Christelijke symbolen van A tot Z

Christelijke symbolen plano

13-12-2005

15:55

Pagina 1

Symbolen, afbeeldingen en tekens krijgen steeds meer aandacht in onze zo visueel ingestelde tijd. Dit geldt voor internet, de televisie en de pers. Maar ook voor het onderwijs en de jonge generatie.

Ook het toerisme en de reiswereld dragen hieraan bij. We zien meer en krijgen meer te zien. Zo komt ook de fascinerende en soms geheimzinnige traditie van de christelijke symboliek en kunst dichterbij.

Christelijke Symbolen van A tot Z biedt noodzakelijke informatie, om de betekenis en de achtergrond van de geloofssymbolen en de christelijke kunst van toen en nu beter te verstaan. Zodat we meer leren, meer ontdekken, meer zien.

Christelijke Symbolen van A tot Z behandelt in de vorm van een beknopt woordenboek o.a. de symboliek uit Oude en Nieuwe Testament, van Christus, Maria, apostelen, heiligen, engelen, van planten, dieren, vormen en getallen, van zinnebeelden, christelijke kunst en liturgie. Voor het gebruik is geen uitgebreide kunsthistorische kennis vereist. Het boek is ruim ge誰llustreerd.

Dit boek mag niet ontbreken in de catechese, in het onderwijs.

Predikanten, liturgisten, bloemschikgroepen, beeldende kunstenaars, maar ook bezoekers van musea, tentoonstellingen, of oude kerkgebouwen en ge誰nteresseerden in geschiedenis en symboliek vinden in dit handzame naslagwerk een praktische gids.

Het maakt de verrassende beeldtaal, de kunst en de iconografie van het christendom toegankelijk voor iedereen.

Alfred C. Bronswijk, theoloog en publicist te Zwolle, heeft als dichter en schrijver tal van publicaties op zijn naam staan. Zijn bijzondere aandacht gaat uit naar de relatie tussen geloof en kunst.

w w w. b o e k e n c e n t r u m . n l

binnenwerk christelijke symbolen def.

14-12-2005

15:13

Pagina 2

binnenwerk christelijke symbolen def.

14-12-2005

15:13

Pagina 3

Alfred C. Bronswijk

Christelijke symbolen van A tot Z

Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

binnenwerk christelijke symbolen def.

14-12-2005

15:13

Pagina 4

www.boekencentrum.nl

Ontwerp omslag: Mulder van Meurs, Amsterdam Vormgeving binnenwerk: Studio Anton Sinke ISBN 90 239 1351 5 NUR 706/646 Š 2006 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

binnenwerk christelijke symbolen def.

14-12-2005

15:13

Voor Jona Luka, Hannah Wija en Sien Frederiek – kinderen van de toekomst.

Met dankbare herinnering aan de inspirerende tijd in de Hoofdhofgemeente, Zwolle-Berkum.

Pagina 5

binnenwerk christelijke symbolen def.

14-12-2005

15:13

Pagina 6

binnenwerk christelijke symbolen def.

14-12-2005

15:13

Pagina 7

Woord vooraf Christelijke Symbolen van A tot Z is een beknopt handboek. Aan de hand van een alfabetisch register biedt dit boek een brede thematische toegang tot de fascinerende wereld van de christelijke beeldtaal en de symboliek. Symbolen worden verklaard. Visuele voorstellingen worden uitgelegd. De vele verbanden tussen de bijbel, de bijbeluitleg, de kerkelijke liturgie, de beeldende kunst en de kerkbouw met de geloofstraditie worden verduidelijkt. Heiligen worden voorgesteld. Achtergrondverhalen worden verteld.

In dit boek ligt het accent in de eerste plaats op wat ogen kunnen zien, op de visuele symbolen en op de beschrijving van zichtbare uitbeeldingen – op de iconografie van de christelijke kunst. Maar ook de christelijke eredienst, de liturgie komt aan de orde. De feesten, de kleuren, de houdingen van de gelovigen, enzovoort zijn immers evengoed bestanddelen van de symboolwereld van het christendom, als de architectuur van het kerkgebouw, de gewijde voorwerpen of de legendes rond de heiligen en de bijbelse gestaltes.

De bijbel krijgt als belangrijke bron van de meeste symbolen en voorstellingen in dit boek de noodzakelijke aandacht. Verwijzingen naar vindplaatsen in de bijbel – veelal met afkortingen aangegeven – begeleiden de meeste onderwerpen. Voor de citaten is gebruik gemaakt van de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV). Naar de apocriefe boeken wordt niet specifiek verwezen. Wat het geheel van de onderwerpen betreft, is hoofdzakelijk gekeken naar de kunst en de symboliek van de kerken in het westen, dat wil zeggen naar de (rooms-) katholieke en de protestantse traditie. De kunst, liturgie en symboliek van het oosters-orthodoxe christendom komen terzijde aan bod. Een enkele keer wordt verwezen naar de traditie van de islam en het jodendom. Dat de Middeleeuwen vaak aan de orde komen ligt, historisch gezien, voor de christelijke kunst en symboliek in de aard van de zaak.

Verwijzingen naar besprekingen elders worden met een * (asterisk) achter het trefwoord aangegeven. Hoe uitgebreid ook, Christelijke symbolen van A tot Z pretendeert niet volledig te zijn. Voor wie dieper op de stof wil ingaan, is daarom voor verdere studie achter in een literatuurlijst

7

binnenwerk christelijke symbolen def.

14-12-2005

15:13

Pagina 8

opgenomen. Een zeer ruime hoeveelheid illustraties begeleidt en verduidelijkt de tekst. Dankzij de medewerking van Museum Catharijneconvent te Utrecht konden ook foto’s van authentiek historisch beeldmateriaal worden opgenomen. Het kleurenkatern toont eigentijds symbolisch werk van hedendaagse kunstenaars, merendeels leden van de CNVKunstenbond. De beeldverantwoording van deze werken treft de lezer op pagina 121.

Het boek neemt geen stelling in wetenschappelijke discussies. Het wil een praktisch naslagwerk zijn. Bezoekers van kerken en musea, van paleizen en raadhuizen, reizigers in binnen- en buitenland, maar ook mensen met een kunsthistorische interesse vinden hier hun materiaal.

Beeldende kunstenaars kunnen er stof en inspiratie uit opdoen. En, omdat in dit boek de horizon van de kerkgeschiedenis en van de theologie breed zichtbaar wordt is het van veel nut voor kerk en school, in het godsdienstonderwijs, voor de liturgische praktijk en voor de toerusting van gemeentes en parochies.

Juist nu de belangstelling voor de religieuze symboliek alom groeit, is Christelijke symbolen van A tot Z een handzame gids, die bijdraagt aan het beter verstaan van de fascinerende beeld- en symbolentaal van twintig eeuwen christendom.

Alfred C. Bronswijk Zwolle

8

binnenwerk christelijke symbolen def.

14-12-2005

15:13

Pagina 9

A A De letter A, alfa*, de eerste letter van het Griekse alfabet verwijst naar de Drie-eenheid*, omdat deze letter wordt geschreven met drie* pennenstreken.

A.D. Afkorting van Anno Domini*.

Altaarstuk met aanbidding der herders.

H. Hondius, 1664.

A.M.D.G. Afkorting van Ad Majorem Dei Gloriam*.

A en ω – alfa*, omega*

Aanbidding door de herders De aanbidding van het Christuskind door de herders wordt niet uitdrukkelijk in het evangelie genoemd. Met name de vroomheid van Franciscus* en zijn beweging hebben hier in de dertiende eeuw

wel de nadruk op gelegd. Ook werd de aanbidding door de herders beeldend en met levende personen door hem nagespeeld. Traditioneel zien we, naar analogie van de drie wijzen, zonder dat we weten hoeveel herders het Kind hebben aanbeden, ook steeds drie* herders, die uiterlijk de jeugd, de volwassenheid en de ouderdom verbeelden.

Dit is een symbolische manier van zeggen dat het een plicht is om heel het leven door Christus* te aanbidden. In de Gulden Legende* wordt de aanbidding in details uitgewerkt. De herders zouden ook geschenken hebben gegeven: een herdersfluit, omdat Christus* alle

Geboorte van Christus, aanbidding door de herders. Deel van een retabel. Utrecht, 1480/1499.

Van links naar rechts: hoofdletter alfa en kleine letter omega.

Hoofdletters alfa en omega. Alfa en omega verbonden door Tau-kruis. Alfa en omega met Christusmonogram.

9

binnenwerk christelijke symbolen def.

Aanbidding door de Wijzen. Olieverf.

Noord Nederland, 1520/1525.

14-12-2005

mensen met de muziek van het evangelie blij zou maken; een herdersstaf*, omdat hij de goede herder* is en een lam*, als een verwijzing naar het Agnus Dei* en zijn toekomstig offer.

Aanbidding door de Wijzen Matte端s vertelt dat de wijzen of de magi (Gr. magos = sterrenduider, priester) het kind kwamen aan-

10

15:13

Pagina 10

bidden (Mat. 2:1-12). Al vrij vroeg sprak men van koningen, omdat men in hun komst de vervulling zag van de profetie van Jesaja 60:6, 10 en van Psalm 71:10. Vanaf vroegchristelijke tijden is veel belang gehecht aan het beeldthema van de adoratie of de aanbidding van de drie* koningen. Het motief komt al in de kunst van de catacomben* voor. Het tafereel van de aanbid-

binnenwerk christelijke symbolen def.

ding geeft ook aanleiding om allerlei elementen uit de apocriefe* verhalen rond Maria* en Jozef* uit te beelden. Vooral nadat de kerkvergadering van Efeziërs in 431 aan Maria de titel ‘Moeder Gods’ had verleend. De verering van Maria nam daarna intensief toe en daarmee de beelden die van deze verering getuigden, of hiertoe inspireerden. Het aantal van de wijzen is op zich onbekend, maar wordt afgeleid van het aantal geschenken.

De namen van de Drie Koningen* komen niet voor in de bijbel, maar zijn ontleend aan de Gulden Legende*. In voorstellingen heeft elk van de drie een andere leeftijd.

Melchior, de oudste, is een grijsaard. Hij schenkt het goud*, symbool van goddelijkheid en koningschap. Caspar is jeugdig, baardloos.

Hij geeft de wierook*, symbool van aanbidding en gebed. Balthasar, de laatste, is licht getint en biedt mirre* aan, waarvan kostbare balsem wordt gemaakt, symbool van het lijden en sterven van Christus*.

Zo vertegenwoordigen deze drie mannen symbolisch de drie toen bekende werelddelen – Europa, Afrika en Azië – maar ook de drie levensfasen van de mens. De aanbidding van de Wijzen in gezelschap van engelen* en herders biedt kunstenaars de mogelijkheid tot het scheppen van indrukwekkende, bewogen en kleurrijke taferelen, die vooral in de tijd van de barok geliefd waren. In de volkskunst inspireerde de aanbidding tot fraai gedetailleerde kribbekunst.

14-12-2005

15:13

Pagina 11

Aanbidding van het Lam – Agnus Dei*, apocalyptische motieven*

Aankondiging – annunciatie* Aap De aap is een zinnebeeld van onstandvastigheid en van zinnelijke lust, zodoende ook het symbool van de duivel*. Een vruchten etende aap is in de Middeleeuwen een verwijzing naar de zondeval*, die zich vooral manifesteert in de zonde van de ketterij. Een aap aan een ketting wijst op het tegendeel, namelijk op de door het geloof* overwonnen zonde en op de door de deugd* geboeide ondeugden*.

Aar De aar en de korenaar zijn symbolen van Christus*. Hij is het brood* dat leven geeft (Joh. 6:35, 48).

Zodoende verwijst de aar ook naar het sacrament* van de eucharistie* of het heilig avondmaal*. In algemene zin is de korenaar als natuursymbool zinnebeeld van het jaargetijde* van de lente.

Twee vissen en een korenaar. Afbeelding op een oud-christelijke zegelring.

Aardbol met kruis – Christussymbolen*

Aarde De aarde kan, overeenkomstig het spraakgebruik, zowel de betekenis hebben van aarde als een van de vier* elementen* naast lucht*, vuur* en water*, maar ook van de aarde als de wereld, het door de mensen bewoonde gebied. Naar

11

binnenwerk christelijke symbolen def.

14-12-2005

oude voorstellingen is de aarde een door water* omgeven plat vlak. Het vierkant* is het gebruikelijke symbool van deze bewoonde wereld en van het aardoppervlak, dat op oude wereldkaarten dan ook inderdaad vierhoekig* wordt voorgesteld. Het aardse staat model voor het fysieke en voor het stoffelijke en is de tegenpool van het hemelse en van het bovennatuurlijke, waarnaar de mens moet streven (Kol. 3:2). De aarde als wereldbol of als aardkogel omgeven door de zeven* kristallen sferen* – een antieke opvatting die ook door de kerk werd overgenomen – zien we terug als de zetel of als de voetenbank van de Heer (Jes. 66:1). In latere afbeeldingen draagt Christus* de aarde in zijn hand als een soort rijksappel.

Als personificatie wordt de aarde voorgesteld als ‘moeder aarde’, als een vrouw met een mand met aren* en vruchten, die twee* kinderen zoogt. Soms zien we deze zogende vrouw terug onder het kruis* van Christus*, in de betekenis van de aarde die door zijn kruisdood wordt verlost. Hoogste eerbied en aanbidding werden in de oudheid uitgedrukt door zich voor iemand plat op de grond neer te werpen, of door te knielen met het hoofd op de aarde gedrukt. Dit godsdienstige gebaar* vinden we nog terug in de zogenoemde prosternatie, bijvoorbeeld in de wijdingsliturgie van priesters. Ook in de islam is dit gebaar van eerbied behouden gebleven, als een onderdeel van het verplichte, dagelijkse gebed.

Christus draagt de aarde in zijn hand.

Kathedraal Luik.

12

15:13

Pagina 12

Aardbei De aardbei, die als geneeskrachtige plant het bedrukte gemoed kan genezen, is, mede door de zachte geur en de kwetsbaarheid van de vrucht, gezien als een verwijzing naar Christus*, die door zijn liefde* en zachtheid de mens geneest.

Aardse drie-eenheid – heilige familie*

Aäron Aäron, de broer van Mozes*, is symbool van de priesterlijke uitverkiezing en van de geestelijke macht.

Hij was de eerste joodse hogepriester en is een basissymbool en de bijbelse prefiguratie, de voorafbeelding, van het christelijke priesterschap. Aäron wordt in de kunst pas laat weergegeven. Hij draagt gewoonlijk een enigszins gewijzigd bisschopsgewaad. Naar Exodus 28 is hij vaak herkenbaar aan het borstschild met de twaalf * edelstenen* en de kunst geeft hem een dwars op het hoofd geplaatste mijter*. Zijn attributen* zijn een boek*, een wierookvat, maar vooral een bloeiende staf* van amandelhout, naar aanleiding van het wonderverhaal uit Numeri 17:1-11.

Daar wordt verteld hoe zijn staf gelijktijdig knoppen, bloemen én amandelvruchten droeg. De amandeltak of -staf met bloesem zonder bevruchting werd in de Middeleeuwen graag gezien als een symbool voor de maagdelijkheid en de reinheid van de maagd Maria*.

binnenwerk christelijke symbolen def.

Aäronsstaf Aäron* was de oudere broer en helper van Mozes*. Zijn staf* bezat bijzondere krachten (onder andere Ex. 7:9). Typologisch* werd deze staf, omdat hij door een wonder tot bloei kwam (Num. 17:23), een voorbeeld voor de maagdelijkheid van Maria*, en van de staf van Jozef*.

Deze bloeiende amandeltak of staf, die vrucht droeg zonder te zijn bevrucht, zien we terug op meerdere kerstvoorstellingen en afbeeldingen van Maria en op afbeeldingen van haar maagdelijke echtgenoot Jozef*. Niet in de laatste plaats door de taalgelijkenis van de Latijnse woorden voor maagd (= virgo) en voor tak (= virga).

Aartsengelen De zeven* aartsengelen vormen een van de negen* groepen of koren* van engelen*. Zij zijn de leidinggevenden van de engelenkoren*.

Volgens de bijbelse tekst is alleen Michaël* een aartsengel. De traditie kent deze titel echter ook toe aan Gabriël* en aan Rafaël*, hoewel die in de bijbel slechts engelen worden genoemd. De namen van de vier overige aartsengelen – Uriël, Barachiël, Jehudiël en Sealtiël – worden ontleend aan de laat-joodse apocriefe* literatuur. Het zevental wordt afgeleid uit het deuterocanonieke* boek Tobit (12:15).

Aartsvaders, Patriarchen* Abel Abel is de tweede zoon van het eer-

14-12-2005

15:13

Pagina 13

ste mensenpaar Adam* en Eva*. Hij werd gedood door zijn oudere broer Kaïn. Abel was schaapherder en is het oudtestamentische prototype* van Christus*, dé ‘goede herder’. Zijn gewelddadige dood is ook een voorafschaduwing van de kruisiging*. Jezus noemt Abel de eerste martelaar* (Mat. 23:35). Hij wordt als een van de rechtvaardigen gered uit het dodenrijk bij Christus’ nederdaling* ter helle.

Abgarbeeld In het vroegere christendom komt de vraag naar een authentiek beeld van Christus*. Zo er al portretten van hem bestonden, authentieke Christusbeelden* zijn niet bewaard.

De vraag naar het ware gelaat en het juiste portret stimuleerde het ontstaan van legendes over authentieke portretten van de Heer, die niet door mensenhanden gemaakt zouden zijn, de zogenoemde acheiropoiètoi*. Beroemd is het verhaal van koning Abgar van Edessa. Deze verzocht Christus om een portret, waarop deze een afdruk van zijn gelaat achterliet in een zweetdoek – een mandulion* – en deze met een brief naar Edessa zond. Het verhaal wil dat het heilige mandulion veel wonderen heeft verricht en Edessa voor de inval van de Perzen heeft behoed. Het doek met het veronderstelde ware gelaat behoorde lange tijd tot de belangrijkste schatten van Byzantium, totdat de kruisvaarders Constantinopel plunderden en het doek in 1204 naar het westen brachten.

13

binnenwerk christelijke symbolen def.

14-12-2005

15:13

Pagina 14

Abraham offert Isaäk. Olieverf. S. de Bray, 1640/1649.

Drie plaatsen – Parijs, Rome en Genua – zeggen over het Abgarbeeld te beschikken. Het Abgarbeeld, ook wel het mandulion, heeft de iconografie van het Christusgelaat in oost en west wezenlijk beïnvloed.

Abraham De eerste aartsvader*, Abraham, is het symbool van de door God* uit-

14

verkoren mens en tegelijk een zinnebeeld van onvoorwaardelijke geloofstrouw. Abraham, over wiens bewogen levensgang het Oude Testament* uitvoerig vertelt (Gen. 1225), is de geestelijke stamvader van drie* wereldgodsdiensten: jodendom, christendom en islam. Hij is de eerste vertegenwoordiger van het nieuwe mensengeslacht: de gelovigen. Verschillende motieven

binnenwerk christelijke symbolen def.

uit het leven van Abraham spelen in de christelijke symboliek een belangrijke rol. Allereerst het bezoek van de drie mannen of engelen* uit Genesis 18. Dit bezoek wordt doorgaans gezien als een prototype van de openbaring van de Drie-eenheid* en is daarom veel afgebeeld als symbool van de Triniteit*. In de kerken in het oosten werd het motief van dit bezoek, na de beeldenstrijd aldaar, de meest geliefde weergave van het geheim van de drie-enige God. Het offer van Abrahams zoon Isaäk* (Gen. 22:1-19) is in de christelijke typologie* vooral gezien als een oudtestamentische vooruitwijzing naar het lijden en het offer van Christus* en is in die zin populair geworden.

Naar de moslimtraditie wil, is de huidige Omar-moskee, de ‘Rotskoepel’ in Jeruzalem, de plaats waar het offer van Isaäk zou hebben plaatsgevonden. Verder kent de gewijde kunst het symbool van Abraham, zittend met een aantal kleine menselijke gestalten in een doek op zijn schoot. Dit is, naar Lucas 16:22, de voorstelling van ‘Abrahams schoot’, een symbool van de uitverkorenen na het laatste oordeel*. Op de afbeeldingen draagt Abraham meestal het pallium, de brede Griekse mantel, die in de oudheid zeer populair was. Als attribuut* heeft aartsvader Abraham vaak een offermes, verwijzend naar het offer van zijn zoon. Ook wel, naar de plaats waar ooit zijn tenten stonden – de eikenbossen van Mamre – een eik*.

14-12-2005

15:13

Pagina 15

Abrahams schoot, Abraham* Absis De nisvormige halfronde, soms veelhoekige ruimte in het kerkgebouw*. In de absis is de plaats voor de geestelijken. Vaak is ook hier het altaar gesitueerd. In het gotische kerkgebouw is de absis vaak vergroot tot het priesterkoor of het presbyterium* en wordt het dikwijls met het koorhek* van het kerkschip* gescheiden.

Acacia Van de acacia wordt verondersteld dat dit de struik was, die brandde en zelf niet verbrandde en waarin de engel* Gods aan Mozes* verscheen (Ex. 3:2). De acacia is daardoor het symbool van de onsterfelijkheid en van de ziel*.

Kapiteel met acanthusbladen en christelijke symbolen.

Acanthus Al in de Griekse architectuur sierde het weelderige acanthusblad de bouwwerken en was het een populair symbool voor de levensbloei.

Vanwege de doornen*, waarvan de

15

binnenwerk christelijke symbolen def.

14-12-2005

bladen zijn voorzien, staat het ook symbool voor het doornige levenspad. Voor de christenen verwees de plant naar de uiteindelijke overwinning van het eeuwige leven, na een leven vol moeiten. Vandaar dat men het acanthusblad vaak tegenkomt op grafmonumenten.

Acheiropoiètos – Christusbeeld*, Abgarbeeld*

Acht Is zeven* het getal* van de volheid, de daaropvolgende acht is het getal van de heilige volkomenheid* en van de nieuwe schepping. Het is de verdubbeling van vier*, het getal van de wereld en van de hemelrichtingen. Tegelijk is acht het getal van het geluksrad* en van het succesvolle begin. Acht mensen werden in de ark* van Noach* gered.

De kerk koos als haar wekelijkse vierdag de dag van de opstanding*, de eerste dag* van de joodse week – de achtste dag dus. Hieruit ontwikkelde zich de latere christelijke zondag*. De joodse besnijdenis vond plaats op de achtste dag. In aansluiting daarop werd ook de heilige doop*, de besnijdenis van het hart, in verband gebracht met het getal acht. De achthoekige* of octogone* vorm van veel antieke baptisteria*, doophuizen*, en van doopvonten* gaat hierop terug.

De zaligsprekingen* van Christus*, Matteüs 5:1-12, in de kerkhistorie wel gezien als de hoogste maatstaven van de christelijke volkomenheid, zijn ook acht in getal.

16

15:13

Pagina 16

Achthoek Uit het kwadraat* of vierkant* kan met behulp van kruislijnen een achthoek, ook wel octogoon* genoemd, worden geconstrueerd.

Oudchristelijke doophuizen*, de baptisteria*, werden meestal gebouwd in de vorm van een achthoek. We zien dezelfde vorm terug in veel christelijke doopvonten*.

De symboliek van deze vorm gaat terug op de meervoudige betekenis van het getal acht*, als het getal van de nieuwe week en van de doop, de besnijdenis van het hart.

Adam en Eva Op de zesde* scheppingsdag werd de mens geschapen. Het mensenpaar komen we al tegen in de vroegchristelijke kunst. Met name als een reactie op de toenmalige leer van het gnosticisme – een stroming binnen de oude kerk, die de materie verachtte en het menselijke lichaam ten achter stelde bij de ziel*. In de vroege Middeleeuwen zijn Adam en Eva nauwelijks afgebeeld. Ze verschijnen weer in de dertiende eeuw in veel kerkportalen. Nu als de stamouders van de mensheid en vooral als de voorouders van Christus*. Adam en Eva zijn in de regel ongekleed afgebeeld, met een vijgenblad* of met bladeren, om hun naaktheid te bedekken, zoals Genesis 3:7 vertelt.

Korenaren* en een lam*, symbolen van de landbouw en van de veeteelt, zijn vaak hun attributen*.

Deze attributen herinneren de kijker er aan dat het eerste mensen-

binnenwerk christelijke symbolen def.

14-12-2005

15:13

Pagina 17

Schepping van Eva uit de zijde van Adam. Uit de Weltchronik van Hartmann Schedel, 1493.

paar uit het paradijs* is verdreven en nu, net als alle andere mensen later, moeten werken om in hun onderhoud te kunnen voorzien. Op grond van de oude legende dat Golgota* (= schedeplaats) de grafheuvel was van de eerste mens, zien we op veel kruisafbeeldingen* de schedel* van Adam onder het kruis van Christus liggen. Eva en Maria*, als de nieuwe Eva, worden dikwijls met elkaar als tegenbeelden in verband gebracht. Net als de eerste Adam tegenover Christus, de twee-

de Adam. In oosters orthodoxe kerken is de voorstelling van het bezoek van Christus aan het dodenrijk of aan de voorhel* – de nederdaling* in de hel, maar daar anastasis* (Gr. = opstanding) genoemd – zeer geliefd als opstandingsmotief. Daarop is te zien hoe Christus als eerste het evangelie brengt aan het eerste mensenpaar.

In plaats van Ekklesia* en Synagoge* staan soms Adam en Eva naast het kruis op kruisafbeeldingen.

Vooral de scène van de verzoeking

17