De omstreden bronnen van de islam

DE OMSTREDEN

BRONNEN VAN DE ISLAM

NUR

717

Eildert Mulder en Thomas Milo

DE OMSTREDEN BRONNEN VAN DE ISLAM

Eildert Mulder Thomas Milo

In het jaar 600 was er nog geen islam en twee eeuwen later wel. Dat staat vast. Maar wat gebeurde er tussentijds?

Het orthodox-islamitische verhaal oogt glashelder: de Koran zou in 23 jaar zijn geopenbaard aan een profeet, Mohammed. Na diens dood stichtten zijn aanhangers een wereldrijk. Veel westerse islamologen volgen die visie eerbiedig. Maar vakgenoten betwijfelen dit scenario.

Ze baseren zich op de vroegste koranhandschriften, berichten van tijdgenoten en archeologisch materiaal, zoals inscripties en munten. Hun conclusie: het orthodoxe verhaal klopt niet.

Voor wie in de talloze populaire inleidingen tot de islam met hun vaak voorspelbare inhoud onvoldoende verhelderende informatie vindt, is De omstreden bronnen van de islam onmisbaar.

MEINEMA

Het klassieke, orthodoxe verhaal over het ontstaan van de Koran en de islam ondervindt tegenwerpingen vanuit verschillende invalshoeken. Wat houden deze tegenwerpingen in en hoe kunnen ze een bijdrage leveren aan het debat over de islam?

www.uitgeverijmeinema.nl

9 789021 142104 Mulder-Milo alt.indd 1

05-02-09 15:23

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 2

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 3

De omstreden bronnen van de islam

Eildert Mulder en Thomas Milo

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 4

Afbeeldingen voorzijde omslag: Boven: detail van een palimpsest, een opnieuw gebruikt document van perkament waarvan de oorspronkelijke tekst is weggewassen. De kopiisten konden niet vermoeden dat de eerste tekst eeuwen later weer zichtbaar zou worden. Die vertoont soms opmerkelijke verschillen ten opzichte van de huidige standaardkoran.

Foto: Sam Fogg, London Onder: Munt uit het jaar 75, zonder verwijzing naar de islamitische jaartelling. Hij beeldt een Arabisch-Sassanidische vorst af. Uit niets blijkt dat hij moslim is. Toch classificeren islamwetenschappers zulke munten als islamitisch op gezag van middeleeuwse moslimgeleerden. Normaal gesproken gelden in de geschiedschrijving munten wél als primaire bron voor de reconstructie van het verleden, ook als ze oude historici tegenspreken.

Samir Shamma collection, Doha, Qatar Afbeelding achterzijde omslag: Muurschildering in het klooster Dayr as-Suryaan in Wadi Natroen in Egypte. De drie patriarchen Abraham, Izaak en Jacob staan afgebeeld met op hun schoot de zielen der overledenen, die zij voeden met witte druiven. Het is een oosters-christelijke paradijsvoorstelling die mogelijk ook in de Koran terug te vinden is. Volgens de gangbare uitleg belooft de Koran geen druiven maar maagden aan de overleden gelovigen.

Foto: Dr. Karel Innemée, Universiteit Leiden

www.uitgeverijmeinema.nl Ontwerp omslag: Geert de Koning Digitale beeldbewerking omslagfoto’s: Yves Nicolay ISBN 978 90 211 4210 4 NUR 717 © 2009 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 5

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 6

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 7

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 8

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 9

9

Inhoud

Deel 1: Het Boek 11 Inleiding

15

Hoofdstuk 1: Een korangraf

30

Hoofdstuk 2: De Koran krijgt zijn geschiedenis terug Hoofdstuk 3: Een onbegrepen schrift

45

58

Hoofdstuk 4: Een oeroude versie van het schrift Hoofdstuk 5: Een onbegrepen taal

84

Hoofdstuk 6: Onbegrepen druiven

98

Hoofdstuk 7: Oerkoran in Aramees schrift Hoofdstuk 8: Hoon en hulde voor Luxenberg

72

109 117

Hoofdstuk 9: Ook Luxenberg staat in een oude traditie Hoofdstuk 10: Gesubsidieerde zelfcensuur

138

129

9001_Bronnen Islam 5.0

10

09-02-2009

14:08

Pagina 10

Inhoud

Hoofdstuk 11: De avonturen van een archief

153

Hoofdstuk 12: Verschillende korans in één boek

162

Hoofdstuk 13: De aardrijkskunde van de Koran

173

Hoofdstuk 14: De Arabische Nöldeke

181

Deel 2: De Profeet 189 Inleiding

191

Hoofdstuk 1: De Mohammed van de biografieën

196

Hoofdstuk 2: De Mohammed van de Rotskoepel en de munten 214 Hoofdstuk 3: Mohammed in christelijke bronnen

225

Deel 3: De Godsdienst 231 Inleiding

233

Hoofdstuk 1: De godsdienst van de rotsen Hoofdstuk 2: De godsdienst van de munten

235 251

Hoofdstuk 3: De godsdienst van de Rotskoepel

258

Hoofdstuk 4: Tussen tribalisme en godsdienst

276

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 11

11

Inhoud

Deel 4: Het Wereldrijk 291 Inleiding: Een Iraans-Arabisch rijk

293

Hoofdstuk 1: Het ‘jaar van de Arabieren’

307

Hoofdstuk 2: Het dilemma: keizer of sjah

329

Hoofdstuk 3: Moehammad of ‘ali, een Iraans debat over Jezus 341

Deel 5: Andere invalshoeken 367 Inleiding

369

Hoofdstuk 1: Soefi’s, de eindtijd in Qom en de profeet Mani 373 Hoofdstuk 2: De woestijn-VOC van Palmyra

392

Hoofdstuk 3: Een archeologische schatkamer

401

Hoofdstuk 4: Twee dwarscontroles Nawoord 427 Literatuur 430 Noten

434

414

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 12

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 13

Deel 1 Het Boek

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 14

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 15

15

Inleiding

Dit boek is een journalistiek verslag van een wetenschappelijke discussie over de ontstaansgeschiedenis van de islam, die al zo’n anderhalve eeuw smeult, maar vooral de laatste zeven jaar is opgelaaid.

Het debat heeft een hoge inzet. Er komen centrale geloofswaarheden aan de orde, zoals de vraag of Mohammed wel een historische persoon is geweest en of de Koran werkelijk in 23 jaar aan één persoon is geopenbaard dan wel dat het een boek is met vele auteurs en redacteuren, dat in het tijdsverloop van eeuwen tot stand is gekomen.

Christenen zijn al sinds de negentiende eeuw ermee vertrouwd geraakt dat wetenschappers de historiciteit van Jezus en de ontstaansgeschiedenis van de verschillende bijbelgedeelten kritisch bezien. De moslimwereld heeft tot nu toe minder vrijmoedig de eigen godsdienst onderworpen aan wetenschappelijk onderzoek en zelfs veel westerse islamologen zijn er huiverig voor om de islam op dezelfde ‘klinische’, sceptische wijze te benaderen als het christendom.

Over een ding is iedereen het eens, dat er tussen de jaren 600 en 800 in het Midden-Oosten iets opmerkelijks is gebeurd.

In 600 was de islam er nog niet. Maar tweehonderd jaar later was de islam de heersende godsdienst in een wereldrijk dat zich uitstrekte van Spanje tot aan de Indus. Tot zover is alles

9001_Bronnen Islam 5.0

16

09-02-2009

14:08

Deel 1

Pagina 16

Het Boek

helder, maar de vraag is wat er in die tussentijd is gebeurd.

Daarover verschillen de meningen diepgaand. Het klassieke, orthodoxe verhaal is te lezen in vrijwel alle populaire inleidingen tot de islam of levensbeschrijvingen van de profeet Mohammed. Wie ter wille van de algemene ontwikkeling een willekeurig boek over de islam leest loopt grote kans uitsluitend het orthodoxe verhaal voorgeschoteld te krijgen, in het beste geval met wat kritische kanttekeningen.

Een recente gunstige uitzondering is de tweedelige MohammedbiograďŹ e van Hans Jansen: De historische Mohammed, verschenen in 2006 en 2007. Jansen neemt het traditionele verhaal voor wat het is: een traditioneel verhaal.

Het luidt in grote lijnen als volgt: in het jaar 570 wordt er in Mekka een profeet geboren, die Mohammed heet. Omstreeks 610 krijgt hij zijn eerste openbaring. Hij predikt de absolute eenheid van God, waarbij hij de christelijke leer van de drie-eenheid verwerpt. Hij waarschuwt dat het einde van de tijden nabij is. Hij zegt dat hij de boodschappen van eerdere profeten opnieuw onder de aandacht brengt en deels corrigeert op punten waarin ze in de loop van de tijden zijn gecorrumpeerd. Hij noemt zichzelf de laatste profeet. Hij roept zijn aanhangers op om goede werken te verrichten en soms ook om ongelovigen genadeloos te bestrijden. De belangrijkste persoon in zijn openbaringen is Mozes.

Dat laatste blijkt als je in de korantekst gewoon namen gaat tellen. Maar het orthodoxe verhaal over het ontstaan van de islam benadrukt het belang van Mozes minder dan je op grond van die tellingen zou verwachten.

Twaalf jaar na zijn eerste prediking dwingt de gevestigde orde van zijn geboorteplaats Mohammed uit te wijken naar de stad Medina, 400 kilometer noordelijker. Daar wordt hij scheidsrechter tussen verschillende clans, die voortdurend

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 17

Inleiding

17

met elkaar overhoop liggen. Met zijn groeiende aanhang begint hij een guerrillaoorlog tegen de kooplieden van Mekka, wier handelskaravanen hij aanvalt. Zes jaren later keert hij zegevierend naar Mekka terug. Vier jaren later overlijdt hij.

Zijn aanhangers, de moslims, heersen dan al over bijna het hele Arabische schiereiland. Ze staan onder leiding van kaliefen, vorsten, die Mohammed opvolgen als leiders van de moslimgemeenschap, niet als profeten, want Mohammed is de laatste profeet. In de decennia daarna verslaan de moslimstrijders de twee super-mogendheden uit die tijd.

Het Perzische rijk veroveren ze helemaal, het Byzantijnse rijk voor ruim de helft. Er volgen burgeroorlogen en een reeks politieke moorden en het politieke centrum van het nieuwe rijk verplaatst zich van Medina via Damascus naar Bagdad.

Mekka blijft, met zijn jaarlijkse hadj-pelgrimage, de godsdienstige hoofdstad.

Omdat bij al die oorlogen veel mensen die de openbaringen uit hun hoofd kennen zijn gesneuveld, legt ongeveer twintig jaar na de dood van Mohammed een redactiecommissie de tekst van de Koran voor eens en altijd schriftelijk vast, zodat we over de precieze woorden beschikken die Mohammed kreeg meegedeeld door de engel GabriĂŤl, in een Arabisch zo perfect als het sindsdien nooit meer is gesproken of geschreven.

Dit zijn de contouren van het orthodoxe verhaal.

Westerse wetenschappers, die de islam bestuderen, islamologen zullen natuurlijk niet zeggen dat Mohammed openbaringen kreeg van de engel GabriĂŤl, want dat is een zuiver geloofsstandpunt dat je alleen als overtuigd moslim kunt aanhangen. Vaak hebben ze ook grote twijfels over de hadieth, de aan Mohammed toegeschreven overgeleverde uitspraken.

Maar andere belangrijke elementen uit het orthodoxe verhaal nemen ze wel over. Hetzelfde doen opmerkelijk genoeg ook

9001_Bronnen Islam 5.0

18

09-02-2009

14:08

Deel 1

Pagina 18

Het Boek

veel ex-moslims, die met hun godsdienst hebben gebroken.

Een van hen is niemand minder dan Salman Rushdie, auteur van het boek De duivelsverzen. De Iraanse ajatollah Khomeini riep in 1989 moslims in heel de wereld op om Rushdie vanwege dat ‘godslasterlijke boek’ te doden. In de zomer van 2005 hield diezelfde Rushdie in een opiniestuk in Trouw een pleidooi voor een hervorming, die de islam de moderniteit in zou loodsen. In dat betoog trok een zin de aandacht: ‘Het zou voor alle moslims van enorm belang moeten zijn te beseffen dat de islam de enige godsdienst is waarvan het ontstaan historisch is vastgelegd. Zijn oorsprongen zijn geheel en al geworteld in feiten en niet in legende.’1 Rushdie, boegbeeld van de moslimrenegaten, ter dood veroordeeld door Khomeini, aanvaardt dus kritiekloos de overgeleverde weergave van de oudste islamitische geschiedenis.

Revisionistische islamologen doen dat laatste niet. Over hun ideeën gaat dit boek. Hun kritiek op het traditionele verhaal richt zich op verschillende punten. Ze weigeren bijvoorbeeld om oude biografieën van de profeet Mohammed te gebruiken als historische bronnen voor wetenschappelijk onderzoek naar diens leven omdat ze nauwelijks steun vinden in de Koran. De Koran heeft het amper over Mohammed en van diens gedetailleerde levensbeschrijving is niets terug te vinden in de heilige tekst. Volgens revisionisten is een onbevangen benadering van de Koran pas mogelijk wanneer onderzoekers de tekst zelf laten spreken en loskoppelen van oncontroleerbare en vaak onwaarschijnlijke verhalen over de profeet en aan hem toegeschreven uitspraken.

Ze willen de methoden, waarmee sinds de negentiende eeuw de Bijbel wetenschappelijk is onderzocht, los van geloofsovertuigingen, ook toepassen op de Koran, ook al zou dat bijvoorbeeld opleveren dat de Koran meer dan één auteur moet

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 19

Inleiding

19

hebben gehad en dat er tussen de verschillende delen van het heilige boek leeftijdsverschillen van eeuwen bestaan.

Veel belang ook hechten revisionisten aan archeologie, historische taalkunde en numismatiek (de wetenschap van de oude munten). Wanneer archeologisch materiaal de traditionele islamitische geschiedschrijving tegenspreekt dan geven ze de archeologie gelijk. Met name opschriften op munten uit de begintijd van de islam zijn vaak in tegenspraak met wat oude geschiedschrijvers beweren. Munten zijn eigentijdse getuigen terwijl de islamitische geschiedschrijving pas enige eeuwen later op gang kwam. Vandaar de voorkeur van revisionisten voor munten.

Behoudende islamologen zijn vaak geneigd bewijsmateriaal in te passen in een theologisch scenario of het desnoods te negeren. Revisionisten werken aan alternatieve historische scenario’s, die volgens hen een aantal verschijnselen beter kunnen verklaren dan het traditionele, sterk theologische scenario. Velen denken bijvoorbeeld dat de rol van het oude Iran wordt onderschat. Ze constateren dat de oudste bekende munten, waarop de naam Mohammed voorkomt, in Iran zijn geslagen in het jaar 660 en niet in Mekka of Medina. Vanwege deze en andere waarnemingen denken sommige revisionisten dat de kaliefen van de eerste dynastie, de Oemayyaden, niet uit Arabië maar uit Iran kwamen.

Ze leiden dat ook af uit hun namen en denken dat Mekka en Medina, zo prominent in het traditionele verhaal, geen rol van betekenis hebben gespeeld in de ontstaansgeschiedenis van de islam, onder andere omdat daarvoor de archeologische aanwijzingen tot nu toe ontbreken.

Het kernbegrip bij revisionisten is ‘ontkoppeling’. De oudste geschiedenis van de Koran koppelen ze los van de oudste geschiedenis van de islam. Althans, ze leggen het verband an-

9001_Bronnen Islam 5.0

20

09-02-2009

14:08

Deel 1

Pagina 20

Het Boek

ders. In het klassieke verhaal ontwikkelt de islamitische godsdienst zich aan de hand van de openbaringen die de profeet Mohammed krijgt.

Maar volgens veel revisionisten dateren belangrijke elementen van de Koran van vóór de islam. Ze wijzen erop dat de in de Koran voorkomende bijbelverhalen onbegrijpelijk zijn wanneer je de bijbelse versies niet kent.

Omgekeerd is dat niet zo. Om bijbelverhalen te begrijpen heb je de Koran niet nodig. Dat betekent niet dat de Bijbel een beter boek is, maar dat de Koran aanvankelijk een ander soort boek was dan de Bijbel met een andere functie. Bij bijbelverhalen in de Koran gaat het om de stichtelijke moraal, niet om de verhalen zelf, want daarnaar verwijst het heilige boek voornamelijk, kennelijk vanuit het uitgangspunt dat de lezers of toehoorders die geschiedenissen wel kennen, hetzij in de bijbelse vorm hetzij in een andere, mondelinge versie. De Koran is eerder een reflecterend dan een vertellend boek.

In die context past de theorie van Christoph Luxenberg dat delen van de Koran in de voor-islamitische tijd een christelijk lectionarium zijn geweest, geschriften voor liturgisch gebruik. Als hij gelijk heeft dan betekent dat dat de Koran later een wezenlijk andere context heeft gekregen dan hij aanvankelijk had. Eén van de uitgangspunten van de revisionisten is dat er een geleidelijke verwijdering is opgetreden tussen christendom en de ontluikende islam. Daardoor raakten de bijbelverhalen in de vergetelheid. De Koran had vervolgens een nieuwe context nodig en kreeg die in de vorm van een levensbeschrijving van de profeet, aldus een mogelijk scenario van de revisionisten.

Daarmee zijn we beland bij een andere ontkoppelingsoperatie, die tussen de profeet Mohammed, zoals biografieën hem beschrijven en de profeet van de Koran, die zelf nooit aan het

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 21

Inleiding

21

woord komt, maar steeds wordt toegesproken door God. Die profeet zou je het beste ‘Jij’ kunnen noemen. Talloze malen komt die jij-figuur voor in de Koran terwijl het heilige boek Mohammed maar viermaal noemt. Op die vier plaatsen staat bovendien niet altijd vast of Mohammed daar een eigennaam is of, wat taalkundig ook zou kunnen, een bijvoeglijk naamwoord, in de betekenis van ‘zeer geprezen’, ‘zeer prijzenswaardig’ of ‘uitverkoren’.

Kan Mohammed (oud-Arabisch: moehammadoe-n) een aanduiding zijn van Jezus of van de door Jezus in het Nieuwe Testament beloofde ‘trooster’, de parakleet, is een van de vragen die revisionisten stellen.

Ook de relatie tussen het Arabische rijk, dat in de eerste helft van de zevende eeuw ontstaat, en de islamitische godsdienst krijgt bij revisionisten een andere lading.

In het traditionele verhaal was er eerst een godsdienst, de islam, en ontstond er vanuit die godsdienst een wereldrijk.

Precies omgekeerd dus aan het christendom, dat pas na enige eeuwen staatsgodsdienst werd in een al bestaand wereldrijk.

Maar volgens veel revisionisten is er niet zo’n groot verschil met het christendom en ging ook de stichting van het Arabische wereldrijk vooraf aan de opkomst van de islam.

Zijn de grote veroveringen overigens echt uitgevoerd vanuit het Arabische schiereiland, vragen revisionisten zich af en zo ja, hoe waren dan ongeregelde bedoeïenen tot een zo omvangrijke campagne in staat? Ze komen met een boeiende suggestie: het was een verovering van binnenuit, waarbij hulptroepen van etnische Arabieren binnen het Perzische rijk in een staatsgreep of mogelijk ook een verwarrend proces van burgeroorlog, de macht overnamen van de etnische Perzen, nadat die tegen de Byzantijnen een langdurige en uitputtende oorlog hadden verloren.

9001_Bronnen Islam 5.0

22

09-02-2009

14:08

Deel 1

Pagina 22

Het Boek

Een belangrijke rol in het denken van de revisionisten speelt de geheimzinnige tekst uit het einde van de zevende eeuw in de binnenkant van de Rotskoepel in Jeruzalem.

Het is een collage van teksten, die ook in de Koran voorkomen en die vooral over Jezus gaan. Ze bevatten een felle aanval op het christelijke leerstuk van de goddelijke drie-eenheid.

Maar is het een polemiek tegen het christendom of is het een polemiek van christenen tegen andere christenen? Munten wijzen er volgens dissidenten op dat de eerste Arabische vorsten christenen waren, zich althans zelf nog zo zagen. Op hun munten staan christelijke symbolen, zoals het kruis en de vis of de naam Sion. Islamologen en moslims noemen hen kaliefen hoewel ze zelf, althans in hun munt-inscripties en in andere opschriften die titel niet voerden.

Ongeveer elke bovenstaande zin heeft nuancering nodig.

De revisionisten ontkennen dat ze een ‘school’ vormen. Op veel punten zijn ze het met elkaar oneens. De een gaat veel verder dan de ander. Hun werk staat deels nog in de kinderschoenen.

Maar ze hebben wel een belangrijke gemeenschappelijke noemer, ze vinden het traditionele verhaal gewoon geen overtuigend wetenschappelijk historisch scenario.

Hun bronnen zijn gevarieerd. De oudste koranhandschriften, onder meer gevonden in een moskee in Jemen, tonen aan dat de schriftelijke vastlegging van de Koran minder nauwkeurig en gedetailleerd was dan moderne uitgaven van het heilige boek suggereren.

De korantekst blijkt minder zuiver Arabisch te zijn dan de orthodoxie beweert. Sterk zijn volgens de revisionisten de invloeden van het verwante Aramees, destijds met Grieks de belangrijkste cultuurtaal van het Midden-Oosten. De Aramese sporen gaan dieper dan alleen maar wat verdwaalde leenwoorden, die al bekend waren. Opnieuw ontkoppeling dus, nu

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 23

Inleiding

23

tussen het klassieke Arabisch en de Koran. Veel gelovigen zien de korantekst als het hemelse, meest perfecte, tijdloze Arabisch, Gods eigen taal, een groot taalkundig voorbeeld en sinds Mohammed nooit meer geëvenaard. Maar volgens revisionisten is de taal van de Koran een op zichzelf staand fenomeen, bijna een mengtaal en zeker geen zuiver Arabisch.

De revisionisten ontkoppelen, maar het omgekeerde doen ze ook. Ze herstellen de continuïteit, de koppeling tussen de islam en zijn voorgangers. Die continuïteit ontkent ook de huidige orthodoxie niet. De Koran verwijst er dan ook voortdurend naar, de profeet van het heilige boek brengt alleen maar in herinnering wat eerdere profeten hebben gezegd.

Maar tegenover die erkenning van de continuïteit in de Koran staat het traditionele verhaal, dat de islam niet geleidelijk laat ontstaan maar plotseling, onverwacht, snel, als de inslag van een meteoriet.

Bij het traditionele verhaal ligt de nadruk op de revolutie, de niet meer terug te draaien verandering die de islam teweegbracht. Diep is daardoor de psychologische kloof tussen de islam en de tijd daarvoor, die de neerbuigende benaming van djahiliyah kreeg, ‘onwetendheid’. De revisionisten erkennen de onomkeerbare verandering, die de islam tot stand bracht, maar beklemtonen dat die toch ook wortels heeft in het verleden: een evolutie.

Die radicale breuk met het verleden is overigens niet typisch voor de islam. Ook christenen beginnen, net als moslims, hun jaartelling bij het veronderstelde begin van hun religie. De Fransen telden na de Franse revolutie hun jaren een tijdlang vanaf de bestorming van de Bastillegevangenis. En veel Europeanen dachten dat het menselijke abstracte denken begon bij de oude Grieken, hoewel die eerst lezen en schrijven moesten leren van de Midden-Oosterse Foeniciërs en hun filo-

9001_Bronnen Islam 5.0

24

09-02-2009

14:08

Deel 1

Pagina 24

Het Boek

sofen inspiratie zochten in Egypte, Klein-Azië en misschien wel India. In Egypte stonden er toen overigens al tweeduizend jaar piramides.

Revisionisten proberen antwoorden te geven, maar belangrijker is de vrijmoedigheid waarmee ze hun vragen stellen. Ze vinden dat westerse islamologen het voortouw in de kritische discussie moeten nemen omdat zij minder risico’s lopen dan moslims die in dezelfde richting denken. Die laatsten zijn er wel degelijk en roeren zich bijvoorbeeld op een website van islamitische vrijdenkers2, die onder andere discussiëren over de overeenkomsten tussen Mohammed en een profeet die 350 jaar eerder vanuit het Midden-Oosten een wereldgodsdienst stichtte, Mani. Andere vrijzinnige moslims ontleden op internet de biografieën van Mohammed.

Op de achtergrond spelen moslims of ex-moslims verder een rol als souffleurs van de revisionisten. Een grote stimulator is een voormalige moslim, die zich tooit met de schuilnaam Ibn Warraq. Deze in Schotland opgeleide islamoloog en auteur van talrijke boeken vertelt zelfs niet aan zijn naaste familieleden waarmee hij bezig is. Ibn Warraq is bitter over veel westerse islamologen, die volgens hem de moed niet hebben om eerlijk onderzoek te doen. Hij vindt zelfs dat ze leugens omarmen.

Maar tegelijk schrijft hij dat de huidige revisionisten onder de islamologen niet zo maar uit de lucht zijn komen vallen. Net als hun traditioneel denkende collega’s kunnen ook zij zich beroepen op illustere voorgangers, grondleggers van de westerse islamologie. Er is in de westerse islamologie ook een traditie van soms radicaal revisionisme.3 De Hongaar Ignaz Goldziher bijvoorbeeld rekende al in de negentiende eeuw af met de hadieth, de uitspraken die aan Mohammed zijn toegeschreven. Hij toont aan dat ze verzonnen

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 25

Inleiding

25

zijn om onduidelijke koranpassages te verklaren of om als basis te dienen voor wetgeving, de sjariah.

Het is onmogelijk om aan alle wetenschappers, die zich in het debat mengen of dat hebben gedaan, voldoende aandacht te besteden. Belangrijk voor dit boek waren marathongesprekken, die de auteurs begin 2006 voerden met vier Duitse voortrekkers van de revisionistische beweging. Gerd RüdigerPuin restaureerde in de jaren tachtig van de vorige eeuw de in de moskee van de Jemenitische hoofdstad Sanaa gevonden oeroude koranfragmenten. Volker Popp is een muntenexpert en tevens een kenner van het oude Iran. Kerkhistoricus KarlHeinz Ohlig ziet in de Koran sporen van een oeroude vorm van Syrisch christendom.

Christoph Luxenberg tenslotte trok de aandacht van een groot publiek met zijn stelling dat de maagden in het paradijs, genoemd in de Koran, in werkelijkheid druiven zijn.

Deze gesprekken mondden uit in een lange serie artikelen in Trouw. Daarin spraken we niet van revisionisten, maar van dissidente islamologen. Het woord dissident roept associaties op met vervolgde politieke dissidenten in de voormalige communistische Sovjet-Unie en in het hedendaagse China. De enigszins polemische benaming vond mede haar inspiratie in het treurige lot van de Duitse islamoloog Günter Lüling.

Lüling komt uit een familie die al sinds de achttiende eeuw op verschillende manieren betrokken is geweest bij het Midden-Oosten. Generaal Theodor Lüling was in de achttiende eeuw gezant aan het hof van de Ottomaanse sultan in Istanbul.

Zijn vader vocht in de Eerste Wereldoorlog als Duitse officier mee aan de kant van het Ottomaanse leger. Hij had een oom die een vooraanstaande oriëntalist was.

Lüling kreeg in de Tweede Wereldoorlog problemen toen hij in 1942 als veertienjarige jongen weigerde leider te worden

9001_Bronnen Islam 5.0

26

09-02-2009

14:08

Deel 1

Pagina 26

Het Boek

van de plaatselijke Hitlerjugend in de stad Kösslinn (nu Polen).

Na de oorlog werd hij eerst metselaar, later ging hij protestantse theologie studeren met als bijvakken Aramees en Arabisch. De preekstoel mocht hij niet op omdat hij het leerstuk van de drie-eenheid had verworpen. Van 1962 tot 1965 was hij directeur van het Goethe-instituut in de Syrische stad Aleppo.

Lüling promoveerde in 1970 op een dissertatie waarin hij probeerde aan te tonen dat delen van de Koran dateerden van ver voor de islam. Het boek zou voor een deel bestaan uit later omgewerkte christelijke hymnen. Hij kreeg een zeer goede beoordeling, die erop neer kwam dat zijn dissertatie het niveau had van wat in Duitsland een Habilitationsschrift heet, een soort superdissertatie, die een voorwaarde voor een hoogleraarschap is. Zijn dissertatie was dus zo goed dat hij geen Habilitationsschrift meer hoefde te schrijven.

Toch kreeg hij in 1972 ontslag bij de universiteit van Erlangen. In 1974 publiceerde hij via de uitgeverij van zijn vrouw een uitwerking van zijn dissertatie onder de titel Über den UrQur’an. Zijn vakgenoten zwegen hem dood. Godsdienstwetenschappers bespraken zijn boek wel. Maar zijn carrière was kapot. Aanvragen om zijn boek alsnog uit te werken tot een Habilitationsschrift werden afgewezen. Ook kreeg hij geen subsidie voor een vertaling. In 1980 verloor hij definitief zijn proces tegen het ontslag. Lüling kreeg een behandeling, die leek op wat politieke dissidenten in de communistische Sovjet-Unie hadden te doorstaan van hun autoriteiten. Zijn ‘vergrijp’ was hetzelfde: hij had gezondigd tegen een overheersende doctrine, die meer eigenschappen vertoonde van een dwingende ideologie dan van een wetenschappelijke theorie.

Zelf houdt hij het er liever op dat nazisympathieën van de tyconen van de Duitse islamologie hem de das om hebben gedaan. Anton Spitaler, hoogleraar in München en lange tijd een

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 27

Inleiding

27

van de sterke mannen van de Duitse islamologie en arabistiek wist Lüling nog een professoraat aan de universiteit van Göteborg in Zweden door de neus te boren.4 Overigens verscheen er in 2003 alsnog een vertaling van zijn boek in het Engels. Lüling leeft, behalve van zijn AOW, van de opbrengst van de zaak van zijn vrouw.

Een drama als dat van Lüling kan zich in deze tijd moeilijker voordoen. Internet heeft doodzwijgen onmogelijk gemaakt. Ook opereren revisionisten niet langer als eenlingen, die stuk voor stuk kunnen worden afgeschoten. Ze brengen gezamenlijk bundels met artikelen uit. In Saarland hebben revisionisten het Ina¯ra-Instituut voor onderzoek naar de vroege Islamgeschiedenis en de Koran opgericht (Ina¯rah is Arabisch voor Verlichting).

In dit boek hebben we gekozen voor de term revisionisten in plaats van dissidenten, om twee redenen. Het is een gangbare term en we hebben in academische kringen te veel welwillendheid ondervonden om het uitdagende woord dissidenten nog te kunnen rechtvaardigen.

Een opmerkelijke en positieve ontwikkeling is dat moslims proberen de revisionisten met hun eigen argumenten te bestrijden. Dat is bijvoorbeeld te zien op de website www.islamic-awareness.org. Deze site besteedt aandacht aan papyri en munten uit de begintijd van de islam en klaagt dat westerse geleerden, die een aanval doen op het traditionele verhaal, die bronnen niet bestuderen. Dat laatste klopt weliswaar niet, want met name munten spelen juist een centrale rol in de theorieën van de revisionisten.

Toch is www.islamic-awareness.org een stap vooruit, want de site breekt met de gewoonte van veel orthodoxe moslims om op wetenschappelijke argumenten te reageren met geloofswaarheden. Tussen die twee categorieën is geen debat

9001_Bronnen Islam 5.0

28

09-02-2009

14:08

Deel 1

Pagina 28

Het Boek

mogelijk. Door nu gebruik te maken van dezelfde bronnen als de revisionisten maakt de website de weg vrij voor een discussie op basis van wetenschappelijke argumenten.

Er doet zich bij die discussie een probleem voor, de arbitrage. Het instrumentarium om bijvoorbeeld te kunnen beoordelen of Luxenberg met zijn theorie over Aramese invloeden in de Koran wel of niet gelijk heeft ontbreekt of is onvolledig. Een pijnlijk gemis is een etymologisch woordenboek van het Arabisch, dat laat zien hoe de betekenissen van woorden en dus de achterliggende concepten zich in de loop van de eeuwen hebben ontwikkeld. Het zou ook de wisselwerking tussen Arabisch en andere Semitische talen duidelijk kunnen maken.

Arabische geleerden hebben in de Middeleeuwen naar de maatstaven van hun tijd groots lexicografisch werk verricht, maar keken niet buiten de begrenzingen van het Arabisch. Ook Arabische geleerden uit de moderne tijd en westerse arabisten en islamologen hebben nog lang niet alle mogelijkheden benut, die een kijkje over de schutting van het Arabisch biedt.

Het mooiste zou een historisch etymologisch woordenboek zijn van niet alleen het Arabisch, maar ook van alle andere aan het Arabisch verwante, Semitische talen. Zo’n woordenboek zou incompleet zijn als het niet ook de geweldige taalschat omvat die ligt verborgen in de Arabische dialecten. Want ook dat zijn musea met tal van sporen van andere, goeddeels of helemaal verdwenen oude Semitische talen of van oud-Arabisch.

Onontbeerlijk is verder een kritische editie van de Koran, zoals die wel bestaat voor andere antieke teksten. Een kritische editie is een wetenschappelijke reconstructie van de meest waarschijnlijke oertekst, gebaseerd op ‘families’ van oude handschriften.

De discussie zal het nog wel lang moeten stellen zonder de-

9001_Bronnen Islam 5.0

09-02-2009

14:08

Pagina 29

Inleiding

29

ze hulpmiddelen. Daardoor blijft ze vooralsnog iets onbeholpens houden, maar de vragen die ze opwerpt zijn er niet minder belangrijk om.

De auteurs hebben dit boek vervaardigd vanuit een intense belangstelling. Die was de voornaamste en misschien wel enige echte drijfveer. Natuurlijk speelde op de achtergrond het islamdebat mee, dat sinds enige jaren in Nederland woedt op soms felle toon. Het was een prettige verrassing dat er op de artikelenserie in Trouw, voor zover viel na te gaan, geen haatreacties zijn gevolgd, ondanks de soms vergaande wijze waarop geloofswaarheden ter discussie stonden. Natuurlijk was er kritiek van moslimzijde, maar steeds waardig. Daaruit blijkt dat een eerlijk debat, ook over zeer gevoelige onderwerpen, wel degelijk mogelijk is.

De auteurs hopen dat ook moslims hun boek zullen lezen.

Ze sluiten niet bij voorbaat categorieĂŤn lezers uit, naar het voorbeeld van Patricia Crone en Michael Cook. In hun voorwoord bij Hagarism, The Making of the Islamic World schrijven ze dat het een boek van ongelovigen voor ongelovigen is.

Deze benadering wijzen de auteurs van dit boek af, niet zo zeer omdat die laf zou zijn, want ook lafheid kan soms een pragmatisch bezien juiste keuze zijn. Wel omdat van intellectuele apartheid weinig goeds te verwachten valt. Ook gelovige moslims zijn dus als lezers hartelijk welkom.