizowanego i zrównoważonego sektora energetycznego w obszarze Inicjatywy Trójmorza

Rozpoczęcie węgierskoamerykańskiego projektu pilotażowego na Węgrzech

Korytarz Gazowy PółnocPołudnie – Rozbudowa istniejącej przepustowości między Węgrami a Słowacją

Elektryfikacja linii kolejowej Zalaszentiván – Nagykanizsa

27 ROHU - etap drugi

Węgry, Słowenia

Czechy, Węgry, Słowacja

Austria, Czechy, Bułgaria, Polska, Chorwacja, Węgry, Słowacja

Austria, Czechy, Polska, Chorwacja, Węgry, Rumunia, Słowacja

28 Rail-2-Sea

Austria, Węgry, Rumunia, Słowacja, Słowenia

Polska, Węgry, Rumunia, Słowacja

29

Przebudowa i poprawa przepustowości podstacji trakcyjnych na Węgrzech

30 Cyfrowa autostrada Trójmorza Polska

31 Giełda transportowa w regionie 3SI

32

Modernizacja połączenia kolejowego pomiędzy portem śródlądowym w Budapeszcie i korytarzem sieci bazowej

33 Via Carpatia Polska

Austria, Czechy, Łotwa, Bułgaria, Litwa, Polska, Chorwacja, Estonia, Węgry, Słowacja, Słowenia, Rumunia

Austria, Czechy, Łotwa, Bułgaria, Litwa, Polska, Chorwacja, Estonia, Węgry, Słowacja, Słowenia

34 Via Carpatia

Bułgaria, Litwa, Polska, Chorwacja, Grecja, Węgry, Rumunia, Słowacja

Bułgaria, Litwa, Polska, Grecja, Węgry, Rumunia, Słowacja

35 Droga ekspresowa R4 Słowacja

35 Droga ekspresowa R4 Słowacja

Projekty Inicjatywy Trójmorza185

Polska, Węgry, Słowacja

Polska, Węgry, Słowacja

Jak wynika z tabeli od 2020 r. Węgry wykazują proaktywną postawę w zakresie inwestycji Trójmorza. Przy tak znaczącej wartości projektów kluczowe staje się pytanie o źródła ich finansowania. Wdrożenie wszystkich projektów zbliży Węgry i kraje regionu na trzech kluczowych płaszczyznach: transportu, energetyki oraz cyfryzacji.

WNIOSKI

Węgry od samego początku biorą czynny udział w pracach Inicjatywy Trójmorza, co potwierdza fakt, że współpraca w regionie ma wysokie miejsce na agendzie rządu w Budapeszcie. Jej

podstawowym formatem pozostaje dla Węgier Grupa Wyszehradzka, niemniej wśród węgierskich elit politycznych rośnie zainteresowanie, co stanowi pozytywny znak dla sąsiednich krajów. Dynamiczne zmiany zachodzące w środowisku międzynarodowym skłaniają rząd w Budapeszcie do zrewidowania dotychczasowej polityki wobec bezpieczeństwa energetycznego. Inicjatywa Trójmorza pomaga państwom regionu w realizacji dużych projektów infrastrukturalnych i gospodarczych, które mogą przynieść korzyści wszystkim uczestnikom, co daje nadzieję na lepszą przyszłość i rozwój. ■