Moslims in een westerse samenleving

Moslims Plano:Opmaak 1

31-07-2008

09:52

Pagina 1

Vlaamse bevolking heeft een islamitische achtergrond. De meeste belijdende moslims hebben er geen problemen mee in een westerse samenleving te leven. Maar de media wekken een andere indruk, die bepalend lijkt te zijn: dat van gelovigen voor wie het leven in een ‘niet-islamitisch’ land wel tot bijzondere vragen en ook tot spanningen leidt. Botsingen worden uitvergroot en tegenstellingen aangezet. De publieke opinie volgt, maar vaak zonder zich echt in de achtergronden verdiept te hebben.

Herman Beck & Gerard Wiegers Moslims in een westerse samenleving

Een groeiend deel van de Nederlandse en

Welke vragen hebben moslims die hier wonen eigenlijk en aan wie leggen zij die voor? Zijn de vragen en antwoorden hier anders dan in de kernlanden van de islamitische wereld? Waar ligt het accent: bij de islamitische geloofsgemeenschap of bij de individuele gelovige?

De auteurs van dit boek behandelen deze en andere vragen en tonen daarmee de dynamiek van moslims in een westerse samenleving.

Herman Beck en Gerard Wiegers zijn beiden hoogleraar godsdienstwetenschap, in het bijzonder van de islam, aan respectievelijk de Universiteit van Tilburg en de Radboud Universiteit Nijmegen. Beiden zijn betrokken bij Babylon, Centrum voor Studies van de Multiculturele Samenleving.

ISBN 978-90-211-4103-9

www.uitgeverijmeinema.nl

9 7 8 902 1 1 41 039 NUR 717

Islam en ethiek

Herman Beck en Gerard Wiegers

Moslims in een westerse samenleving Islam en ethiek

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

www.uitgeverijmeinema.nl Ontwerp omslag: Mulder van Meurs, Amsterdam Foto omslag: Erki Pictures ISBN 978 90 211 4103 9 NUR 717 Š 2008 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

aan Sjoerd van Koningsveld in het jaar van zijn emeritaat

Inhoud Inleiding 9 Hoofdstuk 1 Wat is ‘islamitische ethiek’?

1.1 Inleiding 1.2 De sharia als richtsnoer van de islamitische ethiek 1.3 De autoriteitscrisis in de contemporaine islam 1.4 De Europese Raad voor Fatwa en Onderzoek 1.5 Afrondende opmerkingen Hoofdstuk 2 Moslims en grondslagenvragen 2.1 Inleiding 2.2 Leven als moslim in een westerse samenleving 2.3 Moslims en loyaliteit aan een seculiere, westerse

overheid 2.4 Moslims en democratie 2.5 Afrondende opmerkingen Hoofdstuk 3 Moslims en alledaagse levensvragen 3.1 Inleiding 3.2 Eten en drinken 3.3 Seksualiteit en huwelijk 3.4 Kleding 3.5 Arbeid en economisch handelen 3.6 Omgang met niet-moslims 3.7 Feesten en vieringen 3.8 Begraven 3.9 Afrondende opmerkingen

14 14 16 30 38 46

50 50 51 58 67 92

98 98 99 112 122 136 146 159 171 180

8

Moslims in een westerse samenleving

Hoofdstuk 4 Moslims en medische vragen 4.1 Inleiding 4.2 Abortus 4.3 Moslims en handicap 4.4 Orgaan- en weefseldonatie 4.5 Euthanasie 4.6 Afrondende opmerkingen

187 187 189 200 208 218 229

Slotbeschouwing

234

Begrippenlijst Geraadpleegde literatuur Algemene Index

238 243 259

Inleiding Moslims maken onomkeerbaar deel uit van westerse samenlevingen.

Ook in Nederland wonen moslims als religieuze minderheid tussen anders-gelovigen en niet-gelovigen. Zij leven er met andere religieuze en levensbeschouwelijke gezindten op voet van gelijkheid voor de wet onder een seculier bestel. Onderling worden moslims in Nederland gekenmerkt door een grote etnische, culturele en religieuze diversiteit. Wat etniciteit betreft kunnen zij van velerlei herkomst zijn, waarbij moslims met een Turkse of Marokkaanse achtergrond het talrijkst zijn. Wat de islam betreft hangen de meesten van hen de soennitische islam aan, waartoe mondiaal ongeveer 85 procent van alle moslims behoort. Behalve soennitische moslims leven er in Nederland ook sjiitische moslims en volgelingen van de Ahmadiyyabeweging. Beide denominaties kennen op hun beurt weer vertakkingen. Al deze verschillende groepen geven met hun eigen moskeeĂŤn, scholen, winkels, kleding en wat dies meer zij mede vorm en kleur aan het Nederlandse religieuze landschap.

Moslims leven hier te lande in een context die zowel in sociaalcultureel en politiek, als in religieus en levensbeschouwelijk opzicht verschilt van het leefmilieu dat een traditionele interpretatie van de sharia, de islamitische wet, voor haar aanhangers veronderstelt. De islamitische wet gaat uit van het ideaal dat moslims ĂŠĂŠn gemeenschap zijn, die binnen de samenleving de meerderheidspositie bekleedt, onder de islamitische wet staat en zich laat leiden door het bevoegde islamitische gezag. In die context is de islamitische wet ook de bron en toetssteen van de waarden en normen van de islamitische geloofsgemeenschap. Contemporaine moslims kunnen zich door dergelijke veronderstellingen van de islamitische wet onzeker voelen in een westers land als Nederland, waar zij als minderheid leven. Zij kunnen spanningen ervaren tussen de waarden en normen van de Nederlandse samenleving en de waarden en normen van de islam die zij belijden. Allerlei vragen kunnen bij hen opkomen: mogen zij er wel

10

Moslims in een westerse samenleving

wonen? Zo ja, moeten zij zich dan aan de Nederlandse wet houden?

Kunnen zij wel loyaal zijn aan de Nederlandse overheid? Mogen zij stemmen? Wat moet de leidraad zijn voor hun ethiek? Naar welke waarden en normen moeten zij zich richten? Al dit soort vragen ligt voor moslims op het terrein van de moraliteit.

Moraliteit betreft het zedelijk gedrag van mensen. Zij gaat in op wat goed en wat fout gedrag is in zedelijk opzicht. Wat mensen in zedelijk opzicht als goed of fout gedrag beschouwen, wordt voor een groot gedeelte bepaald door de waarden en normen van de samenleving waarin zij leven. Van de waarden en normen van westerse samenlevingen wordt wel door sommigen gesteld dat zij berusten op het joods-christelijk-humanistisch erfgoed. Waarden en normen van een samenleving liggen echter niet voor eeuwig vast. Zij zijn voortdurend in ontwikkeling. Zo zijn de waarden en normen van contemporaine westerse samenlevingen sterk gestempeld door verschijnselen als moderniteit en individualisering, secularisatie en democratie, feminisme en emancipatie, diversiteit, multiculturaliteit en pluralisme.

Moslims in Nederland belijden en beleven de islam niet allen op dezelfde wijze. Onderzoek laat zien dat velen van hen – net als vele niet-moslimse Nederlanders – geseculariseerd zijn. Onder invloed van het moderniseringsproces rekenen zij religie tot de privÊsfeer van hun leven en beschouwen zij haar als slechts een van de elementen van hun identiteit.1 Binnen eenzelfde denominatie kunnen moslims dan ook de betekenis van de islam voor hun leer en leven op zeer uiteenlopende wijze waarderen. Zij kunnen hetzij op vrijzinnig liberale, hetzij op orthodoxe, hetzij op traditionalistische, hetzij op mystieke, hetzij op agnostische wijze, hetzij anderszins vorm en inhoud geven aan hun geloofsbeleving.2 De wijze van geloofsbeleving is doorgaans nauw verbonden met de visie van de gelovige op zedelijk gedrag en waarden en normen. Er zijn moslims die de westerse geseculariseerde visie delen, namelijk dat waarden en normen mede worden bepaald door de sociaal-historische context waarin de mens leeft. Zij ervaren derhalve zelden of nooit spanningen tussen de waarden en normen van de islam die zij belijden en de waarden en normen van de westerse, seculiere samenleving waarin zij leven. Andere moslims daarentegen zijn ervan overtuigd dat de waarden en normen van de islam

Inleiding

11

een vast, onveranderlijk gegeven zijn en verankerd liggen in koran en soenna, het voor moslims normatieve voorbeeld van de profeet Mohammed. Dergelijke moslims worstelen wel in meer of mindere mate met de vraag hoe als moslim in een westerse samenleving een leven te leiden dat in overeenstemming is met de veronderstellingen van de islamitische wet. Of zoals een Britse moslim het verwoordde: “Het leven in een niet-moslimse samenleving dwingt moslims bedachtzaam te reflecteren over iedere stap die gezet wordt.”3 De worsteling van deze moslims staat centraal in dit boek en draait om vragen als: mogen en kunnen moslims zich conformeren aan de waarden en normen van een westerse samenleving en, zo ja, in hoeverre? Of moeten te allen tijde de waarden en normen van de islam prevaleren? Of moet er gezocht worden naar een soort ‘tussenpositie’?

Dergelijke vragen willen de schrijvers van dit boek aan de orde stellen. Zij willen de spirituele inspanningen van moslims in een land als Nederland laten zien door in te gaan op kwesties op het gebied van de moraliteit, die moslims zelf te berde brengen. De vragen die onder hen leven, zijn op verschillende manieren naar voren gekomen. In persoonlijke gesprekken met moslims komen vragen naar voren die bij hen op het gebied van de moraliteit leven. Ook in allerhande tijdschriften en boeken wordt ingegaan op vragen hoe een moslim in een westerse, seculiere samenleving een moreel leven kan leiden in overeenstemming met de geest en de intentie van de regels en voorschriften van de islam. Door de geschiedenis van de islam heen zijn het echter vooral fatwa’s – onder fatwa wordt in dit boek verstaan: een religieus advies in de vorm van een formeel antwoord gegeven door een religieus specialist op een aan hem gestelde vraag – op grond waarvan gereconstrueerd kan worden welke onderwerpen in een bepaalde sociaal-historische context van bijzondere betekenis zijn voor moslims. In het huidige tijdsgewricht met zijn talrijke communicatiemogelijkheden spelen radio, televisie en internet voor moslims een belangrijke rol als media voor het stellen van vragen en het krijgen van antwoorden, al dan niet in de vorm van een fatwa. Veel moslims, in het bijzonder de jongeren,4 geven daarbij aan internet de voorkeur boven radio en televisie. Dankzij schotelantennes kunnen zij weliswaar zenders uit het land van herkomst of uit de Arabische wereld ontvangen, maar de morele kwesties die

12

Moslims in een westerse samenleving

daar ter sprake komen, houden doorgaans weinig rekening met de bijzondere omstandigheden waarin moslims in westerse samenlevingen verkeren. Een uitzondering wellicht vormt de televisiezender al-Djazira, die haar uitzending verzorgt vanuit de Golfstaat Qatar. Bij ontstentenis van een centrale islamitische autoriteit vormt al-Djazira voor veel moslims een gezaghebbende bron die uitsluitsel geeft met betrekking tot allerlei urgente sociale en ethische kwesties in het Westen.5 Via internet kunnen moslims ook in contact treden met geloofsgenoten in het Westen, die met meer of minder gezag adviezen kunnen verstrekken. Opmerkelijk is daarbij dat een advies dat aan een moslim in een westerse samenleving wordt gegeven kan verschillen van een advies dat in antwoord op een zelfde soort vraag aan een moslim in een kernland van de islamitische wereld wordt gegeven.

Dit verschijnsel is niet nieuw. Het is kenmerkend voor de visie van moslimgeleerden door de geschiedenis van de islam heen dat in een advies rekening gehouden moet worden met de sociaal-historische context waarin de vragensteller zich bevindt. Het ontbreken van een centraal leergezag in de soennitische islam, zoals de Rooms-Katholieke Kerk dat wel kent, ligt ten grondslag aan het gegeven dat in de praktijk van het dagelijks leven over een bepaald ethisch onderwerp een veelheid aan meningen bestaat. Het gevolg kan zijn dat de individuele moslim, die het met een bepaalde opvatting op ethisch gebied niet eens is, verder zoekt totdat hij een mening tegenkomt die hem wel bevalt. Sommige moslims beschouwen het ontbreken van een centraal leergezag als de oorzaak van de autoriteitscrisis in de islam [zie hoofdstuk 1.3].

Slechts een beperkt aantal vragen kan in dit boek aan bod komen. De auteurs hebben een selectie gemaakt uit een groot aantal onderwerpen. Bij hun keuze hebben zij zich laten leiden door de maatschappelijke relevantie van een onderwerp. Is een bepaalde kwestie die voor een individuele moslim in het leven van alledag moreel problematisch kan zijn ook van belang voor een grotere groep moslims en eventueel ook voor niet-moslims die met hen samenleven in dezelfde maatschappij? Verschillende paragrafen van dit boek beginnen daarom met een vraag of verschillende vragen waarop van islamitische zijde een antwoord – al dan niet in de vorm van een fatwa – wordt gegeven.6 De schrijvers van dit boek werken vervolgens

Inleiding

13

aan de hand van het antwoord een aantal zaken verder uit. Met deze opzet en met hun selectie en behandeling van onderwerpen hopen de auteurs de lezer inzicht te bieden in de manier waarop moslims in een westerse samenleving omgaan met ethische vragen.

Wat de transcriptie betreft: indien Arabische woorden niet in Het Groene Boekje: Woordenlijst Nederlandse Taal (Tielt-Den Haag 2005) voorkomen, is er gekozen voor een vereenvoudigd systeem gebaseerd op The Encyclopaedia of Islam, New Edition (Leiden 1960-2005). Voor de koran is steeds gebruikgemaakt van De koran. Een weergave van de betekenis van de Arabische tekst in het Nederlands door Fred Leemhuis (Houten 1989), behalve wanneer de koran geciteerd wordt door een aangehaalde auteur.

Noten 1 2

3 4

5 6

Bijvoorbeeld: Phalet e.a. 2000/2001, p. 8 ev., 21, 23; Phalet e.a. 2004; Cesari 2004, p. 94, 98; Buijs e.a. 2006, p. 180, 208, 218 ev.

Beck 2004, p. 5.

Er zijn verschillende pogingen ondernomen om de geloofsbeleving van moslims in Nederland te kwalificeren. Zo onderscheiden Shadid en Van Koningsveld [1996b]: preciezen, rekkelijken, liberalen, agnosten. Nabben e.a. [2006, p. 127 ev.] onderscheiden 5 typen moslimjongeren: conformisten, neo-orthodoxen, flexibelen, hedonisten, escapisten. Buijs e.a. [2006, p. 224] onderscheiden onder Nederlandse moslims de volgende vier hoofdstromingen: conservatisme, pragmatisme, modernisme en fundamentalisme.

Fazeela Hanif aangehaald bij Roy 2004, p. 152.

Buijs e.a. 2006, p. 270 melden dat uit hun onderzoek is gebleken dat 97 procent van de Marokkaanse jongeren en 85 procent van de Turkse jongeren van internet gebruikmaakt bij hun zoektocht naar religie en zingeving, identiteit en identificatie.

Roald 2004, p. 225.

De schrijvers van dit boek gaan er vanuit dat de vragen en antwoorden die zij behandelen, authentiek zijn.