Protestantse zendingsopleiding in Nederland (1797-2010)
Protestantse zendingsopleiding in Nederland (1797-2010)
Onder redactie van Gerrit Noort
Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer
www.uitgeverijboekencentrum.nl
Ontwerp omslag: Oblong, Jet Frenken Foto omslag: Freek Visser ISBN 978 90 239 2692 4 NUR 704, 712 Š 2012 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De beeldengroep op de voorzijde van dit boek is een verbeelding van Marcus 2:1-12. Deelnemers aan de internationale cursus Kerk en Samenleving in het Grote Merengebied in Afrika schonken deze aan het HKI.
Inhoudsopgave WOORD VOORAF
13
AFKORTINGEN
15
1
INLEIDING Gerrit Noort
19
1.1 1.2 1.3
19 19 21 21 22 24 24 25 26
1.4 2
Aanleiding Opzet Bronnen 1.3.1 Bronnen zendingsopleiding algemeen 1.3.2 Bronnen zendingsopleiding negentiende eeuw 1.3.3 Bronnen ‘hervormde’ zendingsopleiding tot 1971 1.3.4 Bronnen gereformeerde zendingsopleiding tot 1971 1.3.5 Bronnen zendingsopleiding HKI 1971-2010 Terminologie
GENOOTSCHAPPELIJKE ZENDINGSOPLEIDING (1797-1905) Gerrit Noort
27
2.1 2.2 2.3 2.4
27 28 28 29 29 31 34 34 37 38 40 40 44 48 51 52 52 53 56 63
2.5 2.6
Inleiding Terminologie Periodisering Voor de oprichting van het NZG 2.4.1 ‘Oude Hollandse zending’ 2.4.2 Seminarium Indicum 2.4.3 Faillissement voc en ‘opwekking’ Einde van de compagniezending Opwekkingsbewegingen Oprichting van het NZG Zendingsopleiding van het NZG 2.6.1 Zendingsonderwijs bij bestuurders aan huis (1797-1816) 2.6.2 Zendingsonderwijs aan seminarie te Berkel (1816-1821) 2.6.3 Voorbereidend en voltooiend zendingsonderwijs (1822-1841) Lesstof voorbereidend onderwijs: geloofs- en zedenleer Lesstof Bijbelkennis Lesstof over het algemeen begrip van ‘zendelingswerk’ Peremptoir onderwijs 2.6.4 Zendingsonderwijs tijdens directoraat Hiebink (1841-1860) 2.6.5 Zendingsonderwijs bij de nieuwe zendingsgenootschappen
5
2.7 3
NEDERLANDSE ZENDINGSSCHOOL EN ZENDINGSHOGESCHOOL (1905-1971) Gerrit Noort en Huub Lems 3.1 3.2
3.3
3.4 4
6
Opleiding UZV Opleiding NZV 2.6.6 Zendingsonderwijs directoraat Neurdenburg (1865-1896) 2.6.7 Integratie zendingsopleidingen (1896-1905) Tenslotte
Inleiding De Nederlandse Zendingsschool 3.2.1 Verbetering van de zendingsopleiding 3.2.2 Andere zendingsopleidingen 3.2.3 Beschikbaarheid van de zendingsopleiding voor derden 3.2.4 Onderwijsniveau van de zendingsopleiding Lage vooropleiding Kennis en karaktervorming Beroepsgerichte versus academische opleiding Verzwaring toelatingseisen 3.2.5 Vrouwen en de zendingsopleiding 3.2.6 Pedagogische zendingsmethode 3.2.7 Kennis van de taal 3.2.8 Kennis van de cultuur 3.2.9 Praktische vaardigheden De Nederlandse Zendingshogeschool 3.3.1 Veranderingen op de zendingsterreinen 3.3.2 Toelating academici 3.3.3 Kerk en Zending 3.3.4 Kerk en zendingsarbeiders Kerkordelijke regelingen Uitzendbeleid 3.3.5 De opleiding Comprehensive approach als zendingsmethode ‘Dienende’ positie van de zendingswerker Kennis van de taal 3.3.6 Cursussen en cursisten van de ZHS 3.3.7 Rectorium en docenten van NZS en ZHS Tot slot
64 65 69 71 73 75 75 78 78 79 81 85 86 87 89 91 92 95 95 97 98 99 99 99 100 101 103 104 107 108 109 110 111 112 114
GEREFORMEERDE ZENDINGSOPLEIDINGEN Gerrit Noort
115
4.1 4.2
115 115
Inleiding Zendingsopleiding vanwege de NGZV
4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 5
Zendingsopleiding in de christelijke gereformeerde kerken Opleiding na de vereniging van 1892 Oprichting zendingsseminarie in Baarn Op weg naar integratie Tenslotte
117 123 133 139 142
HET HENDRIK KRAEMER INSTITUUT (1971-2000) Hans Visser
143
5.1 5.2
143 143 143 144 145 147 148 150 150 151 152 152 153 154 155 157 158 160 160 160 160 162 162 162 163 164 164 165 166 167 167 167 168 168 168 170
5.3 5.4 5.5 5.6
5.7
5.8
Inleiding Context 5.2.1 Politieke en sociale veranderingen 5.2.2 Kerkelijke veranderingen Oprichting van het HKI Opening van het HKI Bestuurders Periode 1971-1980: groei 5.6.1 Identiteit en doelstelling van het HKI 5.6.2 Wederzijdse assistentie als zendingspraktijk? 5.6.3 Opleiding Structuur en inhoud Functie van het Zendingshuis Functie van de bibliotheek Cursisten Rectoraat en docenten Evaluatie van de basiscursus Periode 1981-1990: verdieping 5.7.1 Verschuivingen Missiologische en missionaire verschuivingen Uitzendpatroon: werkers en aantallen 5.7.2 Opleiding Structuur en inhoud Missiologie Land- en volkenkunde Relationele vaardigheden Taalstudie Cursussen werkveld binnenland ‘Omgekeerde zending’ Voorbereiding voor uitwisselingsbezoeken 5.7.3 Internationale contacten Samenwerking in Europees verband Honderdste geboortedag van Kraemer Periode 1991-2000 5.8.1 Bezinning op het uitzenden van mensen Functie van het HKI
7
6
Retraite in Bali en de ‘Bali-driehoek’ Uitzendpatroon: werkers en aantallen 5.8.2 Opleiding Staf Structurele en inhoudelijke verschuivingen Taalonderricht Acculturatiecursussen en oriëntatieweekends Bezinningsbijeenkomsten over de islam Seminars Moluks Theologisch Beraad Cursus Migrantenkerken Cursussen Kerk en Samenleving Studiereizen van predikanten Cursussen in de Nederlandse context 5.9 Publicaties vanuit en over het HKI 5.10 Van Oegstgeest naar Utrecht 5.11 Tenslotte
171 172 173 173 173 174 174 175 176 176 177 178 179 180 181 183
HET HKI IN UTRECHT: ORGANISATORISCHE CONTEXT (2000-2010) Aart Verburg
185
6.1 6.2
185 186 186 186 187 188 189 189 190 190 190 191 192 193 193 194 197 197 198 198 199 200 200 201 202
6.3
6.4
6.5
8
Inleiding Context 6.2.1 Wijdere context Botsende beschavingen en botsende religies? Zending en kerk wereldwijd Verschuivingen 6.2.2 Nauwere context Verhuizen en reorganiseren Cursussen en cursisten Onder een nieuw dak 6.3.1 Huisvesting 6.3.2 Een cultuur van gastvrijheid? 6.3.3 De Kapel 6.3.4 Een andere locatie? 6.3.5 Stafbezetting HKI Ziekte, tijdelijke vervanging, afscheid en inkrimping Financiële en facilitaire ondersteuning 6.4.1 Ondersteuning bij MDO 6.4.2 Ondersteuning bij het IOB 6.4.3 Ondersteuning bij afdeling Wereldwijd 6.4.4 Ondersteuning na terugkeer naar Kerk in Actie Adviesraad van het HKI 6.5.1 Samenstelling en opdracht 6.5.2 Beperkte speelruimte 6.5.3 Sluimerstand
6.6 6.7
6.8 7
Bibliotheek Alles woelt hier om verand’ring: reorganisaties 6.7.1 Geldzorgen 6.7.2 Reorganisatie Dienstenorganisatie 2002 6.7.3 Het HKI in het Instituut voor Opleiding en Bezinning (IOB) Verbinding met Theologisch Seminarium Hydepark Niets nieuws onder de zon Uitbouw van het IOB De Protestantse Kerk in Nederland is een feit 6.7.4 De Protestantse Theologische Universiteit: ontvlechting IOB Convenant tussen PTHU en het HKI Gemiste kansen bij Samen Sterker (ICCO Kerk in Actie) 6.7.5 Het HKI in WereldWijd Werk voor het HKI bij Kerk in Actie en ICCO Het HKI en de externe markt Het HKI en de ‘identiteit van het huis’ 6.7.6 Het HKI in Kerk in Actie Opnieuw een businessplan 6.7.7 Doorstart HKI Opties Externe contacten Conclusie
DOORGAAND WERK VAN HET HKI: CURSUSSEN EN TRAININGEN (2000-2010)
202 203 203 205 206 206 208 209 210 212 213 214 215 215 216 217 218 218 219 219 219 220 223
Aart Verburg 7.1 7.2 7.3
Inleiding Het doorgaande werk van het HKI 7.2.1 De kern en de schillen 7.2.2 Competentiegericht onderwijs Cursussen 7.3.1 Cursus cultuur en ontwikkeling Opzet van de cursus, intakegesprek Visie op de cursisten Onderzoeken naar de kwaliteit van de cursus Doorontwikkelen van de cursus Inhoud van de cursus: leerdoelen Afronding van de cursus Overzicht aantallen deelnemers cultuur en ontwikkeling 7.3.2 De basiscursus Opzet van de cursus Variaties in uitzending en opleiding Het veranderend profiel van de uitgezonden medewerker Module Missiologie in de basiscursus Overzicht van aantallen deelnemers aan de Basiscursus
223 223 223 224 226 226 228 228 229 231 231 233 233 234 234 234 235 236 238
9
7.3.3
7.4
7.5 8
10
Landenmodules Overzicht aantallen modules en deelnemers modules 7.3.4 Vakbijscholing 7.3.5 Taaltrainingen 7.3.6 Cursus leidinggevenden van migrantenkerken (SKIN-cursus) Opzet van de cursus Doel van de cursus Inburgeringscursus geestelijke bedienaren Hoe verder? 7.3.7 Eerste schil Verlofgangersdagen Teruggekeerdenweekend Internationale cursussen Godsdienst en Samenleving Overzicht cursussen Church & Society Betekenis van de internationale cursussen Nieuwe varianten van internationale cursussen Missionaire studiereizen voor predikanten 7.3.8 Tweede schil Trainingen voor missionaire werkers binnenland Integraal aanbod deskundigheidsbevordering van de dienstenorganisatie SOW Andere aanbieders gerelateerd aan MDO Het verhaal gaat niet vanzelf Wederkerigheid? Koppeling ‘buitenland-binnenland’ niet volgehouden Trainingen interreligieuze dialoog Gezongen Gezichten: een interculturele benadering Wederkerigheid en Uitwisseling Bijeenkomsten Moluks Theologisch Beraad Overige trainingen en activiteiten Nieuw werk voor het HKI 7.4.1 Ondersteuning van het zendingsprogramma Partnerconferentie met kerken in Indonesië Consultatie met partners in Bangladesh 7.4.2 Godsdienst en Conflict Workshops met diverse belanghebbenden Internationaal seminar 7.4.3 Multicultural ministries en missionaire gemeentevorming Tenslotte
238 239 239 240 242 242 243 244 244 245 245 246 246 247 248 249 249 250 250 251 252 253 254 255 257 258 259 260 260 261 261 262 262 263 263 264 264 266
ENKELE GEDACHTEN OVER DE TOEKOMST VAN PROTESTANTSE ZENDINGSOPLEIDING IN NEDERLAND Gerrit Noort
269
8.1 8.2
269 272
Inleidend Zending in beweging
8.2.1 Tussen ontlokalisering en lokalisering van de zending 8.2.2 Gezonden of uitgezonden? 8.3 Missionaire training 8.3.1 Discussies na Edinburgh 1910 8.3.2 De roep om herinrichting van het theologisch onderwijs 8.3.3 De adaptive challenge in Nederland 8.4 Missionaire training in diversiteit 8.4.1 Academische opleidingen 8.4.2 HBO-opleidingen 8.4.3 Post-academische training 8.4.4 Zendingsopleidingen 8.4.5 Missionaire trainingen 8.4.6 Missionaire multiculturele training 8.4.7 Missionaire netwerken 8.4.8 Platform missionaire opleidingen 8.5 Toekomst van protestantse zendingsopleiding
273 274 275 275 276 280 283 283 285 287 287 288 289 289 290 290
BIJLAGE A
293
A1 A2
295
A3 A4
Intercultural living and working, abroad and at home Speaking with a new voice. On identity, power and culture in adult language learning. Training experience by a non-Dutch participant Expectations for training of personnel
303 315 319
BIJLAGE B
325
B1 B2 B3 B4 B5 B6 B7 B8 B9
327 337 341 345 349 353 369 371 373
School- en huisregels NZS (1928) Leerplan NZS 1918-1919 Leerplan ZHS 1957 Leerplan ZHS 1958 ‘Leerplan’ HKI 2006 (Activiteitenoverzicht) Foto’s Lijst van rectors Lijst scripties zendingsexamen HKI Generale regeling opleiding predikanten (KO PKN art.13-17)
BIBLIOGRAFIE
375
REGISTERS
385
1 2
387 392
Register van personen Register van zaken
PERSONALIA VAN DE SCHRIJVERS
403
11
Woord vooraf Dit boek, over twee eeuwen protestantse zendingsopleiding in Nederland, ziet om naar het verleden en sluit af met enkele overwegingen over de toekomst van training voor missionair werk. Wie de geschiedenis van de zendingsopleidingen bestudeert, raakt onwillekeurig onder de indruk van de wil en de inspanningen om mensen een optimale voorbereiding te geven op het werk in (meestal) verre landen. De auteurs van deze publicatie romantiseren dat verleden niet, want het opleiden van zendingswerkers was een breekbare onderneming. Dat de tijden zijn veranderd, dat zending en zendingsopleiding in een andere context plaatsvinden dan honderd jaar geleden, is voor een ieder duidelijk. Tegelijkertijd betekent dit echter niet dat de missionaire vragen, zowel in de wereldwijde als de eigen nabije context, minder urgent zijn geworden. Het tegendeel lijkt eerder aan de orde. In de Bijbel kunnen we lezen dat het niet goed is van God een gesneden beeld te maken. In figuurlijke zin geldt dat evenzeer voor zending en zendingsopleiding. ‘Gesneden beelden’ van wat zending is, kunnen het missionaire werk ernstig hinderen. Gods zending is immers beweeglijk, steeds weer verrassend en zij laat zich met geen mogelijkheid slechts in één enkel beeld vatten. Het ‘gesneden beeld’ schiet telkens tekort. Betrokkenheid bij de zendingsbeweging vergt bereidheid om gesneden beelden los te laten en telkens te zoeken naar nieuwe perspectieven. In het verleden leidde die bereidwilligheid steeds opnieuw tot veranderingen in de zendingsopleiding. In onze tijd kán het, zoals dit in ons omringende landen wel gebeurde, sluiting van een opleiding betekenen. Dat is het geval wanneer kerken en organisaties geen toekomst zien voor een zelfstandig missionair trainingsinstituut. Het zoeken naar nieuwe perspectieven kan echter ook leiden tot verrassende samenwerkingsverbanden. Welke keuzen ook worden gemaakt, training voor missionaire taken verdient onze onverdeelde aandacht. Wie de urgentie van het missionaire kerkenwerk onderstreept, zal daarbij passende vormen van missionaire training moeten ontwikkelen. Met een variant op de woorden van Hendrik Kraemer kunnen we zeggen: ‘Kerk-zijn is gezonden-zijn’. En wie gezonden wordt, bereide zich goed voor op de reis én op de uit te voeren taak. Gerrit Noort Oktober 2012
13