Classis in crisis_Classis in crisis-def 27-10-09 14:52 Pagina 1
Dr. Leon van den Broeke is universitair docent aan de Vrije Universiteit te Amsterdam en predikant van de Federatieve Protestantse Gemeente te Sint Pancras. Hij promoveerde op Een geschiedenis van de classis. Classicale typen tussen idee en werkelijkheid 1571-2004.
www.uitgeverijboekencentrum.nl
NUR 700 ISBN 978 90 239 2421 0
9 7 8 9 0 2 3 9 24 2 1 0
Leon van den Broeke CLassis in Crisis
De classicale vergadering is de belangrijke schakel tussen kerkenraad en generale synode. Dit boek biedt nieuwe kansen voor de classicale vergadering om die taak zinvol en vruchtbaar te vervullen. Steeds meer kerkenraden hebben moeite om afgevaardigden naar de classicale vergadering te vinden en veel classicale vergaderingen zoeken wanhopig naar een goede vorm. Het is tijd om de steven te wenden... Leon van den Broeke legt duidelijk uit wat er aan de hand is en hoe dat moet. Ook geeft hij aan hoe de classicale vergadering en de classis hun nieuwe sleutelpositie vorm kunnen geven.
CLassis in Crisis
Classis_in_crisis-DEF.indd 2
19-10-2009 10:51:34
Classis in crisis Om de classicale toekomst
Leon van den Broeke
Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer
Classis_in_crisis-DEF_NIEUW.indd 3
27-10-2009 10:52:31
www.uitgeverijboekencentrum.nl
Dit project kon gerealiseerd worden met steun van Maatschappij van Welstand Ridderlijke Duitsche Orde. Balije van Utrecht Stichting Aanpakken Ontwerp omslag: Studio Anton Sinke
ISBN 978 90 239 2421 0 NUR 700 Š 2009 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Classis_in_crisis-DEF.indd 4
19-10-2009 10:51:34
Voor Heilina en Bram omdat ze met mij meevaren
Classis_in_crisis-DEF.indd 5
19-10-2009 10:51:34
Classis_in_crisis-DEF.indd 6
19-10-2009 10:51:34
Woord vooraf
Dit boek gaat niet alleen over de classicale vergadering en de classis. Ze zijn niet alleen object, maar ook subject. Zeven classicale vergaderingen verleenden namelijk medewerking. De Classicale Vergadering Middelkerke diende als casus en zes andere waren bereid een vragenlijst aan hun leden voor te leggen. Een aantal regionale adviseurs classicale vergadering was behulpzaam bij de selectie. Drs. Garbrich Baalbergen en drs. Henriëtte de Graaff verleenden praktische hulp. Na het verschijnen van mijn kerkhistorisch en kerkrechtelijk proefschrift Een geschiedenis van de classis werd ik uitgenodigd en uitgedaagd voor bestudering van de classicale vergadering en de classis vanuit een andere invalshoek. Prof.dr. H.P. de Roest en prof.dr. M. te Velde dachten mee met de eerste contouren van het onderzoek. Dr. J. Hendriks deed in mijn studententijd op vitale wijze verslag van een onderzoek onder kerkenraden in zijn Een vitale en aantrekkelijke gemeente. Hij motiveerde mij in een aantal gesprekken opnieuw. Religiehistoricus prof.dr. F.A. van Lieburg voorzag het manuscript van commentaar. Ir. F. Huisman, oud-docent Wiskunde, Statistiek, Informatica en Operations Research aan de School voor HEAO te Vlissingen, friste mijn kennis van de statistiek op. Hij voorzag de opzet voor de steekproef van opmerkingen en ontwikkelde met mij een Excelprogramma om de onderzoeksresultaten statistisch te verwerken. Hij deed dat net als toen met humor en op vakkundige wijze. De kerkenraadskamer van ‘Het Anker’, een van de kerkgebouwen van de Protestantse Gemeente te Uithuizermeeden, stond tot mijn beschikking in een periode van studieverlof. Met de Eemshaven in de nabijheid was het niet moeilijk me een vloot van schepen (classis betekent onder meer ‘vloot’) voor te stellen. De Johannes à Lasco Bibliothek in Emden (D) was een andere werkplek tijdens het studieverlof. Het verblijf in de havenstad waar in 1571 de synode bijeen was gekomen die de classis in de Nederlanden introduceerde, was inspirerend.
Classis_in_crisis-DEF.indd 7
19-10-2009 10:51:34
Ten slotte, dit boek heeft langer op zich laten wachten dan de bedoeling was. De gevolgen van een ongeluk in zee brachten mij noodgedwongen in rustiger vaarwater. Ik moest de bakens verzetten. Inmiddels vaar ik weer op volle kracht. Dat wens ik alle classicale vergaderingen en classes – van welke geloofsgemeenschap ook – toe. Behouden vaart! Emden (D) Uithuizermeeden Biggekerke-Meliskerke Sint Pancras Op de naamdag van Sint Pancratius, 12 mei 2009
Classis_in_crisis-DEF.indd 8
19-10-2009 10:51:34
Inhoud
Inleiding 13 Deel I.
Deel II.
De huidige classicale vergadering 29 1.
Een casus 31 1.1. Het onderzoek 31 1.2. Het beleidsplan 40 1.3. Terugblik 43
2.
Een steekproef 46 2.1. Het onderzoek 46 2.2. De onderzoeksresultaten 49 2.3. Terugblik 56
3.
Een taakgroep 58
De ideale classicale vergadering 61 4.
Oude en nieuwe idealen 63 4.1. Kerk en structuur 64 4.2. Het ideaal van 1571 68 4.3. Schakel, scharnier of sleutel? 76 4.4. Tussen bisschop en bisdom 78 4.5. Het ideaal van 2008 82 4.6. Terugblik 88
Deel III. De toekomstige classicale vergadering 91 5.
Classis_in_crisis-DEF.indd 9
Het klimaat 93 5.1. De mensen 94 5.2. De procedures 96
19-10-2009 10:51:34
5.3. 5.4. 5.5.
De mensen in de classicale vergadering 97 De procedures in de classicale vergadering 100 Terugblik 104
6.
De leiding 106 6.1. Het karakter 107 6.2. De stijl 110 6.3. De functies 111 6.4. De leiding in de classicale vergadering 112 6.5. Terugblik 115
7.
De structuur 116 7.1. Het karakter van relaties 117 7.2. Relaties tussen individuen en de organisatie 117 7.3. Relaties tussen groepen 119 7.4. Relaties in de classicale vergadering 120 7.5. Terugblik 122
8.
De doelen en de taken 123 8.1. De doelen 124 8.2. De taken 125 8.3. De doelen van de classicale vergadering 125 8.4. De taken van de classicale vergadering 126 8.5. Terugblik 128
9.
De identiteit 130 9.1. De identiteit 130 9.2. De identiteit van de classicale vergadering en de classis 131 9.3. Terugblik 140
10. ‘Vaar tegen wind en tij’ 142 10.1. Op de helling gaan 143 10.2. Van wal steken 150 10.3. De bakens verzetten 154
Classis_in_crisis-DEF.indd 10
19-10-2009 10:51:34
Eindnoten 159 De relatie tussen de vijf factoren en de vragenlijst 166 Statistische verantwoording van de steekproef 170 Lijst van boeken en artikelen 173 Lijst van digitale bronnen 182 Register 183
Classis_in_crisis-DEF.indd 11
19-10-2009 10:51:34
Classis_in_crisis-DEF.indd 12
19-10-2009 10:51:34
Inleiding
De classis zou één of enkele regio’s moeten omvatten. Binnen de PKN hebben classes een scharnierfunctie tussen de plaatselijke en de landelijke kerk. De classis wordt wel genoemd de grondleggende vergadering van de kerk. Daarom zou de kerk op dit niveau daadkrachtig bestuurd moeten worden en wel op democratische wijze en als ambtelijke vergadering gedragen door gemeenten, die onderling samenwerkingsrelaties kunnen aangaan. Dat neemt niet weg dat er zorg is over het functioneren van de classicale vergadering en de op dat niveau beschikbare menskracht. (G. Heitink, Een kerk met karakter. Tijd voor heroriëntatie, Kampen 2007, pp. 289-290.) Introductie De redactie van het tijdschrift Diakonia legde in 2007 aan drie diakenen uit het land de vraag voor: ‘Hoe ervaart u als diaconie de samenwerking met de classis?’1 Een aantal van de antwoorden geef ik hieronder weer: de classicale vergadering krijgt in onze diaconie de laagste prioriteit; de classicale vergadering speelt nagenoeg geen rol in ons denken en handelen; de classicale vergadering is niet nodig als bron van informatie en ook niet voor regionale projecten; de classicale vergadering dateert uit de tijd van communicatie met het paard en de trekschuit; de classicale vergadering als ambtelijke vergadering heeft blijkbaar haar tijd overleefd; de binding met de classicale vergadering is puur formeel; de classicale vergadering is geen agendapunt voor de diaconie;
13
Classis_in_crisis-DEF.indd 13
19-10-2009 10:51:34
er is geen echte samenwerking tussen de classicale vergadering en de diaconie; als diaken en diakonie heb je niets aan de classicale vergadering; de classicale vergadering is voor ons geen efficiënte en nuttige bezigheid. Het betreft hier een beperkt aantal meningen. Het is mogelijk dat de drie diakenen niet afgevaardigd waren naar de classicale vergadering of betrokken waren bij het classicale werk. Dat valt uit het interview niet op te maken. Een relatie tussen de classicale vergadering en de diakonie ligt wellicht niet het meest voor de hand, maar hoe zouden de ouderlingen en de ouderling-kerkrentmeesters reageren als hun de vraag naar de relatie tussen kerkenraad, ouderlingenberaad, college van kerkrentmeesters en de classicale vergadering werd voorgelegd? Zouden zij anders reageren dan de diakenen? Er is voor zover mij bekend geen grondig onderzoek verricht naar de vraag hoe ambtsdragers zelf over de classicale vergadering denken. Uit de kerkelijke praktijk is wel een aantal situaties te schetsen. Sommige collega’s, ambtsdragers en gemeenteleden schudden meewarig hun hoofd toen ze destijds vernamen dat ik een proefschrift over de classicale vergadering aan het voorbereiden was. Ze hadden ´helemaal niets´ met dit kerkelijk lichaam, lieten ze me weten. Kritische geluiden vielen en vallen te beluisteren over de classicale vergadering in de Protestantse Kerk in Nederland die een positie in moet nemen tussen enerzijds de kerkenraden en anderzijds de generale synode. Ik signaleer mopperende en zuchtende kerkenraadsleden die alweer naar een kerkelijke bijeenkomst moeten, en wel van de classicale vergadering. Ondanks het feit dat zij – met het wegvallen van de provinciale bestuurslaag – een belangrijke vergadering in de Protestantse Kerk in Nederland is geworden, kan zij zich niet verheugen in een grote belangstelling. Als schakel tussen de kerkenraden enerzijds en de generale synode anderzijds wordt haar wel een sleutelpositie en een scharnierfunctie toebedeeld. Wanneer rekening wordt gehouden met de ervaringen zowel in de hervormde classicale vergaderingen als de gereformeerde classes van vóór 1 mei 2004, zou het wel eens kunnen zijn dat de protestantse classicale vergadering in de praktijk de predikaten ‘sleutelpositie’ en ‘scharnierfunctie’ niet waarmaakt. Wie met ambtsdragers in de kerk spreekt, krijgt niet zelden een 14
Classis_in_crisis-DEF.indd 14
19-10-2009 10:51:35
somber scenario voorgeschoteld over de huidige situatie van de classicale vergadering.2 Dat betreft het niet op komen dagen van afgevaardigden, de geringe bestuurskracht, het tekort aan menskracht, de opeenstapeling van functies en de teloorgang van een eeuwenoud en eerbiedwaardig onderdeel van een statische kerk. Het beeld van de statische kerk brengt mij bij de Engelse theoloog P. Ward. Hij maakt een onderscheid tussen de liquid church, de vloeibare kerk en de solid church, de statische kerk.3 Kenmerken van de laatstgenoemde kerk zijn: 1. de nadruk wordt gelegd op het erfgoed 2. de kerk wordt gezien als een toevluchtsoord of een ontspanningsoord en 3. de kerk functioneert als nostalgische gemeenschap. In het eerste geval functioneert de gemeente als uitingsvorm van de gemeenschap. Ze houdt de traditie in stand en maakt deze toegankelijk voor de nieuwe generatie. De kerk lijkt daarmee op een historische vereniging, met de predikant als curator die wel wil, maar niet mag en kan veranderen van de gemeenschap die krampachtig vasthoudt aan het in stand houden, bewaren en bewaken van het erfgoed. Het omgekeerde is ook mogelijk. In dat geval wil de gemeente wel veranderen, maar zij kan en mag niet van haar predikant en/of kerkenraad. Ten tweede, wanneer de gemeente een toevluchtsoord of een ontspanningsoord is, dan ontsnappen mensen aan de werkelijkheid en de waan van de dag. De kerk is een veilige haven waar het goed toeven is, zo beleven mensen dat. In de derde situatie doet de gemeente een beroep op een ingebeeld verleden. Er ontstaat mythevorming waarin de kerk zelf gelooft. Meestal domineert een monocultuur. Er zijn zoals Ward het noemt één, hooguit twee ‘smaken’ die worden weerspiegeld. De classicale vergadering en de classis en wellicht de hele kerk als instituut wordt meer geassocieerd met de statische in plaats van de vloeibare kerk. Alles wat met classicale vergadering en in een breder perspectief met de hele kerkelijke organisatie heeft te maken, heeft geen uitnodigend, fris en dynamisch imago. Integendeel, het stoot eerder mensen af. Excurs: definities Een van de betekenissen van het Latijnse woord voor classis is ‘vloot’.4 Een classicarius is een stuurman of een scheepsman en classicus betekent ‘van de vloot’. De classis is in het kerkelijk taalgebruik te definiëren als de ‘gemeenschap van gemeenten in een (geografisch) deel van een kerk15
Classis_in_crisis-DEF.indd 15
19-10-2009 10:51:35
provincie/regio van het land’.5 De classicale vergadering is ‘de ambtelijke vergadering die leiding geeft aan het leven van de classis’.6 Helaas heeft H. Veldman dit onderscheid niet gemaakt in zijn bijdrage voor de jongste uitgave van de Christelijke Encyclopedie.7 Hij gaat uit van de opvatting waarbij zowel de gemeenschap van gemeenten als de ambtelijke vergadering met hetzelfde woord wordt aangeduid, namelijk ‘classis’. Een definitie van vloot luidt: ‘een aantal samen varende, dezelfde koers volgende of bijeenliggende schepen’.8 Een andere definitie is ook mogelijk: ‘al de schepen van een natie of een maatschappij’.9 Hoe dan ook, de bedoeling mag duidelijk zijn, de classis (vloot) kan opgevat worden als een verzameling gemeenten (schepen). Onderbouwing De kritische opmerkingen over de classicale vergadering en de classis hebben ook te maken met onwetendheid over hun functie en positie. Ik denk daarbij aan de Classicale Vergadering X. Een aantal jaren geleden belde de scriba van deze vergadering op om mij uit te nodigen een lezing over de classicale vergadering te houden. Op mijn vraag waarop ik mijn lezing zou kunnen toespitsen, schreef hij later: ‘Misschien zou je kunnen uitgaan van de gevoelens waarmee sommige afgevaardigden naar de classis komen: “Ik zit hier, ik kan niet anders.” Dat zal toch niet enkel in de classis X een rol spelen?’ De scriba had gelijk. Soortgelijke gevoelens en gedachten leven niet alleen in deze classicale vergadering. Sommige afgevaardigden ervaren het als een last om de classicale vergaderingen bij te wonen, soms omdat er in de eigen gemeente nog zo veel te doen is. Het kan zijn dat er in de gemeente een tekort aan ambtsdragers bestaat. Soms zien de afgevaardigden de betekenis van de classicale vergadering niet. Dat kan liggen aan het gebrek aan zicht op het gezamenlijke belang, maar ook aan de leiding van en de betrokkenheid bij de classicale vergadering. Wat is het nut van de vloot, van het gezamenlijk optrekken, van het samen kerk-zijn in de regio? Positieve ontwikkelingen Er valt ook op positieve ontwikkelingen in de classes te wijzen. Er worden regionale activiteiten georganiseerd op terreinen als eredienst, pastoraat, religieuze dialoog, missionair werk, vorming en toerusting, jeugd- en jongerenwerk, creativiteit en diaconaat. 16
Classis_in_crisis-DEF.indd 16
19-10-2009 10:51:35
Ik denk daarnaast ook aan hen die de classicale vergadering wél belangrijk vinden en in de praktijk dat ook zo ervaren. Mijn gedachten gaan uit naar de ‘kleine’ verhalen zonder dat ze een succesvol imago hebben. Ambtsdragers vertellen hoe zij hun werk doen en wat zij als belangrijk ervaren in de classis. Naast of beter gezegd tegenover het bovenstaande artikel uit Diakonia plaats ik twee andere artikelen, respectievelijk uit het Centraal Weekblad en uit Kerkinformatie. Classicale Vergadering Zierikzee De scriba van de (Gereformeerde) Classicale Vergadering Zierikzee schreef in 2001 in een ingezonden brief in het Centraal Weekblad10 een positief verhaal over zijn classicale vergadering. Hij vatte aan het einde zijn bijdrage samen: Kortom, de classisbijeenkomsten zijn voor ons altijd weer een plezierige en warme ontmoeting met de zusterkerken en voor velen van ons een hernieuwde kennismaking. Dat het hem niet alleen om het vergaderwerk zelf ging en ook niet alleen om de ontmoeting van gemeenten en van ambtsdragers, maar ook om het vergaderen van Christus’ kerk, blijkt verderop in zijn brief: Niet onvermeld mag blijven dat we onze periodieke ontmoeting afsluiten met het staande zingen van een psalm of een gezang. Classicale Vergadering Hattem In het interview van A. van Oost, redacteur van Kerkinformatie, met de voorzitter en tweede scriba van de (Hervormde) Classicale Vergadering Hattem in 2006, vallen eveneens positieve geluiden over de classicale vergadering te beluisteren.11 Het tweetal stelde dat het (breed) moderamen optimaal gebruik wilde maken van de veelheid aan kennis en ervaring die in de classis aanwezig was. Zo koos het (breed) moderamen voor zorgvuldig gekozen onderwerpen die aansloten bij de realiteit van de plaatselijke gemeenten. Als gevolg daarvan kon de classicale vergadering uitgroeien ‘tot een ontmoetingsplaats voor gemeenten die elkaar bemoedigen en inspireren’. Het (breed) moderamen probeerde dit onder meer te bereiken door 17
Classis_in_crisis-DEF.indd 17
19-10-2009 10:51:35
te zorgen voor een evenwichtige afspiegeling van de classis in de samenstelling van het moderamen en het breed moderamen; de vergaderlocaties zo te kiezen dat er een goede spreiding is over de hele classis; onderwerpen te kiezen die aansluiten bij de praktijk van het kerkenwerk; de onderwerpen ruim op tijd bekend te maken aan de kerkenraden in de classis, zodat deze zich op de besprekingen kunnen voorbereiden; een evenwichtige inbreng te bewerkstelligen van de gemeenten in hun verscheidenheid; zoveel mogelijk ‘eigen’ sprekers in te schakelen, bij voorkeur twee predikanten uit de classis, verdeeld over de breedte van de classis; de inleidingen te bespreken in kleine groepen, zodat een ieder zijn of haar inbreng kan hebben; uit de besprekingen concrete aanbevelingen aan te reiken, om bij te dragen voor beleid op dit onderdeel voor de gemeente. Het opkomstpercentage in deze classicale vergadering lag tussen de 80 en 90%. De voorzitter en de tweede scriba wezen ook op twee bedankbrieven van afgetreden afgevaardigden. De schrijvers van deze brieven verwoordden daarin de goede herinneringen die zij bewaren aan de bijeenkomsten van deze classicale vergadering. identiteit
doelen & taken
structuur
leiding
klimaat
Figuur 1. Vijf factoren voor een vitale en aantrekkelijke gemeente 18
Classis_in_crisis-DEF.indd 18
19-10-2009 10:51:35
Vitaal en aantrekkelijk? Er vallen zowel negatieve als positieve verhalen over de classicale vergadering te schetsen. In dit boek gaat het echter niet over een optelsom van een aantal meningen – al dan niet onderbouwd – maar over onderzoeksresultaten op basis van participerende waarneming en statistisch materiaal die betrekking hebben op het gebied van de feitelijke en de mogelijk toekomstige classicale vergadering en de classis. Het is niet slechts een klaagzang en evenmin slechts een loflied. Het gaat mij noch om heiligverklaring noch om uitbanning. Iemand die al jaren een pleidooi in de kerk voert voor zowel de ‘aandacht voor de mens’ als ‘aandacht voor de zaak’ is J. Hendriks. Hij schreef in 1990 zijn boek Een vitale en aantrekkelijke gemeente.12 Het was een boek waarmee veel kerkenraden in het land aan het werk gingen. Hierin schreef hij over factoren die de vitaliteit en de aantrekkelijkheid van de gemeenten kunnen bevorderen. Op basis van onderzoek op zowel het terrein van de sociale wetenschappen als de praktische theologie kwam hij uit bij een vijftal factoren dat nauw met elkaar samenhangt. In het midden hiervan plaatste hij de identiteit die de kern vormde. Eromheen groepeerde hij de andere vier factoren, te weten het klimaat, de leiding, de structuur en de doelen/taken. Het voordeel van het gebruik van dit vijftal voor Hendriks was dat hiermee de krachten in kaart konden worden gebracht die de vitalisering van de gemeente beïnvloedden, de terminologie aansloot bij begrippen die in de kerk verstaanbaar waren en dezelfde begrippen gehanteerd werden in onderzoeksinstituten waarmee hij en zijn collega’s van het Instituut voor Praktische Theologie samenwerkten. In dit boek wil ik dit kwintet hanteren en betrekken op de classicale vergadering. De vraag die in dit boek dan ook centraal staat, luidt: wat zijn de resultaten van een onderzoek onder zes classicale vergaderingen wanneer de vijf factoren om tot een vitale en een aantrekkelijke organisatie te komen, te weten klimaat, leiding, structuur, doelen/taken en identiteit, op de classicale vergadering worden toegepast? Zoals uit figuur 1 valt af te leiden, plaats ik de factor identiteit niet zoals Hendriks in het mid19
Classis_in_crisis-DEF.indd 19
19-10-2009 10:51:35
den.13 Op deze wijze wil ik nog scherper tot uitdrukking brengen dat alle vijf factoren op gelijkwaardige wijze op elkaar inwerken. Dat probeer ik in figuur 1 te visualiseren. Dit boek biedt geen kant-en-klare oplossing om tot een vitale en aantrekkelijke classicale vergadering te komen. Het gegeven dat de classicale vergadering al meer dan vier eeuwen een bijzondere positie in sommige protestantse kerken inneemt, biedt geen garantie voor een hedendaags dynamisch classicaal leven en evenmin voor de toekomst. Niettemin is het de vraag of juist in een tijd van regionalisering de kerk zonder een regionale vorm kan en daarbij vooral hoe classicale vergaderingen zelf hierover denken. De actualiteit en de relevantie Waarom is dit boek actueel en relevant? Allereerst, er is zowel in de kerk als in de praktische theologie veel aandacht voor lokale gemeenten. In de laatste twee decennia zijn er bijvoorbeeld veel boeken op het gebied van gemeenteopbouw en lokale gemeenten – congregational studies – verschenen.14 De classicale vergadering en de classis zijn minder dan de kerkenraden en de gemeenten enerzijds en de generale synode en de landelijke kerk anderzijds in beeld. Wanneer de classicale vergaderingen en de classis objecten van onderzoek zijn, dan meestal vanuit een kerkhistorische en/of kerkjuridische optiek. De classicale vergadering en de classis vormen het onderwerp van dit onderzoek vanuit een andere dan de kerkhistorische en/of de kerkjuridische invalshoek. Dit boek is geschreven vanuit het oogpunt van de oikodomiek. Dat is de theologische theorie omtrent het op gang brengen en begeleiden van processen die gericht zijn op het functioneren van de gemeente in een bepaalde situatie overeenkomstig haar mogelijkheden en naar haar roeping en van processen die gericht zijn op de vorming van aan dat functioneren adequate structuren.15 Van Hendriks heb ik geleerd dat in de bovenstaande definitie met het woord ‘gemeente’, ekklesia bedoeld wordt. In dat geval betekent het ook
20
Classis_in_crisis-DEF.indd 20
19-10-2009 10:51:35
de ‘kerk’.16 Oikodomiek sluit ook de (regionale) kerk in. Het gaat om meer dan de lokale gemeente. Ik ontkom er niet aan in dit boek ook enige kerkhistorische en kerkrechtelijke schetsen te maken. Daarnaast beweegt dit boek zich op het terrein van de ecclesiologie. Dat is kort gezegd de leer van de kerk. Verder klinken in dit boek mede de vragen van het vak kybernetiek door. Dit behandelt volgens A. Kuyper de vraag ‘welke organisatie aan het Kerkelijk Instituut moet gegeven worden, en op wat wijs de ambtsdragers in die bestaande organisatie de regeering hebben uit te oefenen’.17 De kybernetiek heeft een ideale kant, om aan te geven welke wijze van kerkregering het meest ideaal is en een praktische kant om de wijze van kerkregering op een hoger niveau te tillen. De naam van dit vakgebied geeft alleen al het belang aan voor dit onderzoek. Het Griekse woord kubernèsis18 betekent namelijk leiding of bestuur. Het hangt samen met het werkwoord kubernaoo,19 dat wil zeggen het navigeren van een schip. In 1 Korintiërs 12:28 noemt Paulus ‘leidinggeven’ als een van de gaven van de Geest. Kybernetiek betekent kortweg stuurmanskunst. Ook de Duitse theoloog K. Douglas hanteert de kybernetische functie in de kerk. Hij vindt het horen bij het zelfinzicht van de kerkelijke leiding wanneer deze kan zeggen: ik ben de stuurman (of stuurvrouw) van deze gemeente.20 In het verlengde hiervan pleit ik voor stuurmanskunst in de classis. De betekenis van kubernètes21 is navigator of stuurman.22 Die functie komt voor in Handelingen 27:11 en Openbaring 18:17.23
Figuur 2. Het schip der kerk23
21
Classis_in_crisis-DEF.indd 21
19-10-2009 10:51:35
Dit vindt aansluiting bij de definitie van de classis als vloot. Theologen uit de Vroege Kerk als Clemens Romanus,24 Clemens Alexandrinus (ca. 150-ca. 215 n.C.),25 Hippolytus (ca. 170-?)26 en Tertullianus (ca. 160-ca. 220 n.C.)27 vergeleken de kerk met een schip. Met de boot van de discipelen en Jezus Christus op het Meer van Galilea, maar ook met de ark van Noach. Christus was voor de kerkvaders de Stuurman of de Loods die zijn schip (de kerk) veilig door de stormen van het leven of over de zee der zonde loodste en voorbij de tijd, in de haven van de eeuwigheid voer. De voorstelling van het schip der kerk was een geliefde voorstelling in de oudchristelijke schilderkunst.28 De mast werd vergeleken met het kruis van Christus. Op een sarcofaag uit de Italiaanse stad Spoleto werd Christus voorgesteld met het roer in de linkerhand.29 Als een stuurman gaf Hij met zijn rechterhand bevelen. Clemens Romanus schreef in circa 96 n.C. een brief aan Jakobus. Daarin liet hij weten het hele lichaam van de kerk te beschouwen als een grote boot. Deze vervoerde mensen van de meest uiteenlopende afkomst.30 Hippolytus van Rome vergeleek de kerk niet alleen met een schip, maar hij werkte die vergelijking ook uit:31 symboliseert de zee
de wereld
het zegeteken/de trofee
de overwinning op de dood
de boeg
het oosten
de achtersteven
het westen
het scheepsruim
het zuiden
de helmstokken
de twee testamenten
de touwen
de liefde van Christus die mensen aan zich bindt
de wind
de heilige Geest
de ankers
de geboden van Christus
de bemanning
de engelen die de kerk voor altijd leiden en verdedigen
de scheepsladder
de liefde van Christus die gelovigen naar de hemel brengt
de gehesen topzeilen
het gezelschap van de profeten, de martelaren en de apostelen die reeds de rust van het Koninkrijk van Christus zijn binnengegaan.
22
Classis_in_crisis-DEF.indd 22
19-10-2009 10:51:35