Kracht van een minderheid

opmk-KrachtvaneenMinderheid

02-02-2011

15:51

Pagina 1

Kracht van een minderheid

opmk-KrachtvaneenMinderheid

02-02-2011

15:51

Pagina 2

opmk-KrachtvaneenMinderheid

02-02-2011

15:51

Pagina 3

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

opmk-KrachtvaneenMinderheid

02-02-2011

15:51

Pagina 4

Dit boek is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van het Fonds Oosterbaan.

www.uitgeverijmeinema.nl Ontwerp omslag: Marion Rosendahl Illustratie omslag: het contourenkerkje in Witmarsum Foto’s binnenwerk: Herman Heijn Lay-out/dtp: Gerard de Groot ISBN 978 90 211 4293 7 NUR 704 © 2011 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

opmk-KrachtvaneenMinderheid

02-02-2011

15:51

Pagina 5

Inhoud

Inleiding

9

Erik Jan Tillema

Onderzoek onder doopsgezinden in Nederland, anno 2010

15

Erik Jan Tillema

Macht van een minderheid. De geschiedenis van de doopsgezinden in Nederland 1530-2000

19

Anna Voolstra en Piet Visser

Onderzoeksresultaten: doopsgezinden en hun geschiedenis

49

Doopsgezinde theologie: stukjes en beetjes

53

Alle Hoekema

Onderzoeksresultaten: doopsgezinden en hun theologie

81

De contouren van een doopsgezinde spiritualiteit

85

Gerke van Hiele

Onderzoeksresultaten: doopsgezinden en hun spiritualiteit

107

De vermaning: doopsgezinde liturgie en lekenpreken 109 Ciska Stark

5

opmk-KrachtvaneenMinderheid

02-02-2011

15:51

Pagina 6

Onderzoeksresultaten: doopsgezinden en hun kerkdiensten Geroepen om te ontmoeten. Globaal netwerk

133 137

Herman Heijn

Onderzoeksresultaten: doopsgezinden en hun wereldwijde contacten Vrede als pelgrimage

159 163

Jaap Schiere

Onderzoeksresultaten: doopsgezinden en geweldloosheid Slotwoord. Kracht en zwakte van een minderheid

183 187

Ciska Stark

Onderzoeksresultaten: doopsgezinden en hun identiteit

190

Personalia

191

Noten

193

6

opmk-KrachtvaneenMinderheid

02-02-2011

15:51

Pagina 7

‘Eigen wijs – eigen weg’ Doopsgezind Jubileumjaar 2011

opmk-KrachtvaneenMinderheid

02-02-2011

15:51

‘Van huis uit doopsgezind’, zr. Tabernel, vrijwilligster

Pagina 8

(FOTO: HERMAN HEIJN)

opmk-KrachtvaneenMinderheid

02-02-2011

15:51

Pagina 9

INLEIDING Erik Jan Tillema

In Nederland staat de Reformatie en alles wat daaruit voortkwam momenteel weer sterk in de belangstelling. De herdenking van Johannes Calvijns vijfhonderdste geboortejaar kleurde het jaar 2009 tot Calvijn-jaar. Voor de Nederlandse remonstranten is 2010 een jubileumjaar vanwege het vierhonderdste geboortejaar van hun ‘kerkvader’ Jacobus Arminius. In elk geval tot 2017 kunnen we nog tal van activiteiten en herdenkingen verwachten in het kader van Refo 500. In 2017 is het dan precies vijfhonderd jaar geleden dat Maarten Luther zijn 95 stellingen op de deur van de slotkapel van Wittenberg spijkerde. De doopsgezinden in Nederland leveren eveneens een bijdrage aan alle activiteiten rondom de Reformatie. In 2011 wordt stilgestaan bij de enige echte reformator die Nederland kende, namelijk de Fries Menno Simons, wiens 450e sterfdag we dan vieren. Zijn invloed was zo sterk dat tegenwoordig bijna twee miljoen mensen zich naar hem vernoemen: de mennonieten.

Deze bundel verschijnt echter niet alleen ter ere van Menno Simons. De doopsgezinden in Nederland staan in 2011 stil bij meerdere bijzondere gebeurtenissen; het is een echt jubileumjaar. Allereerst is daar het 275-jarige bestaan van het Doopsgezind Seminarium. Dat werd in 1735 in Amsterdam als kweekschool voor predikanten opgericht. Ook viert de Algemene Doopsgezinde Sociëteit, de vereniging van doopsgezinde gemeenten in Nederland, in 2011 haar tweehonderdjarige bestaan. Vóór die tijd – voor 1811 – waren er weliswaar veel doopsgezinden in Nederland, maar hadden zij zich nog niet landelijk georganiseerd en verenigd. Bovendien valt er te vieren dat het in 2011 honderd jaar geleden is dat in ons land de eerste vrouwelijke predikant de kansel betrad. Dat was Anne Zernike,

9

opmk-KrachtvaneenMinderheid

02-02-2011

15:51

Pagina 10

die in 1911 werd bevestigd als predikante van de doopsgezinde gemeente in het Friese Bovenknijpe.

Genoeg redenen om bij stil te staan, en dat gaan de doopsgezinden ook doen. Dit boek is slechts een van de vele activiteiten waarmee de doopsgezinden naar buiten treden. In het jubileumjaar kunnen we bovendien tentoonstellingen, symposia en zelfs theatervoorstellingen verwachten.

Het idee voor dit boek komt voort uit contacten tussen Henk Stenvers, directeur van het landelijke bureau van de Sociëteit, Ciska Stark, waarnemend rector van het Doopsgezind Seminarium, en Erik Jan Tillema van de IKON. De wens was om een boek samen te stellen waarin duidelijk werd gemaakt wie de doopsgezinden waren, hoe ze zich ontwikkelden, en vooral: wie zij tegenwoordig zijn. Er werden contacten gelegd met de auteurs; allemaal personen die veel kennis hebben op het gebied waar zij over schrijven.

Het resultaat is Kracht van een minderheid. Deze titel slaat op de rol en de invloed van de Nederlandse doopsgezinden op de samenleving. Altijd zijn de doopsgezinden klein in aantal geweest – zeker nu.

Toch is hun invloed onevenredig groot. In de hoofdstukken in dit boek kunnen wij zien hoe de doopsgezinden hun stempel hebben gedrukt op ontwikkelingen in de Nederlandse samenleving, de theologie, spiritualiteit en andere gebieden.

Dit boek bevat verschillende hoofdstukken die een informatief beeld schetsen van de doopsgezinden in Nederland. Minstens zo interessant zijn de onderzoeksresultaten die achter elk hoofdstuk staan. Deze resultaten laten een beeld zien van de hedendaagse doopsgezinden; wat geloven zij, hoe kijken zij tegen zichzelf aan, enzovoort. Dit onderzoek is uitgevoerd door Erik Jan Tillema, godsdienstwetenschapper en redacteur van de IKON-website Kerknieuws.nl. Honderden doopsgezinden hebben meegewerkt aan dit onderzoek en hen willen we daar uiteraard voor bedanken.

Naast de onderzoeksresultaten sieren ook enkele fraaie foto’s dit boek. Ze zijn gemaakt door Herman Heijn, die ook het hoofdstuk

10

opmk-KrachtvaneenMinderheid

02-02-2011

15:51

Pagina 11

over de wereldwijde doopsgezinde gemeenschap schrijft. Op elke foto weet hij het bekende doopsgezinde wandbord op een speelse wijze neer te zetten. Op dit wandbord staat de leuze ‘Dopen wat mondig is; spreken dat bondig is. Vrij in ’t christelijk geloven; daden gaan woorden te boven’. Het bord is in menig doopsgezinde vermaning te vinden, en ongetwijfeld ook bij veel doopsgezinden thuis.

Anna Voolstra en Piet Visser openen met een historisch artikel.

Voolstra is promovenda bij het Doopsgezind Seminarium aan de Vrije Universiteit. Zij doet onderzoek naar de geschiedenis van de doopsgezinden in Amsterdam, in de periode 1530-1850. Visser werkt ook aan het Seminarium, als hoogleraar in de geschiedenis van het doperdom en aanverwante stromingen. Zij geven in hun hoofdstuk in vogelvlucht de geschiedenis van de doopsgezinden in Nederland weer. Daarbij beginnen ze bij het ontstaan en de eerste ontwikkelingen van de doperse beweging in de zestiende eeuw. Uiteraard besteden zij aandacht aan Menno Simons. Voolstra en Visser vervolgen hun reis door de tijd en komen via de tijd van vervolgingen en gedogen bij de tijd dat de doopsgezinden steeds verder geëngageerd raken in de samenleving. Uiteindelijk karakteriseren zij kort de situatie in de moderne tijd.

Het hieropvolgende hoofdstuk is geschreven door Alle Hoekema, doopsgezind predikant en oud-rector en docent van het Doopsgezind Seminarium. Hij beschrijft de doopsgezinde theologie, verklaart het fragmentarische karakter ervan en richt zich op specifiek doopsgezinde thema’s. Achtereenvolgens behandelt hij de belangrijke plaats die de doopsgezinde geschiedenis speelt in de theologie, de Bijbel en christologie, de belijdenis, de plaatselijke gemeente en niet te vergeten het vredesdenken.

Van het hoofd (de theologie) gaan we naar het hart (de spiritualiteit). Gerke van Hiele is doopsgezind predikant te Wageningen en docent-coördinator van de Cursus Doperse Theologie voor gemeenteleden. Van Hiele schrijft een hoofdstuk over de doopsgezinde spiritualiteit, een onderwerp waar hij zich veel mee bezighoudt en waar hij geregeld over publiceert. Spiritualiteit is voor hem een ‘zeven-

11

opmk-KrachtvaneenMinderheid

02-02-2011

15:51

Pagina 12

sprong’; de op Christus geïnspireerde spiritualiteit komt tot uitdrukking in een zevental levenspraktijken die hij nader beschrijft en voorziet van voorbeelden.

Ciska Stark, waarnemend rector van het Doopsgezind Seminarium, schetst de preekcultuur van de doopsgezinden. Na een overzicht van de belangrijkste elementen van liturgie en prediking richt zij zich op het karakteristieke element van de preek als vermaning en op het lekenprekerschap. Vanuit een onderzoek naar vijf preken van lekenprekers schetst zij een beeld van de hedendaagse praktijk van lekenprediking.

We komen vervolgens aan bij Herman Heijn, predikant in de doopsgezinde gemeente te Haarlem en voorheen voorzitter van de Doopsgezinde Zending. Vanuit zijn expertise schrijft hij over de wereldwijde doopsgezinde gemeenschap. Overal in de wereld leven doopsgezinden – in het buitenland mennonieten genoemd – en zij staan met elkaar in contact. Hoe dat contact precies verloopt, schetst hij aan de hand van enkele interviews. Deze persoonlijke verhalen tonen hoe de doopsgezinden in Nederland zich verhouden tot de mennonieten in het buitenland, en andersom.

We blijven in de sfeer van de persoonlijke verhalen met het hoofdstuk van Jaap Schiere. Hij is architect van beroep en heeft zich zijn leven lang ingezet voor vrede in binnen- en buitenland. Aan de hand van ervaringen, verhalen en persoonlijke reflecties schept hij een kleurrijk beeld van vrede en vredelievendheid, waaruit blijkt dat dat niet alleen een strijden tegen oorlog is.

Aan het slot van dit boek staat een korte uitleiding: een reflectie op de titel van dit boek. Waarin schuilt nu nog de kracht van de doopsgezinde minderheid en waarin schuilt haar zwakte?

12

opmk-KrachtvaneenMinderheid

02-02-2011

15:51

Pagina 13

opmk-KrachtvaneenMinderheid

02-02-2011

‘Mennoraadsel’, Karin, kerkeraadslid

15:51

Pagina 14

(FOTO: HERMAN HEIJN)

opmk-KrachtvaneenMinderheid

02-02-2011

15:51

Pagina 15

Onderzoek onder doopsgezinden in Nederland, anno 2010 Erik Jan Tillema

Verspreid in dit boek staan de resultaten van een onderzoek uitgevoerd door de IKON-website Kerknieuws.nl onder Nederlandse doopsgezinden. Met een elektronische enquête zijn enkele honderden doopsgezinden benaderd; bijna zeshonderd vulden de enquête in. Het gaat hier om gelovigen van beide geslachten, uit alle provincies en van alle leeftijden. Tweeënveertig predikanten vulden de enquête in; dat is meer dan de helft van het totale aantal doopsgezinde predikanten.

We kunnen zeggen dat zowel voor gemeenteleden als voor predikanten de resultaten van dit onderzoek een representatief beeld geven van de werkelijkheid. Daarmee is het meteen belangrijk en bijzonder, want er zijn niet veel onderzoeken gedaan naar de Nederlandse doopsgezinden. Zo somt Alle Hoekema in zijn hoofdstuk in dit boek enkele lacunes op in onze kennis over Nederlandse doopsgezinden. Enkele van deze lacunes worden met dit onderzoek hopelijk enigszins gevuld.

De vragen van de enquête sluiten aan bij de hoofdstukken van dit boek; zo zijn er vragen over de doopsgezinde geschiedenis, theologie, spiritualiteit, vredeswerk, wereldwijde contacten en liturgie en prediking. De vragen zijn steeds opgesteld met hulp van de auteurs van deze hoofdstukken. De resultaten staan telkens direct achter het passende hoofdstuk. Zo wordt de door de auteurs beschreven theorie meteen gespiegeld door de praktijk, waarbij soms een kloof duidelijk wordt, maar ook dat theorie en praktijk op elkaar aansluiten.

Cijfers en statistieken Uit cijfers van het landelijk bureau van de Algemene Doopsgezinde Sociëteit blijkt dat Nederland op dit moment ongeveer achtduizend

15