over de christelijke traditie die hem de afgelopen jaren heeft geïnspireerd. Ds. J.T. Doornenbal (1909-1975) was een bekende hervormde predikant. In knisperend proza schreef hij op een tamelijk eigenzinnige wijze over zijn kerkelijke en persoonlijke belevenissen. Bart Jan Spruyt geeft niet alleen een mooi portret van deze ‘tragische, dichterlijk-romantische predikant’, maar beschrijft hem ook als de belichaming van een traditie die in vergetelheid is geraakt. Ds. Doornenbal vertegenwoordigde een christelijk conservatisme dat in de culturele en politieke discussies van vandaag misschien wel actueler is dan ooit. Als je eenmaal hebt liefgehad bevat ook werk van de hand van ds. Doornenbal zelf: een lezing over Gerrit Achterberg, een publicatie over Alexander Comrie en een preek over Jesaja 11. Dr. Bart Jan Spruyt (1964) is historicus, columnist van Elsevier en publicist. Hij is voorzitter van de conservatieve Edmund Burke Stichting. Hij promoveerde in 1996 aan de universiteit van Leiden, en publiceerde boeken over de vroege Hervorming in de Nederlanden, over het christelijke verzet tegen Hitler (De oorlog achter de oorlog, 1995), over het conservatisme (Lof van het conservatisme, 2003) en over De toekomst van de stad (2005).
Bart Jan Spruyt Als je eenmaal hebt liefgehad
Bart Jan Spruyt schrijft voor het eerst uitvoerig
Bart Jan Spruyt Als je eenmaal hebt liefgehad Over ds. J.T. Doornenbal, geloof,
isb n 978 90 239 2411 1 | nu r 700
www.uitgeverijboekencentrum.nl
Spruijt.indd 1
cultuur en politiek
9 789023 924111
07-10-09 11:55
In memoriam Heiko Augustinus Oberman (1930–2001) In memoriam Jilles P. Bijl (1968–2003) Voor Hennie Voor Geurt Henk, Sebastian, Jaap en Roeland
Als je eenmaal hebt liefgehad_DEF.indd 2
07-10-2009 18:18:38
Bart Jan Spruyt
Als je eenmaal hebt liefgehad Over ds. J. T. Doornenbal, geloof, cultuur en politiek
Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer
Als je eenmaal hebt liefgehad_DEF.indd 3
07-10-2009 18:18:38
www.uitgeverijboekencentrum.nl
Ontwerp omslag: Geert de Koning Foto omslag: archief Lulof Dalhuisen. Op de foto is ds. Doornenbal tijdens een vakantie in Luxemburg in gesprek met een passerende pastoor. ISBN 978 90 239 2411 1 NUR 700 Š 2009 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Als je eenmaal hebt liefgehad_DEF.indd 4
07-10-2009 18:18:38
Inhoud
Inleiding I
II
Portret 1. Bethlehems bornput 2. De tragische dominee, en de dichter 3. Natuur, mystiek, geloof Essay Het christelijk conservatisme van ds. J. T. Doornenbal
9
21 75 133
197
Appendices 1. ‘Zwerftochten over de grenzen van dit 245 leven’: lezing over de poëzie van Gerrit Achterberg 2. Dr. Alexander Comrie 257 3. Bevindelijke duisternis en het Kerstlicht 285 van de Veluwe: preek over Jesaja 11:10, gehouden in de Singelkerk te Ridderkerk, december 1961, voor de Gereformeerde Zendingsbond
Als je eenmaal hebt liefgehad_DEF.indd 5
07-10-2009 18:18:38
Als je eenmaal hebt liefgehad_DEF.indd 6
07-10-2009 18:18:38
Gebruikte afkortingen
DHH Jeannette Donkersteeg, Die heimwee hebben, komen thuis: het leven van ds. J. T. Doornenbal (Utrecht: De Banier, 1996) G Ds. J. T. Doornenbal, Gedachtenis tot zegening, uitgegeven door Jac. Overeem (Utrecht: De Banier, z.j. [1980]) H Ds. J. T. Doornenbal, Hanenpoten, samengesteld door Lulof Dalhuisen (Utrecht: De Banier, 2005) HD Ds. J. T. Doornenbal, Hoogten en diepten, samengesteld door Lulof Dalhuisen (Utrecht: De Banier, 1996; tweede druk, Utrecht: De Banier, 1997) OP Ds. J. T. Doornenbal, Overpeinzingen van een pelgrim, samengesteld door S. van Dijk (Utrecht: De Banier, 1980; derde, herziene druk, Utrecht: De Banier, 1995) OR Ds. Doornenbal op reis, verzameld door Jac. Overeem (Utrecht: De Banier, z.j. [1980]) PP Ds. J. T. Doornenbal, Pastorale pennevruchten, samengesteld door Lulof Dalhuisen (Utrecht: De Banier, 1994) WF Ds. J. T. Doornenbal, Leven en werk van Wulfert Floor (Houten: Den Hertog, 1988)
Als je eenmaal hebt liefgehad_DEF.indd 7
07-10-2009 18:18:38
Als je eenmaal hebt liefgehad_DEF.indd 8
07-10-2009 18:18:38
Inleiding
In de twaalfde-eeuwse kerk van Oene, aan de oostrand van de Veluwe, heeft tussen 1946 en 1973 een hervormde predikant gestaan, dominee Jacobus Teunis Doornenbal (1909–1975). Zijn portret stond op de schoorsteenmantel van de dichter Gerrit Achterberg. Deze vrijgezelle dominee preekte en vergaderde, gaf catechisatie en ging op huisbezoek, ging uit spreken en op reis, en is vooral bekend en geliefd geworden door de bijdragen die hij wekelijks aan de Hervormde Kerkbode voor de Nederlandse Hervormde Kerk in de classis Harderwijk leverde. Maar hij was van mening dat hij eigenlijk over slechts ‘één klein talent’ beschikte: ‘het bezit van mijn ogen en het vermogen ermee de schoonheid der dingen te zien en er een klein geluk uit weg te dragen’ (OP 80). In de late middag van een grijze najaarsdag schreef hij eens: ‘De vrede in mijn tuin is volkomen, het licht op bomen en bloemen bijna niet langer van deze aarde. Grauwe nevels hangen om de peppelbomen, de huizen en de tuinen. Er is een zachtheid over alle dingen en over heel de aarde. Mijn God, wat is Uw schepping schoon! Laat elke dag dan vol zijn van het wonder. Want iedere dag die Gij geeft is er één en brengt dichter bij het einde en het afscheid nemen’ (G 153). En in diezelfde pastorie-
Als je eenmaal hebt liefgehad_DEF.indd 9
07-10-2009 18:18:38
10
Als je eenmaal hebt liefgehad
tuin zat hij een hele Hemelvaartsmiddag lang alleen maar te kijken en ‘de belichting te bewonderen en de val van het zonlicht door de wuivende pluimen van het bloeiende gras, waar paardenbloemen en ereprijs tussen prijken in blauw en helgeel. En de korenvelden in de Enk vormden een gamma van groene kleurschakeringen, zo harmonisch en zuiver als op een nieuwe aarde’ (OP 139140). Het zien van die ‘aardse schoonheid’ overstelpte regelmatig zijn ziel en ‘voert me weg, onhoudbaar’ (OP 95). Hij zag die schoonheid in de natuur, ervoer die schoonheid in de literatuur (vooral in poëzie) en zag haar bovenal in de eenvoudige en sfeervolle stijl van de kerkelijke (Nederlands Hervormde) traditie waaruit hij was voortgekomen en waaraan hij zijn gehele leven trouw is gebleven. Tegelijkertijd wist hij, en hij leed daar zwaar onder, dat alle schoonheid hier op aarde slechts tekenen zijn, symbolen die cimbalen kunnen worden van een hogere werkelijkheid, van de rust en vrede in God. ‘Ik weet, dat ik al te zeer gehecht ben aan de schoonheid der aarde. Ik weet, dat ik sterven moet aan al de dingen dezer wereld. En misschien ben ik bezig dat te doen. Maar juist in het sterven is vaak de aarde op het allerschoonst’ (OP 93). Of hij schreef (OP 95): ‘Het is zwaar de volmaaktheid der dingen te zien. Het is een bron van veel vreugde en van oneindig veel leed. Want dit hart kan de volmaaktheid niet bevatten en dragen. Ook kunnen wij geen schoonheid vasthouden. “Wij leven voort en nemen altijd afscheid” (R. M. Rilke). En de dingen waar wij het meest
Als je eenmaal hebt liefgehad_DEF.indd 10
07-10-2009 18:18:38
Inleiding
11
aan hechten zijn een oorzaak van ’t meeste leed. Dit leven blijft een sterven om alles van de aarde, aan al wat schoon en dierbaar is, en aan onszelf. En sterven is een moeilijker werk en de pijn ervan wordt dagelijks sterker. Maar het is noodzakelijk en misschien ook de smart wel waard.’ Doornenbal is daarom de dominee van de gebrokenheid geweest, de romanticus, de bevindelijk gelovige die leed onder het zuchten van de gehele schepping maar daarin toch de liefde van God zag doorstralen, de stukjesschrijver van nostalgie en weedom, van het donkere ding dat ons hart en de vreemde reis die ons leven is. Als je eenmaal hebt liefgehad, dreigt een groot verdriet om de dingen die voorbijgaan en niet meer terugkeren (PP 182). In zijn zeer leesbare bijdragen in de kerkbode, slechts met zijn initialen ondertekend, berichtte hij niet alleen over de wederwaardigheden in zijn gemeente, maar ook over zijn persoonlijke ervaringen, beslommeringen en mijmeringen. De knisperende stijl en inhoud van die artikelen, en de zeldzame combinatie van ernst, zelfrelativering en humor waarin zij zijn gesteld, zorgden voor een verbreiding van de kerkbode die de grenzen van de classis Harderwijk ver overschreed. Het blad werd tot in Amerika, Canada en Australië en zelfs in Uruguay gelezen. Toen er een einde aan zijn bijdragen kwam, halveerde het aantal abonnees. Ze worden nog steeds gelezen, die kerkbodestukjes van ds. Doornenbal, in de zes bundels die er tussen 1980 en 2005 uit zijn samengesteld. Tijdens zijn leven verscheen er slechts één boek met de naam van ds. Doornenbal op de titelpagina: een boek
Als je eenmaal hebt liefgehad_DEF.indd 11
07-10-2009 18:18:38
12
Als je eenmaal hebt liefgehad
over de veertien apostelen, geschreven door zijn een jaar eerder overleden vriend ds. J. W. Kersten, en door ds. Doornenbal ‘voltooid’. Preken en meditaties van ds. Doornenbal begonnen na zijn dood in druk te verschijnen, en doen dat tot op de dag van vandaag.1 Het is dit jaar honderd jaar geleden dat ds. Doornenbal werd geboren. Hij is altijd in de belangstelling blijven staan: vanwege zijn vriendschap met Gerrit Achterberg,2 en vanwege zijn stichtelijke (en minder stichtelijke) bespiegelingen in de Veluwse kerkbode. Dit boekje is vanuit een andere belangstelling geschreven, namelijk vanuit de overtuiging dat iemand als Doornenbal, met zijn specifieke spiritualiteit en typische visie op cultuur en politiek, niet in vergetelheid mag geraken. Die specifieke spiritualiteit bestond in een zeldzame combinatie van bevindelijke diepte en katholieke breedte. Met zijn ‘intelligente nostalgie’, zijn zorg om het verdwijnen van ideeën en instituties, representeert Doornenbal een traditie, een geloof en een levenshouding, die we grotendeels
1
2
J. W. Kersten / J. T. Doornenbal, De veertien apostelen (Utrecht: De Banier, 1961); Nabij te wezen bij mijn God: acht predikaties (Utrecht: De Banier, 1983); Dingen die haast geschieden moeten: Bijbellezingen over de Openbaring van Johannes (Utrecht: De Banier, 1984); Ziende op Hem: zeven preken, samengesteld door Lulof Dalhuisen (Utrecht: De Banier, 2000); Van Hem is mijn heil: overdenkingen over Psalmen (Houten: Den Hertog, 2004); Stromen van levend water: overdenkingen uit de Evangeliën (Houten: Den Hertog, 2006); In goede en kwade dagen (Utrecht: De Banier, 2006). A. Middeldorp, De wereld van Gerrit Achterberg (Amsterdam, 1985), vooral pp. 66-121; Wim Hazeu, Gerrit Achterberg: een biografie (4e dr., Amsterdam, 2001); Hans Werkman, ‘Gerrit Achterberg tussen de protestanten: een aantal bouwstenen voor een nieuwe Achterberg-biografie’, in: Hans Werkman, Bijeen met man en muis (Amstelveen, 2009), 22-45.
Als je eenmaal hebt liefgehad_DEF.indd 12
07-10-2009 18:18:38
Inleiding
13
kwijt en vergeten zijn. Het leek me daarom een goed idee hem via een portret in de herinnering terug te roepen, en in een daarop volgend opstel uit te leggen waarin het belang is gelegen van dat geloof en die visie die hij vertegenwoordigde. En waarom we daar nu, meer dan ooit, behoefte aan hebben. Zelf ben ik in deze traditie opgegroeid. Mijn grootmoeder zat in de Ridderkerkse Singelkerk toen ds. Doornenbal daar de zendingspreek uitsprak die ik in appendix 3 heb uitgegeven. Onlangs kreeg ik een foto onder ogen van een oudere, stemmig geklede vrouw, die in diezelfde Singelkerk kort na de brand van 1920 de avondmaalstafel had geschikt. Haar naam was Martha van der Linden, de echtgenote van mijn overgrootvader Arie van Beek, de koster van de Singelkerk. Het is een traditie die ik later heb moeten herwinnen, en dankzij de boeken van Doornenbal (maar ook van H. F. Kohlbrugge, Paul Scholten en W. Aalders) herwonnen heb. Het is deze traditie die mij heeft geïnspireerd en gesteund toen ik als een van de oprichters en als directeur van de Edmund Burke Stichting betrokken raakte bij de conservatieve beweging in Nederland. Het christelijke conservatisme in Nederland, van Groen van Prinsterer tot W. Aalders en Doornenbal, staat ieder jaar op het programma van de zomerscholen die de Edmund Burke Stichting voor studenten organiseert – mede om te laten zien dat conservatisme niet alleen iets is van lang geleden (Plato, de klassieke oudheid) of van ver weg (de Verenigde Staten) maar ook in Nederland een significante stroming is geweest (en weer kan worden).
Als je eenmaal hebt liefgehad_DEF.indd 13
07-10-2009 18:18:39
14
Als je eenmaal hebt liefgehad
Vanaf de zomer van 2001 loop ik met het plan rond een boek over ds. Doornenbal te schrijven. Het kwam er niet van, ook niet van een hoofdstuk over Doornenbal dat ik in mijn boek Lof van het conservatisme (2003) had willen opnemen. In februari van dit jaar maakte ik een lange wandeling, van Doorn naar Driebergen over de Gooijerdijk, van Driebergen naar Langbroek en weer terug naar Doorn: langs de plaatsen, de kerken en boerderijen, die aan ds. Doornenbal en aan zijn voorbeeld en voorganger Wulfert Floor herinneren. In het stille geluk van deze eenzame dag zag ik ineens hoe ik dit boek moest schrijven, en wat de strekking ervan moest zijn. In het zachte, benevelde licht van die regenachtige dag liep ik als het ware buiten mijzelf in een grote vreugde en zag ik in de schoonheid en heerlijkheid van de natuur de tekenen en sporen van de vrede en rust van een nieuwe schepping en een nieuw leven. Het is alsof je iets ziet van de heerlijke soevereiniteit van God, en dat gezicht heeft gevolgen voor je denken en spreken over leven, cultuur en zelfs politiek. Ik heb het oeuvre van Doornenbal toen nog eens herlezen, aantekeningen gemaakt, en ben deze zomer gaan schrijven. De traditie waarvan ds. Doornenbal deel uitmaakte, die hervormde spiritualiteit van bevindelijke diepte en katholieke breedte, van relatieve openheid naar de cultuur, en van zorg om de bewaring van de wetten van het Koninkrijk (‘die ons breken als wij ze breken’) is in Nederland de meest volkomen en mooiste weerspiegeling geweest van de Kerk en de westerse beschaving. Die traditie bestaat
Als je eenmaal hebt liefgehad_DEF.indd 14
07-10-2009 18:18:39
Inleiding
15
niet meer, op wat resten hier en daar na. Maar wat niet meer bestaat, is er natuurlijk nog wel. Sommige dingen zijn immers te goed om ooit volledig te kunnen verdwijnen. Een tekst moet controleerbaar zijn maar het verdient geen aanbeveling haar met een zwaar notenapparaat te belasten. Daarom heb ik ervoor gekozen in de tekst via afkortingen naar de bundels en de Doornenbal-biografie van Jeannette Donkersteeg te verwijzen, gevolgd door het paginanummer waarop een gegeven citaat te vinden is.3 Met deze gedrukte bronnen en een paar handschriften (van de teksten die in het appendix zijn opgenomen) heb ik gewerkt. Doornenbal heeft altijd heel veel geschreven, maar ook veel verbrand (zie het begin van hoofdstuk I.2). Het archief van Doornenbals tweede huishoudster, juffrouw Stijntje van Dijk, is gedeeltelijk in handen gekomen van de heer Lulof Dalhuisen te Oene. Een kistje vol preekschriften is in het bezit van twee zoons van Doornenbals broer Dirk (de heren Henk en Bart Doornenbal te Doorn), die deze handschriften tijdelijk hebben uitgeleend aan uitgeverij Den Hertog te Houten.
3
De afkortingen die ik voor de verschillende bundels heb gebruikt, staan op p. 7. De heer Lulof Dalhuisen te Oene, bezorger van enkele bundels en een prekenboek, heeft zelf geconstateerd dat het erg jammer is dat we niet beschikken over een uitgave waarin alle stukken in chronologische volgorde zijn opgenomen (interview met Terdege, 19 oktober 2005). Een bloemlezing uit de kerkbode-artikelen verscheen onder de titel: ‘Pennevruchten van ds. J. T. Doornenbal uit het Veluwse Oene’ in De Hoeksteen: tijdschrift voor vaderlandse kerkgeschiedenis XII-5/6 (december 1983).
Als je eenmaal hebt liefgehad_DEF.indd 15
07-10-2009 18:18:39
16
Als je eenmaal hebt liefgehad
Ik heb dit boekje opgedragen aan mijn vrouw en onze vier kinderen, en ter nagedachtenis aan Heiko Augustinus Oberman en Jilles Bijl. Oberman (afkomstig uit een Kohlbruggiaanse familie en zoon van de Utrechtse predikant G. W. Oberman, aan wie Gerrit Achterberg zijn bundel En Jezus schreef in ’t zand opdroeg) was degene die mij destijds niet alleen heeft gestimuleerd een proefschrift te gaan schrijven, maar mij ook het geheim van de leeskunst heeft bijgebracht.4 Mijn goede vriend Jilles Bijl citeerde Doornenbal in het boekje dat hij tijdens zijn ernstige ziekte samenstelde voor hen die ‘met de dood voor ogen, niet sterven kunnen’. In de laatste zomer van zijn leven hebben we in de tuin in Beekbergen nog een lang gesprek over het werk van Doornenbal gehad. Doornenbal had hem ook geïnspireerd tot een artikel over Margje Brouwer-Groothuis, die uit zijn woonplaats Genemuiden kwam en over wie ds. Doornenbal bij haar overlijden een uitvoerig in memoriam had geschreven (OP 83-87).5 Dit boek over Doornenbal is daarmee in zekere zin ook een eretaak ten opzichte van een vriendschap. Mijn dank gaat uit naar de heer Lulof Dalhuizen te Oene. Toen de schrijver Maarten Biesheuvel tentamen moest
4
5
Zie Heiko Oberman, ‘Luther’s reformatorische ontdekkingen’, in: Maarten Luther. Feestelijke herdenking van zijn vijfhonderdste geboortedag (Amsterdam, 1983), 11-34, aldaar pp. 11-13; zie ook Leo Strauss, Persecution and the Art of Writing (Chicago, 1952). J. P. Bijl, ‘“Een vorstin onder de mensen…”: uit het leven van Margje Brouwer-Groothuis’, in: Oude paden IX-2 (juni 2004), 3-15. Het artikel verscheen postuum, bezorgd door de vader van Jilles Bijl, de heer A. P. Bijl te Goudswaard.
Als je eenmaal hebt liefgehad_DEF.indd 16
07-10-2009 18:18:39
Inleiding
17
doen bij zijn bewonderde hoogleraar Huib Drion en zijn fiets tegen het Leidse flatgebouw parkeerde waar Drion in woonde, verbaasde het hem dat dat gebouw dat toestond en gewoon bleef staan. Toen ik al wat gevorderd was met mijn onderzoek naar ds. Doornenbal en Oene al enigszins mythische proporties had gekregen, verbaasde het mij dat je gewoon naar Oene kon bellen en dat iemand daar dan gewoon opnam. Die iemand was in mijn geval gelukkig Lulof Dalhuisen, die zich al decennia lang met de uitgave van Doornenbals werk bezighoudt, die mij graag en allervriendelijkst wilde ontvangen en met mij door Oene heeft gefietst en mij ook het verschil tussen de oorspronkelijke kleine ramen in de boerderijen en de volgens Doornenbal vermaledijde ‘etalageruiten’ heeft uitgelegd. Zonder het werk van Dalhuisen had dit boek niet geschreven kunnen worden. Dat geldt ook voor de mooie Doornenbal-biografie van Jeannette Donkersteeg. Mijn dank gaat ook uit naar Beppie de Rooy van uitgeverij Boekencentrum, voor haar enthousiasme en begeleiding en het inschakelen van Arend Smilde voor de eerste correctieronde. Wie Beppie kent, twijfelt aan de uitspraak van ds. Doornenbal over letterzetters, drukkers en uitgevers, van wie er volgens hem geen een in de hemel kon komen (HD 16, 51, 53). Ik wil ook Arend Smilde vriendelijk bedanken voor de acribie waarmee hij de eerste versie van dit boek heeft geredigeerd. Prof. dr. W. Balke te Den Haag was met zijn grote kennis van de kerkgeschiedenis – en van Baarn en de kring rond ds. Kievit in het bijzonder – en door zijn oude vriend-
Als je eenmaal hebt liefgehad_DEF.indd 17
07-10-2009 18:18:39
18
Als je eenmaal hebt liefgehad
schap met ds. Doornenbal een bron van onwaardeerlijke kennis, die hij genereus met mij heeft willen delen. De heren dr. ir. J. van der Graaf (Huizen) en A. H. van ’t Zelfde (Ridderkerk) wezen mij de weg naar de Ridderkerkse preek van ds. Doornenbal en hielpen mij aan de band, later zelfs aan de MP3, waar de preek op stond. Met het horen van het krakende deurtje van de Ridderkerkse preekstoel en van de krakend-gedistingeerde stem van ds. Doornenbal op een MP3-speler leek een of ander kringetje rond te zijn gekomen. Gouda, 17 augustus 2009 Bart Jan Spruyt
Als je eenmaal hebt liefgehad_DEF.indd 18
07-10-2009 18:18:39