Jaap Uijlenbroek: Over steen en steigers Rob Lambrichs de Bruin en Peter Noordhoek
Dit interview maakt deel uit van de publicatie ‘Door het verdwijnpunt. Perspectief voor provincies’ van de hand van Rob Lambrichs de Bruin en Peter Noordhoek. Beide hebben een aantal bekende en minder bekende personen geïnterviewd voor deze publicatie. In dit interview komt Jaap Uijlenbroek aan het woord,op dit moment Directeur-Generaal Organisatie en Bedrijfsvoering Rijk. De klassieke provincies met hun ‘open huishouding’ lijken richting het verdwijnpunt te gaan. We spreken met Jaap omdat we vermoeden dat de route die het Rijk maakte op weg naar kleiner én beter via de achterkant ook lessen voor de provinciale bestuurslaag zou kunnen inhouden. In andere interviews wordt een duidelijk ander geluid afgegeven. Zozeer zelfs, dat wij denken dat de provincies ‘door het verdwijnpunt heen gaan’.
Voor meer info ldb@tg.nl of dpn@northedge.nl. U kunt ons ook volgen op LinkedIn en Twitter @PeterNoordhoek en @rob_ldb
2|
Jaap Uijlenbroek: Over steen en steigers
De kamer van Jaap Uijlenbroek valt vooral op door het
iemand die voorleest uit eigen werk als iemand die weet
uitzicht. Bouwkranen bedienen opklimmende kantoor-
dat de onderdelen gedragen worden door politiek en
gebouwen met ramen en betonstructuren. Naast de
tijdgeest. Er wordt aan een ‘compacte overheid’ gewerkt
ministeries van BZK en Justitie verschijnen twee rijks-
vanuit een helder denkmodel. Een nieuwe werkelijkheid
overheidtorens die boven de oude torens aan de Schedel-
is het gevolg ervan. We mogen verwachten dat vanuit
doekshaven uit gaan. Wie niet beter weet zou denken
datzelfde denkmodel al snel een afwegingskader voor
dat Uijlenbroek uitkijkt op de groei van de Nederlandse
decentralisatievraagstukken zal worden afgeleid. De
overheid, maar dat zou vloeken in de kerk zijn. Als de
aarzeling die we in het begin voelden blijkt uiteindelijk
Directeur-generaal Organisatie Bedrijfsvoering Rijk
niet meer dan een aanloop om op bevlogen, maar niet
ergens voor staat dan is het voor een betere overheid
ongenuanceerde wijze, een visie neer te zetten.
– en zeker politiek is men unaniem dat dit vooral een kleinere overheid is. Waar Uijlenbroek vooral op uitkijkt
Bundel de bedrijfsvoering
is dus de verdere concentratie van het Rijk. Symbolisch?
De Nota Uitvoeringsprogramma ‘Naar een compacte
Valt wel mee. We komen bij Uijlenbroek om hem vanuit
overheid’ omvat 16 projecten. Uijlenbroek checkt of
Rijksperspectief te laten kijken naar de veranderingen
we wel de laatste versie hebben gelezen. Het begint hoe
in het middenbestuur. Hij heeft in zijn carrière genoeg
dan ook met 5 projecten die samen moeten zorgen voor
gezien om meer te zien dan het uitzicht uit zijn raam.
een Rijksbrede infrastructuur voor de bedrijfsvoering. De vorming van één (administratieve) werkgever rijk
Startend bij een strak denkmodel
(project 1); de bundeling van de P&O dienstverlening
Het gesprek vindt plaats als de winter van 2010-2011
in P&O shared services (project 2); de concentratie van
zo’n beetje op z’n heftigst is. Meestal maakt dat het
huisvesting en facilitaire dienstverlening (project 3); de
makkelijker om een gesprek te starten, maar dit keer
versterking van de ICT infrastructuur (project 4) en tot
gaat het eigenlijk wat kat-uit-de-boom-kijkerig stroef.
slot de vermindering van het aantal rijksinkooppunten
Hij lijkt te zoeken naar de reden voor het gesprek, wij
en andere vormen van vraagbundeling (project 5).
zoeken van de weeromstuit naar de juiste aanvliegroute.
Geen van deze projecten heeft in directe zin doorwer-
Wat hebben rijk en provincie elkaar eigenlijk te melden?
king naar andere overheden voor ogen. Het gaat hier
We vinden allen vaste grond onder de voeten als we
echt om ontwikkelingen op rijksniveau. Dat er voor-
Uijlenbroek aanleiding geven om aan te geven hoe de
beeldwerking van uit kan gaan, is voor Uijlenbroek
nieuwe lijn van het kabinet kan doorwerken naar de ver-
evident – als het goed gaat met de realisering van deze
schillende bestuurslagen. Strak en systematisch loopt
programma’s. Hij geeft goede redenen om er optimis-
hij de onderdelen van het Uitvoeringsprogramma langs
tisch over te zijn. Het is in grote mate oogsten wat al in
zoals die nu bekend zijn. Hij somt de onderdelen van het
gang is gezet. Wat uit zijn raam te zien is vormt daar het
programma uit zijn hoofd op, met zowel het gemak van
concrete bewijs van. We geven aan dat onder het vorige
|3
Kabinet het ministerie van Defensie zich aan deze
Hij praat er zo enthousiast over dat wij verwachtten dat
concentratie onttrokken heeft, maar daar reageert hij
hij direct ja zou zeggen op de vraag of deze geconcen-
ontspannen op; het is een domein met echt specifieke
treerde incassofunctie niet hetzelfde zou gaan doen voor
eisen en omstandigheden. Ondertussen is de integratie
de provincies of andere overheden.
van huisvesting verder dan menigeen ooit voor mogelijk had gehouden.
Rem en routine Maar direct trapt Uijlenbroek op de rem. Allereerst zegt
Ontdubbel de uitvoering
hij dat er waarschijnlijk sprake is van een juridische
Wat een idee. Ontdubbel de uitvoering. Uijlenbroek
complexiteit die een clustering over bestuurslagen heen
brengt het rustig en serieus. De tijd is er rijp voor. De
verhindert. De kans bestaat dat Europese regelgeving
concrete voorbeelden die hij geeft zijn rijksincasso, vast-
verhindert dat de ene bestuurslaag voor de andere be-
goed, subsidies en inspecties.
stuurslaag werk gaat doen. Het zou zo kunnen zijn, dat
Het gaat steeds om onderdelen van de Rijksoverheid
als je zaken voor een andere bestuurslaag gaat doen, het
met vergelijkbare processen of doelgroepen. Deze
in principe gaat om zaken die een andere (markt)partij
worden bij elkaar gebracht en politiek als één geheel
ook zou kunnen doen en dan ontstaat er een conflict
bestuurd. De voorbeelden die hij geeft vormen even zo
met de mededingingswetgeving. Elke keer als je de grens
vele clusters die zo moeten worden bestuurd. Elk cluster
van een rechtspersoon over gaat, ontstaat in potentie
is een project.
dit conflict. Alleen als er een heldere basis in een wet is
Typerend voor de benadering van Uijlenbroek is dat hij
voor het verrichten van diensten op rijksniveau voor een
nog het meest enthousiast verteld over een cluster die
ander overheidsniveau, is het mogelijk.
bij de gemiddelde burger en politicus een gaapreactie
4|
zou geven: de incassofunctie. Tot voor kort zorgden
Maar er zijn betere en meer creatieve redenen voor
nogal wat diensten elk voor hun eigen inningsproces.
Uijlenbroek om niet zomaar zaken van het rijksniveau
Het leidt hem ook tot enkele zeer praktische reflecties
naar de lagere overheden te kopiëren. Zijn stelregel voor
voor onze publicatie.
uitvoerende taken is deze:
Over departementsgrenzen heen wordt er nu aan een
Het Rijk is goed in routinewerk, de lagere overheden
goede Rijksincassofunctie gewerkt. Het rendement van
zijn goed in maatwerk.
een dergelijke clustering is er bijna onmiddellijk. De
Het rijk en haar uitvoeringstaken zijn in principe ster-
twee organisaties die daar goed in zijn, het Centraal
kin het verwerken van megahoeveelheden data: ze ken-
Justitie Incasso Bureau (CJIB, u weet wel, van die bon-
nen de burger in hun administratieve context. Uitvoe-
nen die u niet ontvangt) en het Centraal Bureau Incasso
ringsinstanties als SVB en DUO (vm. IB Groep) leveren
Onderhoudsbijdragen (alimentatie). Integratie van beide
elke dag een topprestatie. Miljoenen burgers worden
bureaus en het ter beschikking stellen van hun expertise
geruisloos en razendsnel bediend. Het is supervlot, maar
voor andere innende rijksorganen leidt zowel tot hogere
val niet buiten de routine, waarschuwt Uijlenbroek.
inningspercentages als tot bezuiniging door schaalvoor-
Gaat er aan de basis iets mis, dan ben je echt de pineut
deel.
en moet hemel en aarde bewogen worden om de fout te
herstellen. Je voelt je niet voor niets een nummer. Voor
opgaan voor de provincies. We leggen Uijlenbroek wat
de (kleinere) gemeenten is het vaak net andersom: ze
varianten voor.
kennen de burger in de context van de individuele pro-
Bij verticale integratie haken we direct aan bij de over-
blematiek. Gemeenten kennen – als het goed is – hun
dracht van taken op het gebied van ruimtelijke orde-
pappenheimers. Ze kunnen door de gegevens heen het
ning van rijk naar provincies. Hoe kijkt hij daar tegen
totaalplaatje zien en daar de maatregelen op af te stem-
aan vanuit het denkmodel van de nota? Helemaal niet
men. Maar vraag ze niet om grote aantallen mensen
onlogisch, maar met de kanttekening dat het niet kan
gelijk te helpen. Dan wordt het wachten en ontstaan er
betekenen dat er opeens 12 provinciale toezichthouders
rare verschillen in behandeling.
komen, als we ze op rijksniveau juist bij elkaar brengen
Kortom, de een is goed op het terrein waar de ander
(project 14). De verschillende provincies zijn dan uiter-
zwakker is. Het mooiste zou zijn om van elkaars kracht
aard wel beleidsbepalend.
gebruik te maken. Soms gebeurt dat ook. Om écht
Horizontale integratie dan? We citeren Sietsma, de
effectief te zijn als er iemand buiten de boot valt en de
directeur van de provincie Utrecht, dat het voor hem
gemeente bijvoorbeeld ziet dat er iets mis is rondom
logischer is om de samenwerking te zoeken met stad
het recht op een betalingsregeling voor de huurtoeslag,
en universiteit Utrecht dan met de andere provincies.
dan zou de gemeenten moeten kunnen meekijken in de
Uijlenbroek kan er zich wel wat bij voorstellen. Vindt
BackOffice van de grote uitvoerders op rijksniveau. Pas
het ook prima dat er op organische wijze iets groeit
dan komt een echte terugkoppeling van de maat- naar
in het Utrechtse. Daarbij kan hij zich er wel wat bij
de bulkwerkers op gang. Het zijn dit soort perspectieven
voorstellen dat de tegenstellingen in die kleine club van
die Uijlenbroek met zichtbaar plezier neerzet, maar wel
provincies groot zullen zijn. Vooral het verschil tussen
gelijk met de waarschuwing dat er nog heel wat moet
de Hollandse provincies en de rest van Nederland zal
gebeuren op het terrein van procesharmonisatie voor
groot zijn. Met een kleine lach zegt hij ‘dat in de Hol-
het zover is. En voorlopig moeten er eerstop Rijksniveau
landen de steden altijd al machtiger zijn geweest dan
nog flinke stappen worden gezet om naar dit perspectief
de provincies.’ Zijn beeld is dat een verder naar elkaar
dichterbij te brengen.
toegroeien van de provincies in IPO-verband alleen op organische wijze kan gebeuren. Grootse ontwerpen
Ruimte
halen het meestal niet.
Zover is het dus nog niet. Logischer is het om nu ruimte te maken voor ontwikkelingen van onderop. Voor de in-
Een opvatting over de rijksdienst
cassofunctie zie je dat gestalte krijgen in Rotterdam en
Het gesprek verschuift en wordt meer een analyse
omgeving: het incasso-onderdeel van de gemeentelijke
van wat er voor nodig is om een doorbraak te krijgen.
belastingdienst van Rotterdam gaat deze diensten nu
Uijlenbroek vertraagt het hoge tempo waarin hij tot dan
ook uit voeren voor gemeenten ten zuiden van de stad.
toe sprak en buigt zich meer en meer naar ons toe. Wij
Uiteindelijk zullen zo’n 17 gemeenten meedoen. Een
blijven tegenwerpingen maken, maar laten ons ook onmis
mooi voorbeeld van hoe zaken zich kunnen ontwikke-
kenbaar meenemen door zijn betoog. Wanneer kies je
len door te standaardiseren. Datzelfde zou ook kunnen
voor organische groei, wanneer ga je het in steen zetten?
|5
In het laatste geval ben je normatief verbonden aan wat
in 1990 hebben. En hoeveel Nederlanders zijn er sinds-
er in gang is gezet. Wat er nu rond de bedrijfsvoering
dien bijgekomen? 2 miljoen? Meer? We kunnen nu nog
op Rijksniveau gebeurd is een duidelijk voorbeeld van
meer gaan oogsten, maar dat is vooral omdat we de lijn
het laatste. Er is politieke wil, er is ambtelijke wil.
door kunnen trekken van allerlei eerdere stappen. Zo
Aan elke keuze ligt een business case ten grondslag die
heeft het project Andere Overheid prima agenderend ge-
een daadwerkelijke besparing te zien geeft. Minstens
werkt en heeft het project Vernieuwing Rijksdienst echt
zo belangrijk is het dat er daadwerkelijk een opvatting
stappen richting implementatie gezet. Het gaat nooit
over de rijksdienst aan ten grondslag ligt – een bewust
snel genoeg, maar vergis je niet in waar we nu zijn.
niet dichtgetimmerde opvatting. Dat werkt veel beter dan een blauwdruk om aan de gemaakte keuzes vast te
Organische groei
houden.
Dan wordt het weer tijd terug te schakelen naar de
Maar, werpen we tegen, zo spectaculair is het nu ook
‘andere’ overheden. In de loop van het gesprek is de
weer niet. Vergelijk het bijvoorbeeld eens met de radi-
term ‘organische groei’ steeds meer gaan vallen. Op
cale keuzes die in Groot- Brittannië worden gemaakt.
rijksniveau kunnen we nu alleen maar doorpakken, zo
Daar worden harde keuzes gemaakt en worden in hoog
stelt Uijlenbroek, omdat we eerst door een proces van
tempo allerlei taken afgebouwd. Is dit dan niet meer een
organische groei heen zijn gegaan. Die fase kunnen we
kwestie van ‘peuteren aan de achterdeur’? Niets ervan,
nu afsluiten omdat de wilsvraag is beantwoord. Op veel
stelt Uijlenbroek. Dat is in ieder geval een miskenning
niveaus, waaronder de provincies, is dat nog niet het
zijn van de impact die dit alles zou hebben. Daarbij –
geval. Dan is de weg van organische groei de logische
leer mij de Engelse praktijk kennen. De plannen zien er
optie. Vanuit blauwdrukken zaken in gang zetten
meestal heel wat indrukwekkender uit dan de praktijk.
werkt zelden en zeker niet over bestuurslagen heen.
Onze aanpak betaalt zich al uit, daar moet dat nog
Waar ben je werkelijk toe in staat? In Nederland leiden
blijken.
gesprekken over normen zelden tot iets, omdat er dan
We doen nog één keer een poging het mes van de scepsis
uiteindelijk altijd weer een dominante speler is die de
er in te steken. Wat is het dan dat we al kunnen zien?
verleiding niet kan weerstaan een ‘alleingang’ te maken.
Er is de hele laatste kabinetsperiode over gedaan om tot
Organische groei is dan logischer, ook al zal je rekening
een Rijkslogo te komen. En dan zouden nu al die mooie
moeten houden met de nadelen van dergelijke groei; het
projecten gerealiseerd kunnen worden? Geloof je het
feit dat de langzaamste het tempo bepaalt en de kansen
zelf?
op ‘wratten’ en andere vormen van wildgroei.
Jazeker. Omdat we hier niet iets doen dat helemaal
6|
nieuw is. We zetten een al in gezette lijn verder door en
Harde pragmatiek
komen nu op het punt waar we meer en meer gaan oogs-
We spreken over de manier waarop we die nadelen
ten. Nu oogsten we overigens ook al. We doen nu dingen
kunnen ondervangen en komen terug bij de projecten
die 10 jaar geleden ondenkbaar zijn. En met alle winst
waar we het gesprek mee startten. Voor die projecten
die er nog valt te behalen; laten we niet vergeten dat we
beschrijft Uijlenbroek de harde pragmatiek die er achter
op rijksniveau nu nog steeds evenveel medewerkers als
steekt. Gebruik oplossingen die al in de markt voorhan-
den zijn of begin er niet aan. Gebruik de standaarden die er al zijn. Maatwerk is notdone. Hanteer een zwaan kleef aan principe. Maak groepen die elkaar op die standaarden weten te vinden en laat anderen aansluiten als ze zover zijn. Eerder spraken we over de keuze van Defensie om buiten de huisvestingsconcentratie te blijven. Daar hadden ze legitieme redenen voor. Maar mochten er door de bezuinigingsdruk nieuwe gedachten bij komen; prima, sluit aan als je zover bent. Dat is de benadering. Op rijksniveau ligt de focus op de afgesproken projecten. Andere instanties en bestuurslagen zullen hun eigen manier moeten vinden en ongetwijfeld zal de middenlaag daar in mee gaan. En zo komen we aan het einde van ons gesprek uit bij een uitspraak die we onafhankelijk van elkaar bij al onze gesprekspartners hebben gehoord: durf te differentiĂŤren, anders wordt het niets. We verlaten de kamer met het uitzicht. We hoefden het niet eens zoveel over de provincies te hebben om ze toch net zo in de steigers te zien staan als de bouwwerken van het Rijk.
|7
Samen met onze opdrachtgevers komen tot nieuwe antwoorden op vragen, tot het creĂŤren van kansen. Dat betekent goed luisteren, durven doorvragen en kritisch blijven. Eigenschappen die onze adviseurs en managers kenmerken. Zodat u de juiste strategische keuzes kunt maken. Resultaat: een andere, verfrissende kijk op uw vraagstuk, met oplossingen die echt werken. Onze mensen staan u terzijde. Twynstra Gudde staat erachter.
Twynstra Gudde
Tel 033 4677777
Stationsplein 1
Fax 033 4677666
3818 LE Amersfoort
info@tg.nl
Postbus 907
www.twynstragudde.nl
3800 AX Amersfoort
www.northedge.nl Twitter: @PeterNoordhoek
2182