C
olofon
Arminius verschijnt
Conceptontwikkeling
Bladmanager
Tom Mikkers, Liesbeth Orthel, Esther van der
Steven Schenk
Panne, Beppie de Rooy, Joost Röselaers,
‘Tijdschriften maken die
Steven Schenk
het bewaren waard zijn?
ter gelegenheid van
Vreemde tegenstelling
400 jaar Remonstrantie -
Contactpersonen Remonstranten
is dat, want periodieken
14 januari 2010.
Jacomina van Andel, Els van Dunné, Marius van
zijn al snel oud papier. Maar de uitdaging is te
Leeuwen, Marieke Paarlberg, Marijke Tolsma Arminius is een uitgave
zien of het mogelijk is. Arminius blijkt zowel
van Boekencentrum Uitgevers
Eindredactie
dwars en actueel als traditioneel en kleurrijk.
en de Remonstrantse Broederschap
Esther van der Panne
En een tikje elitair. In 2010 gaat een tijdschrift
‘De nadere kennismaking
in tegen de waan van de dag!’
met Arminius en zijn remonstrantse volgelingen
Druk
Boekencentrum Uitgevers
is me goed bevallen.
De Groot Goudriaan
Postbus 29, 2700 AA Zoetermeer,
Een gloedvolle, elegante
tel: 079 3615481
glossy met een heftig
Cover
e-mail: verkoop@boekencentrum.nl
ticje past bij hen. En de rek is er in gebleven bij
Model Liesbeth Lenselink
www.boekencentrum.nl
iedereen, tijdens het maken.’
(www.smilecommunicatie.nl) Foto Kees Rutten
Vormgeving
Medaillon Arminius Collectie Museum
Marlies Out / Firmato
Het Catharijneconvent, Utrecht
'Arminius Nummer 1 en Landelijk Bureau Remonstranten
dat blijft zo. Alleen al
Foto achterzijde omslag
Nieuwegracht 27a, 3512 LC Utrecht,
daarom is dit nummer
Marlies Out
tel: 030 2316970 fax: 030 2311055
uniek. In dit blad is de
e-mail: info@remonstranten.org
rekkelijkheid en open-
Foto’s in colofon
www.remonstranten.org
heid van de Remonstran-
Sandra Haverman
ten te zien. Een bijzondere combinatie van menInformatie over activiteiten, opleiding tot
sen komt aan het woord. Van Rabbijn Lilienthal
© 2010 Boekencentrum Uitgevers en
predikant en publicaties treft u aan op
tot Adelheid Roosen. Alles zit er in. Arminius
Remonstrantse Broederschap
www.remonstranten.org of kunt u lezen in
moest eens weten!'
het remonstrants maandblad AdRem.
mer Num dat 1 en zo t blijf
'Een goed geweten is als een paradijs' Motto van Jacobus Arminius
4
Arminius
I
20
nhoud
9
Machiel Bosman over de laatste maanden van Jacobus Arminius. ‘Onafhankelijke geest
17de eeuws drama De jonge Republiek der Nederlanden stond aan de rand van een burgeroorlog. Huursoldaten werden opgetrommeld...
en vleesgeworden nuance’
32 Het ware geloof van Pauw & Witteman Waarom gedragen deze
36
26 Dank de regels! Adelheid Roosen: ‘Ik geloof dat ik nergens zo gelukkig van word als het doorbreken van regels’
interviewers zich als clowns en inquisiteurs als het over kerk en christendom gaat?
zijn afwisselend precies en rekkelijk. Al naargelang het ons uitkomt’
Prachtig remonstrant Remonstranten geportretteerd, met remonstrants erfgoed in handen. Boris van der Ham: ‘Zelf blijven nadenken, dat zit in mij’
7 12 18 24 30 41 42
het niet maar heb wel sterk de indruk dat ik word geobserveerd’
58 70
Ramsey Nasr ‘Wij
50
De precieze ziel van Jan Siebelink ‘Ik weet
De Oranjes langs de religieuze meetlat ‘Beatrix is zelf ook een beetje dominee’
76 Arminius kookt
De Leeuw en het Lam Redactioneel Een vredige Hollandse enclave Reportage uit
44
Friedrichstadt
60
Koplopers Een remonstrantse canon De preciezen Getekend: Joep Bertrams Tariq Ramadan Nederlandse principes Test je R-factor de luxe Simin Rafati Nederlandse principes
Pas op, ik ben ook een mens Interview met David Lilienthal
Eigenzinnig gereformeerd Het geloof van Arminius
66
Ik wil Arminius recht doen Interview met William den Boer
74
Ik ben van de traditie Rekkelijke en precieze predikers in gesprek
78
Remonstranten nu Arminius
5
17 eeuws drama: duel tussen rekkelijk en precies de
Tekst Eric Cossee Beeld Museum Het Catharijneconvent, Utrecht
Interne twisten brachten de jonge Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden aan de rand van een burgeroorlog. Juist toen de strijd met Spanje tijdelijk was gestaakt, in de periode van het Twaalfjarig bestand (1609-1621), ontbrandde de strijd tussen rekkelijken en preciezen. Hoe heeft het in korte tijd zo ver kunnen komen?
20
Arminius
‘Wij waren er eerder dan gij!’
riep de remonstrantse leidsman Johannes Uytenbogaert zijn bestrijders toe, volgens overlevering. Het verwijt van de calvinisten was, dat de remonstranten ‘nieuwigheden’ verkondigden, maar de remonstranten zelf vonden dat zij oude papieren hadden. Zij zagen zich als een voortzetting van een oorspronkelijk Nederlandse hervormingsbeweging, die al was ingezet voordat in de latere zestiende eeuw het calvinisme vanuit het Zuiden ons land binnenkwam. Die oorspronkelijke geloofsrichting werd gekenmerkt door een ondogmatisch christendom met nadruk op vrijheid en verdraagzaamheid en met een optimistische mensvisie. Namen als Coornhert, Erasmus en Geert Grote worden in dit verband genoemd. Niet de letter van de geloofsbelijdenis, maar de praktijk van de vroomheid stond voor hen centraal. Zij staan aan het begin van de stroming die later die van de ‘rekkelijken’ wordt genoemd. De rekkelijken verzetten zich ertegen dat de kerk belijdenisgeschriften dwingend oplegde; als waarborg daartegen wensten ze toezicht van de overheid. Hiertegenover ontstond de stroming van de calvinisten, ‘preciezen’ genoemd, omdat zij strikte gebondenheid aan de belijdenis eisten. Zij verzetten zich tegen overheidsinmenging in kerkelijke zaken.
Kerk of overheid? Door het conflict tussen Arminius en Gomarus kwamen de spanningen tussen rekkelijken en preciezen tot ontlading. Volgens de Unie van Utrecht, die de grondslag vormde van de Republiek in wording, was vastgelegd dat elke provincie het punt van de religie zelf mocht regelen. Daarom dienden in 1610 de aanhangers van Arminius na diens dood een ‘remonstrantie’ (verzoekschrift) in bij de Staten van Holland; in deze provincie was het conflict ontstaan. In dit stuk pleitten zij voor herziening van de belijdenisgeschriften, met name op het punt van de leer van de voorbeschikking. De aanhangers van Gomarus dienden hierop een contraremonstrantie in, waarin zij bezwaar maakten tegen de wijze waarop de arminianen hun standpunten hadden weergegeven en waarin zij bovendien te kennen gaven dat niet de Staten, maar een kerkelijke vergadering (synode) het conflict moest beslechten. Kerkelijke en politieke implicaties van de twisten begonnen onontwarbaar door elkaar te lopen. Iedere poging van de overheid om het geschil te verzachten, stuitte op verzet van de preciezen of ‘kerkelijken’. Die bleven aandringen op het bijeenroepen van een synode.
Op de jonghste Hollantsche transformatie Gommer en Armijn te Hoof dongen om het recht geloof, ieders ingebracht bescheid in de weegschaal werd geleid. Dokter Gommer, arme knecht haddet met den eersten slecht, mits den schranderen Armijn tegen Bezam, en Calvijn, lêi den rok van d’ Advocaat, en de kussens van den Raad, en het brein dat geenszins scheen ijdel van gezonde reên,
brieven die vermelden plat ’t heilig recht van elke stad. Gommer zag vast hier en ginds, tot zo lang mijn Heer de Prins Gommers zijd’, die boven hing, troostte met zijn stalen kling, die zo zwaar was van gewicht, dat al ’t ander viel te licht. Toen aanbad elk Gommers pop, en Armijn die kreeg de schop.
(Korte verklaring: Gomarus en Arminius komen voor de rechtbank. Ze leggen hun argumenten in de schaal: Gomarus de boeken van de hervormers Beza en Calvijn, Arminius de jas van de landsadvocaat Van Oldenbarnevelt, de (stoel)kussens van de leden van de Staten van Holland, zijn eigen verstand plus het recht van elke stad om zelf te kiezen in geloofszaken. Als Maurits zijn zwaard aan de kant van Gomarus in de schaal legt, slaat de weegschaal
Joost van den Vondel
door en krijgt Arminius 'de schop’). Arminius
21
Contraremonstrantse predikanten werden afgezet. Hun clandestiene kerkdiensten werden verboden op straffe van hoge boetes en verbeurdverklaring van huis, schuur of schip waar ze hadden plaats gevonden. In 1617 vaardigden de Staten van Holland, op voorstel van landsadvocaat Oldenbarnevelt, de ‘Scherpe Resolutie’ uit. Daarin werd een nationale synode afgewezen en werden de steden aangemoedigd om waardgelders (huursoldaten) in dienst te nemen om de onlusten te bedwingen en de troepen ten dele aan het gezag van de Staten-Generaal en opperbevelhebber Maurits te onttrekken.
Maurits of Oldenbarnevelt?
Predikanten werden afgezet, huursoldaten opgetrommeld Slijkgeuzen In de Hollandse steden leidden de spanningen onder de bevolking tot rellen. Remonstrantse magistraten grepen in. Zij werden daarin niet gesteund door stadhouder Maurits. Contraremonstrantse minderheden uit de steden met een remonstrantse prediking trokken elders ter kerke, waar nog wel de zuivere leer werd verkondigd. Zij moesten daarvoor vaak langs modderige landwegen trekken, wat hun de bijnaam ‘slijkgeuzen’ opleverde. Toen Maurits openlijk voor hen partij trok, leidde dit tot nieuwe ongeregeldheden. De Staten brachten zwaarder geschut in stelling.
22
Arminius
Een ernstig complicerende factor was de groeiende controverse tussen Maurits en Oldenbarnevelt. Aanvankelijk hadden Maurits’ militaire werkzaamheid en Oldenbarnevelts diplomatie veel bijgedragen om de onafhankelijkheid van de jonge Republiek te bevestigen. Maar toen Oldenbarnevelt tegen Maurits’ zin het sluiten van het Twaalfjarig Bestand doordreef, verkoelde hun goede verstandhouding. Door de twisten kwamen zij steeds meer met elkaar in conflict. Ten slotte stonden zij in hun visie op de toekomstige Republiek lijnrecht tegenover elkaar. Maurits zag de toekomstige staatsvorm als een bond van gelijkwaardige gewesten, terwijl Oldenbarnevelt het gewest Holland een oppermachtige positie toekende. De laatste stond aan de zijde van de remonstranten omdat zij vooral in Holland vertegenwoordigd waren. Maurits koos de kant van de contraremonstranten omdat zij voornamelijk in de overige gewesten gevonden werden.
Onthoofd Intussen nam de onrust toe. Het land stond aan de rand van een burgeroorlog. De huursoldaten wekten grote weerstand bij de burgerij, met name in de stad Leiden. Het kwam tot gevechten en de gewelddadigheden liepen zo hoog op, dat voor het stadhuis aan de Breestraat aan weerszijden palissaden werden geplaatst om stadsbestuurders en huursoldaten bescherming te bieden: de ‘Arminiaanse Schans’. Nu kwamen de Staten-Generaal in actie. Een meerderheid van de Staten stond achter Maurits en drong aan op het
spoedig bijeenroepen van een nationale synode. De Staten-Generaal besloten daartoe in oktober 1617. Maurits maakte van zijn bevoegdheid als stadhouder gebruik om nieuwe magistraatsleden te benoemen. In steden met een remonstrantse meerderheid verving hij remonstranten door contraremonstranten. Hierdoor zou de afvaardiging naar de synode voornamelijk contraremonstrants zijn. Geleidelijk werd in Utrecht en Holland, dat de leiding van Oldenbarnevelt had gevolgd, het gezag van de Staten-Generaal hersteld. In augustus 1618 werd Oldenbarnevelt met zijn naaste medewerkers gevangen genomen. Om hem onschadelijk te maken verving Maurits het Hof van Holland – dat de landsadvocaat zeker niet schuldig zou hebben bevonden – door een speciale Generaliteitsrechtbank. Pogingen van buitenlandse autoriteiten en prinses Louise de Coligny om Maurits tot het verlenen van gratie te bewegen, bleken vergeefs. Op 12 mei 1619 werd het doodvonnis over Oldenbarnevelt uitgesproken. Op de ochtend van 13 mei werd hij op een schavot voor de Ridderzaal op het Haagse Binnenhof onthoofd. De beoordeling van dit tragische einde is nog steeds een punt van discussie bij de geschiedschrijvers. Er bestaat een chronisch meningsverschil over de bevoegdheden van Staten-Generaal en afzonderlijke gewesten. Het gegeven dat de grondwet van de Republiek in die dagen nog niet voltooid was, biedt aan diverse interpretaties ruimte. Maar Oldenbarnevelt wordt wel algemeen erkend als de grondwettige bouwer van de Republiek en de grondlegger van haar positie in de wereld.
Gaat heen! In dezelfde maand waarin Oldenbarnevelt werd terechtgesteld, hield de Nationale Synode te Dordrecht haar slotzitting. Hier zou het lot van de remonstranten worden bezegeld. We kunnen niet zeggen dat er ‘korte metten’ met de remonstranten werden gemaakt, want de zittingsperiode van deze synode was sinds haar opening op 13 november 1618 almaar uitgelopen. De Dordtse wijnhandelaren deden hierbij goede zaken en legden zich morrend bij de beëindiging van de synode neer; van hen had het nog wel wat langer mogen duren want de leden van de synode plachten ‘liberalycken’ te drinken. De duur van de vergaderingen werd voor-
Dordtse synode: veel wijn en ellenlange redevoeringen namelijk opgerekt door ellenlange redevoeringen van de remonstranten, waarin zij de bevoegdheid van de synode en de wijze van behandelen van de gewraakte leerstukken ter discussie stelden. Hun leidsman Episcopius laakte de toonzetting van de brief waarmee hij en de zijnen waren opgeroepen, waarin al een oordeel leek te zijn geveld over de leergeschillen die ter bespreking stonden. Episcopius bleef vasthouden aan de al door Arminius bepleite gedachte, dat de synode overlegorgaan diende te zijn en geen kerkelijke rechtbank. De remonstranten weigerden zich als verdachten te laten bejegenen. Doordat zij steeds bij de formele kant van de zaak bleven stilstaan kwam de vergadering niet aan de bespreking van het eigenlijke leergeschil toe. Wat synodevoorzitter Bogerman ook probeerde om hen tot inhoudelijke uitspraken te bewegen, ze bleven zich op de vlakte houden over hun eigen standpunten. Zij spitsten de discussie telkens toe op het ongerijmde van de door hen bestreden leerpunten, zoals de ‘dubbele’ voorbeschikkingsleer waarin behalve de uitverkiezing tot het heil ook de eeuwige verwerping tot de verdoemenis al tevoren vast staat, ongeacht de handelingen van de mens. In overleg met de vertegenwoordigers van de Staten-Generaal besloot Bogerman ten slotte de remonstranten weg te zenden, in zeer emotionele bewoordingen. Het dimittimini exite (wij zenden u weg, gaat heen) zou nog lang in de geschiedenis nagalmen. Niets stond nu meer de bespreking van het
geschil in de weg. Maar door de omslachtige vergadermethode was er nog veel tijd mee gemoeid. Uiteindelijk kwam het tot de formulering van een aantal ‘canones’, die als Dordtse Leerregels de geschiedenis zouden ingaan en waarin de Remonstrantie wordt weerlegd. De predikanten werden verplicht deze leerregels te ondertekenen. Wie dit weigerde, werd van zijn ambt vervallen verklaard en wie arminiaanse leringen bleef verkondigen, werd verbannen. Door deze maatregel raakten ongeveer 200 predikanten ambteloos. Een tachtigtal van hen werd verbannen. Daarvan kwamen er achtendertig bijeen in Antwerpen, van 30 september tot 4 oktober 1619. Daar stichtten zij de Remonstrantse Broederschap om de aanhangers van Arminius een eigen kerkgemeenschap te bieden. Als vervolgde, maar later oogluikend toegestane en ten slotte wettelijk erkende geloofsgemeenschap heeft deze kleine, vrijzinnige kerk de eeuwen getrotseerd. Dr. Eric H. Cossee is predikant van de Vrijzinnig Christelijke Geloofsgemeenschap Zoetermeer en emeritus hoogleraar van de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap van de Rijksuniversiteit Groningen. L E E ST I P Arminius, Arminianism and Europe: Jacobus
Arminius (1559/1560-1609) Dit wetenschappelijke werk is een must voor iedereen die wil weten welke weg de gedachten van Arminius na zijn dood hebben afgelegd. Uitgeverij Brill (www.brill.nl), 320 p., prijs € 99.ISBN 978 90 04 17887 8.
Arminius
23
j
24
Arminius
o
e
p
b
e
r
t
r
a
m
s
Arminius
25
A interview adelheid roosen
Dank de
Tekst Coot van Doesburgh Beeld Christiaan Krouwels
delheid
Adelheid Roosen werd, zoals ze zelf zegt, geboren
in 1958, tussen Teteringen en Ulft. Ze heeft een ruim theaterverleden, maar de laatste zeven jaar gaat haar werk uitsluitend over de dialoog tussen de westerse en de moslimwereld. Ze maakte de voorstellingen Vijf Op Je Ogen, De Gesluierde Monologen, Is.Man en het Zina Platform. Ook is ze docent op de Amsterdamse Toneelschool & Kleinkunst Academie. Op 27 augustus 2009 kreeg ze de prestigieuze Amsterdamprijs voor de Kunst. Een goede vriend omschreef haar eens als volgt: ‘Zij is als een roos, bejubeld om haar bloemen, verguisd om haar doornen. Soms is zij verward en snoeit zij de doornen met bloemen en al. Als overtuigd dienaar is zij de nar van de koning, is de wereld haar hof.’
26
Arminius
Als ik jou binnen het kader van ons onderwerp inschat, zou ik zeggen: Zéér precies binnen een zelfgeschapen grote rekkelijkheid. In een eerste impuls zou ik zeggen: dat is de spijker op de kop. Prachtige begrippen, allebei. Ik zeg bijvoorbeeld tegen studenten op de Toneelschool altijd: ‘Alles mag.’ Dat méén ik ook meteen. Ik zeg ook: ‘Je mag me alles vragen, ook over mij mag je me alles vragen, je kan me geen vraag stellen waarvan jij de verantwoordelijkheid hebt dat ik me erover ga generen. En als ik me dan toch ga generen, vind ik dat mijn probleem.’ En soms denk ik bij zo’n vraag natuurlijk Oeoeoeoe!!!, maar dan vind ik het een uitdaging om het antwoord toch gewoon te formuleren. Dus die rekkelijkheid probeer ik steeds verder en verder en verder op te rekken. Ik kan heel goed leven met die studenten omdat jonge mensen, ze zijn zo’n beetje rond de twintig, een wonderschoon soort expansiedrift hebben. Daar staat hun hele biotoop op gericht.
regels!
In de geest van de mens zitten al die vrij rigide regels en normen die we hebben geleerd. En ik probeer het vermogen uit van die studenten om inspiratie toe te laten. Smaak, in de zin van hoe het proeft. Ook al is het bitter, dan is dat bittere toch een totaal nieuwe smaak. Bijvoorbeeld met gêne en schaamte: als je gaat spelen ga je je verdiepen in een karakter van wie je alle uithoeken moet durven proeven. Als je dan doet net alsof, heeft het die waarde en schoonheid niet. Wat betreft het precieze, ik zeg dus in eerste instantie: ‘Al-les mag’ en ik meen dat tot in de grond van m’n hart, en we zijn nog geen vijf minuten bezig of ik zeg: ‘Dit mag niet.’ En dan vragen ze iets en dan zeg ik: ‘Zoiets vráág je niet!’ Dan zie je die verbijsterde koppen: dat is nou de juf die ons de hele horizon biedt en metéén zet ze daar weer een dikke schoorsteenpijp op! En het fantastische van studenten vind ik dat je dit kunt uitleggen. In het begin stellen ze vaak rationele vragen als een medestudent op de vloer ineens iets magisch doet. Dan zeg ik: ‘Zoiets vraag je niet. Wat je nu zag, is om op je in te laten werken; die vraag beantwoord ik niet.’ Met studenten kom je niet in een debat van: je spreekt jezelf tegen. Die rekkelijkheid en precisie, dat zijn geen tegenstellingen. Als je in de inspiratie zit, als je iets aan het maken bent, krijg je op een gegeven moment een ab-so-lu-te focus. En dan lijkt het dat die focus een soort punt is, waarbij je zou zeggen: je verengt, je blik vernauwt, je ziet de rest niet meer. Maar het bizarre is dat dat punt eigenlijk alles is, dus zeer wijd en open. Dat is de uitkristallisatie die je zoekt en vindt. Arminius
27