Wat eet je op een begrafenis?
jeanette diepenbroek
Wat eet je op een begrafenis? Culinaire troost
www.uitgeverijmeinema.nl Fotografie: Inge Simon Foto p.12: Max Linsen, project Allerzielen Alom van Ida van der Lee Boekverzorging: Mulder van Meurs, Amsterdam isbn 978 90 211 4256 2 nur 440; 736 Š 2011 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Inhoud 11 1. Het nieuwe rouwen 11 Eten hoort bij begraven 13 2. Eten en rouwen 13 De ronde tafel 13 Circle of life 13 Nuchter 13 Gezellige begraafplaats 14 Gedenk te sterven 14 De kunst van het sterven 14 Heidense feesten 15 Beperkingen
24 5. De kunst van het sterven 24 Het grafmonument 25 Hele zalm uit de oven 26 Sanne en Michiel, een leven vol feesten en eten 26 Een traan die traant 28 Michiels lievelingsrecept 28 Herdenken door de jaren heen 29 Hangop van Michiel 30 6. De groene uitvaart: think global, buy local 30 De milieuvriendelijke koffietafel 32 Koud koolgerecht: Eenvoudige koolsla,coleslaw 32 Zenmayonaise 32 Warme knollensoep van de koude grond
17 3. Over droefbier, leedkoek en troostbollen 17 Vier het leven met een afscheidsfeest 17 Bier 17 Inspiratie van onze zuiderburen 18 Stoofkarbonaden in bier 21 Eerherstel voor koffie en cake
35 7. Vegetarisch eten 35 Gebakken tempeh 36 Gevulde eieren
23 4. Rituelen van nu 23 Oesters en champagne, de koffie en cake van nu 23 Rituelen voor ‘ietsisten’ 23 Ontdek je ritueel
41 9. Katholieken en hun kippensoep 41 Kippensoep voor de ziel 41 Niets heeft dezelfde magie als kippensoep 41 Kippensoep 42 Tropische variatie: Braziliaanse kippensoep
37 8. Boeddhisten 38 Boeddhistische groentecurry
43 43
Typisch Braziliaans: brood met kaas Paõ de queijo, kaasbolletjes
44 10. Antillianen 45 Kabrito Stoba, gestoofd geitenvlees 46 11. Bourgondische protestanten 46 De borrel 47 De protestantse keuken 48 Bladerdeegpasteitjes à la financière 49 12. Molukkers 49 Troostdienst 49 Niemand gaat weg met een lege maag 49 Lemper 50 Daging smoor, gestoofd rundvlees
58 60 61 61 62
Dede oso bij de Surinaamse creolen Pindasoep Javanen De typisch Indonesische rijsttafel Agar agar
64 15. Joodse rituelen 64 Kosjer 64 Joodse riten rond begraven 64 Shiwwe zitten 65 Nieuw ritueel 65 Alcohol 65 Bagels 67 Appelsalade 67 Gefillte Fisj 68 Gefillte fisj
52 13. Indonesiërs 52 Celebes 52 Bali 54 Gado gado
69 16. Moslims
55 14. Surinamers 55 Surinaamse Hindoestanen 55 Vuur 55 Offers van voedsel 57 Lievelingshapjes 57 Een aardappel en een ei
73 18. Turkse lekkernijen: op bezoek bij Fatma 73 De doden integreren ook 73 Helva 74 Hapjes 74 Het loopt op rolletjes
70 17. Marokkanen 70 Tabbouleh van couscous
74 75
Auberginerolletjes Koolrolletjes
76 19. Chinezen 76 Goed doen, juist handelen 77 Juiste rituelen? 77 ‘Bank of heaven’ 77 Energie uit het kommetje 77 Thee 77 High & low tea 78 Chinese soep met ballen, wontonsoep 80 Wondermiddel 81 20. Krachtig eten uit de fusion-keuken 81 Thanksgiving 83 Advocaat 83 Fusion cooking 84 Artisjokken 84 Krachtige dressing bij de artisjok 87 21. Koolhydraten en oervoedsel 87 Koolhydraten 87 Voor elk wat wils 87 Oervoedsel 87 Curanto: echt oervoedsel uit de Amerika’s 88 Curanto
91 Dankwoord 91 Overzicht van geïnterviewde personen 93 Bibliografie
8
9
In memoriam Brigida Meijer-Cratz die zo van lekker eten hield.
10
1. Het nieuwe rouwen Eten hoort bij begraven Als ik op een begrafenis ben, heb ik altijd honger. Laatst waren we op een begrafenis van een goede vriend en collega. Een bijzonder inspirerende jonge man, in de bloei van zijn leven, zeer levenslustig. Door een even bizar als tragisch ongeval was hij plotseling overleden. We zaten op de eerste rij. Mijn man sprak, en daarna een zeer goede vriendin van hem. Nog een paar andere mooie speeches volgden en, met een onmetelijke inspanning, sprak ook de moeder van de dierbare gestorvene. Wat een gemis. Wat een tragiek. Na afloop rende ik naar de schalen met hapjes. In een gulzige hap at ik een halve schaal leeg. Toen ging het een beetje beter. Ik was klaar om te praten met anderen. Ik merkte dat mijn gesprekspartners, die niet zo snel gehoor hadden gegeven aan hun honger, langzaam maar zeker tijdens ons gesprek hun ogen lieten afdwalen, op zoek naar eten, en naar de tafels met hapjes schuifelden. Ik begreep dat. ‘Zin in een hapje?’ vroeg ik. Waarop de gesprekspartners opgelucht aanvielen. Bij alle begrafenissen door de tijd en culturen heen speelt eten een hoofdrol. Mensen geven er meestal een praktische verklaring voor: de gasten komen van ver en zullen op enig moment de inwendige mens moeten versterken. Die verklaring klopt natuurlijk wel.
Maar er is meer. Bij een sterfgeval komen emoties los die hongerig maken. Oog in oog met de dood realiseert men zich dat hij of zij de gestorvene te veel gaat missen. Ook het eigen bestaan wordt aangetast: ik leef nog, maar voor hoe lang? Gelovigen staan op zo’n moment in contact met God. Zij hebben te maken met nog een ongewisse factor: hoe zal ik in het hiernamaals worden ontvangen? In alle religies komt het eten delen en uitdelen terug. Dit is een universele gewoonte in alle culturen. Eten uitdelen aan de armen zou je dichter bij God brengen. Met de dood in de ogen kun je liefdadigheid maar beter serieus nemen. In het overweldigende verdriet als je naaste familielid of geliefde is overleden, heb je geen eetlust. Diepe rouw is een shocktoestand. Familieleden en vrienden moeten dan voor je zorgen. Ook dit is een universeel gegeven.
11
12
2. Eten en rouwen De ronde tafel Door drukte schiet het rustig aan tafel zitten er weleens bij in. Even een boterham of een pizza. Snel en makkelijk. Aan tafel ga je pas als je bezoek krijgt, of kinderen. Toch is aan tafel zitten en samen eten iets magisch. Het geeft mensen het gevoel van gezelligheid, van thuis en van moeder. Zelfs degenen die geen moeder (meer) hebben of in andere moeilijke omstandigheden verkeren, hebben nog dit oergevoel. De eettafel is de plek waar je warm en veilig bent. Of je nu slow of fast eet, bij iedereen is het gevoel van veiligheid en warmte diepgeworteld.
Circle of life Ja, ook hier is onderzoek naar gedaan. De cirkel, de ronde tafel is de kern, de basis van ons idee van thuis, gezin en familie. Ook al is de tafel nog zo vierkant, het gevoel is rond. En rond is fijn. De cirkel geeft zelfs de ridders van de Ronde Tafel een schijn van gezelligheid. Kijk die ridders daar eens gezellig ontspannen zitten, met de voeten op tafel! Vrienden voor het leven. Deze ridders waren natuurlijk gewoon grote vechtersbazen. Zij moesten winnen, anders werd hun kop eraf gehakt. Het waren andere tijden, maar het gevoel over rond is nog hetzelfde. De ronde tafel is waarschijnlijk vanaf ons prille begin als mens het symbool van de kringloop van het leven.
Nuchter Sinds enkele opvallende publieke sterfgevallen en moorden weten we zeker dat Nederlanders geen nuchter volk zijn. We zijn in het gezelschap van de dood nooit nuchter geweest. Rouw is een intens proces, dat tegenwoordig niet anders wordt beleefd dan vroeger. De hoogte- en dieptepunten in een leven vormen de kapstok van ieder mensenleven. Geboorten en sterfgevallen zijn nooit lauwtjes benaderd, ook al deed het eten het ergste vermoeden, met een plakje cake en een of twee kopjes koffie. We uiten onze gevoelens wel anders dan vroeger. We mogen tegenwoordig open zijn over wat we voelen en we kunnen openlijk rouwen. Per definitie is het verwerken van een groot verdriet en verlies een solitaire bezigheid. Er zijn enkele rituelen die zo oud zijn als de mensheid, die maken dat je uit de eenzaamheid en het verdriet kunt stappen om te voelen dat er meer mensen met je treuren. Dat geeft verlichting.
Gezellige begraafplaats Nog niet zo lang geleden kenden wij in de Nederlanden een welhaast uitbundige rouwcultuur. Begraafplaatsen waren geliefde ontmoetingsplekken. Er werd gehandeld, toneel gespeeld, gedobbeld, gevreeĂŤn, gelachen en gezongen. De was hing er te drogen. Tot in de vijftiende eeuw was een Utrechtse begraafplaats ook een gerenommeerde vergaderplaats. In Schagen werd op de begraaf13
plaats de vrijstersmarkt gehouden. Het was geen enge, maar een gezellige plek. Het kerkhof was in Middeleeuwen zelfs ’s nachts verlicht. Ook op begrafenissen werd het feestelijke element niet geschuwd. Een begrafenisfeest had verschillende benamingen. Het heette een dodenbier (bier betekent hier feest), leedbier, droefbier, troostbier en groevebier (graffeest). Toch worstelen we in Nederland tegenwoordig met het eeuwige plakje kleffe cake en het slappe kopje koffie. Waar zijn de grote schrans- en drinkpartijen van weleer? Hoe komt het dat wij in een paar honderd jaar (toch een fractie van tijd voor de mensheid) van uitbundige zeer sobere rouwers zijn geworden? In de eerste plaats hebben calvinistische stadsbesturen paal en perk willen stellen aan de drankgelagen tijdens begrafenissen. Maar daarnaast is ook de voortschrijdende tijd van invloed geweest op deze cultuuromslag. De industriële revolutie is daar debet aan. In de plattelandscultuur at men ’s middags warm. Door het werk in de stad en in de fabriek is de warme maaltijd naar een later moment op de dag verschoven.
Je dient te onthouden dat je slechts een mens bent en nederigheid is daarom gepast. Alles is al van tevoren vastgelegd, gedetermineerd. Calvijn heeft een strenge afdruk achtergelaten op gereformeerd Nederland. Vandaag de dag is iedereen het eens over het belang van een goed afscheid. Dit afscheid wordt vormgegeven in de lijn van de geliefde gestorvene, zoals hij of zij geleefd heeft. Dat betekent erkenning voor het leven en de opvattingen van de overledene en diens nabestaanden. Dat is de kern van het nieuwe rouwen. Hoewel, nieuw?
De kunst van het sterven In de Middeleeuwen gebeurde dit ook al. Mensen leefden korter, stierven eerder en werden gedwongen om de dood te erkennen. Men kende meer sterfgevallen in zijn omgeving dan wij nu. Dat erkennen ging echter niet vanzelf. Het sterven kon je leren. Sterven was zelfs een kunst: zie de ars moriendi, het middeleeuwse zelfhulpboek avant la lettre. Stap voor stap werd de lezer de kunst van het sterven bijgebracht. Wat stond de stervende en zijn naasten te doen? Deze laatsten hadden bijvoorbeeld de plicht om te zorgen dat de gestorvene goed werd begraven, dat hij werd gewassen en dat er werd gewaakt.
Gedenk te sterven De dood is een lot dat wij allen moeten accepteren. Het lijkt alsof protestanten dat nog iets meer accepteren dan anderen. Zij voeren het credo ‘memento mori’ (bedenk dat je zult sterven) hoog in het vaandel. 14
Heidense feesten In de Middeleeuwen bestonden Calvijn en Luther nog niet. Er was maar één officiële, Katholieke Kerk. In de middeleeuwse katholieke traditie zijn veel heidense elementen te vinden.
Heidens heten ze omdat ze dateren van voor het christendom. Deze elementen zijn vaak oude Germaanse gebruiken, die stammen uit een tijd dat men hier nog geloofde in veel goden en geesten. Veel voorchristelijke gebruiken en heidense feesten werden geaccepteerd door de Katholieke Kerk. Door deze in te passen in de liturgie werd de katholieke leer gemakkelijker geaccepteerd. Een aantal oeroude gebruiken heeft zich tot de twintigste eeuw weten te handhaven, hoewel velen de oorsprong niet meer kennen. Zo werd bijvoorbeeld iedereen gewekt wanneer iemand gestorven was, ook de dieren. Men meende dat de slapende ziel buiten het lichaam verbleef en makkelijk door de rondwarende ziel van de gestorvene kon worden meegevoerd. En klokgelui is het voorchristelijke lawaai om geesten te verdrijven. Na de Reformatie werd het klokkenluiden verboden. Dat is niet gelukt. Onze Germaanse voorouders maakten lawaai en wij doen het nog. Na de Reformatie veranderde de religieuze kaart van Nederland. Calvinistische stadsbesturen waakten over wat zij zagen als het morele verval van hun burgers. Het grootste verzet van de calvinistische overheden was gericht tegen de ‘onuitroeibare gewoonte’ van de begrafenismalen. Deze feesten stonden in het teken van overvloed. Vaak stak men zich in de schulden voor een begrafenismaal. Voor een begrafenis werden wel drie dagen uitgetrokken. Iedereen deed mee met eten en rouwen. Niet zelden betekende dit het faillissement voor de familie in kwestie.
Beperkingen Stadsbesturen kwamen telkens met nieuwe beperkingen. Ze verboden bijvoorbeeld in Groningen de gezamenlijke maaltijd op de dag van een begrafenis. Mensen reageerden erop door gewoon de volgende dag samen te komen om te eten. Vervolgens werden warme maaltijden verboden. Het hielp allemaal niets. In plaats van de copieuze warme maaltijden werden er indrukwekkende koude schotels geserveerd. De strenge stadsbesturen waren vasthoudend. En de mensen en hun gebruiken ook. Toen het verboden werd om aan tafel gaan, organiseerden de rouwende mensen een buffet. Uiteindelijk raakte een aantal gebruiken wel enigszins in verval door deze beperkingen. De grootste bondgenoot van de stadsbesturen in het beperken van oude begrafenisgebruiken is verrassend genoeg de industriële revolutie. Het warme middagmaal verplaatste zich zoals gezegd naar de avond en mensen konden bovendien niet meer zo lang wegblijven van hun werk. Als gevolg hiervan rouwde men minder openbaar en met minder mensen. Sober begraven kwam in zwang. Vergeleken met de culturen door de eeuwen heen is het sobere, gereformeerde begraven slechts een gebruik van een kleine minderheid in een korte periode. Want wat is driehonderd jaar in de geschiedenis van de mensheid? Als je het zo bekijkt, is het een ‘modegril’ geweest. Lang rouwen met een goed afscheidsfeest bestaat al heel lang en komt in alle culturen voor. 15