Dood, en dan?

10115_Dood, en dan 5.0

06-10-2010

13:05

Pagina 1

Dood, en dan?

10115_Dood, en dan 5.0

06-10-2010

13:05

Pagina 2

10115_Dood, en dan 5.0

06-10-2010

13:05

Pagina 3

Wim Weren

Dood, en dan?

Stemmen uit de Bijbel, echo’s in onze cultuur

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Uitgeverij Pelckmans, Kapellen

10115_Dood, en dan 5.0

06-10-2010

13:05

Pagina 4

www.uitgeverijmeinema.nl Ontwerp omslag: Marion Rosendahl Illustratie omslag: Ets Marcus van Loopik, Kruisiging – Heiliging van Gods naam (Katholieke Bijbelstichting, Den Bosch) ISBN 978 90 211 42401 (Nederland) ISBN 978 90 289 4944 7 (België) NUR 703; 654 D/2010/0055/324 © 2010 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer De uitgeverij heeft getracht de rechten voor de opgenomen werken zoveel mogelijk te regelen. Mocht u desondanks menen rechten te kunnen doen gelden, neemt u dan alstublieft contact met ons op.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

10115_Dood, en dan 5.0

06-10-2010

13:05

Pagina 5

Inhoud Inleiding Vragen rond dood en leven Intertekstualiteit Opzet van dit boek

9 9 10 13

1 Dood, en dan? Trends in de moderne westerse cultuur Een cultuur van de dood?

Metamorfose van de dood Verschuivingen in Nederland

15 15 18 20

2 De dood als een zwart gat De dood niet bagatelliseren Een somber levenslied: Psalm 88 Psalm 88 bij Ramses Shaffy Gitzwarte novellen over lijden en dood van Arnold Aletrino

24 24 28 35 38

3 Veel te jong moeten sterven Te vroeg afgebroken levens De dood van twee koningskinderen Twee leiders ontsnappen als kind aan de dood De rol van God P.F. ThomĂŠse, Schaduwkind

45 45 47 51 53 54

4 Moord en doodstraf De decaloog op het witte doek en op de planken De Tien Woorden in de Bijbel Het vijfde gebod en de sanctie op moord Doodstraf in de Bijbel Processen en executies Confrontatie

60 60 66 68 70 72 76

5

10115_Dood, en dan 5.0

06-10-2010

13:05

Pagina 6

5 Blijven goede mensen leven, door de dood heen?

Godsvertrouwen en trouw aan de thora leiden tot het volle leven In de spiegel van bidprentjes

79 79 86

6 Een dal vol doodsbeenderen 97 Opbouw en betekenis van Ezechiël 37:1-14 97 Een nieuw leven voor Ezechiëls visioen 107 Echo’s van Ezechiël 37:1-14 in Ash-Wednesday van T.S. Eliot 110 7 Marteldood en opstanding Het lichaam gebroken en geheeld in 2 Makkabeeën 7:1-42 Uit de dood doen herrijzen Verrijzenisgeloof en scheppingsgeloof Joodse martelaars in de kunst De Makkabeeënschrijn De witte kruisiging van Marc Chagall Kruisiging – Heiliging van Gods naam: een ets van Marcus van Loopik

117 118 123 127 130 130 134

8 Kruis en verrijzenis door de ogen van kunstschilders Alexamenos aanbidt zijn god Matthias Grünewald, Gekruisigde Christus In de lijn van Grünewald en toch weer anders De gekruisigde als tragisch symbool van onze tijd Salvador Dalí, De Christus van Johannes van het Kruis Opstanding bij Grünewald De kruisweg van Aad de Haas in Wahlwiller Twee ramen van Gérard Garouste: Jona en Jezus Sieger Köder, Maria van Magdala bij het graf De levensboom van Lucy D’Souza Besluit

140 140 142 143 145 147 148 149 151 153 154 156

9 Jezus’ verrijzenis in Matteüs & leven en dood in de video Emergence van Bill Viola Jezus’ verrijzenis in Matteüs 27:55-28:20 Leven en dood in de video Emergence van Bill Viola

158 158 166

6

137

10115_Dood, en dan 5.0

06-10-2010

13:05

Pagina 7

10 Verrijzen met lichaam en al?

Vraagtekens bij Jezus’ verrijzenis De film The Body De graftombe in Talpiot Het lichaam van de verrezene in de evangeliën Lichamelijkheid en opstanding in 1 Korintiërs 15 Elkaar weerzien na de doodsslaap?

181 181 182 184 187 191 199

11 Nieuw leven in Johannes en in de pop Eeuwig leven in Johannes Het gesprek van Marta met Jezus Apocalyptische beelden van het eschaton Traditionele voorstellingen krijgen een nieuwe betekenis Is de visie van Johannes wel zo origineel?

Emmaüs in Londen

202 202 203 205 209 213 215

12 Dood, en dan? Perspectieven vanuit Bijbel en cultuur Terugblik op de methode Dood, en dan? Perspectieven vanuit de Bijbel Dood, en dan? Perspectieven vanuit de moderne cultuur Dood, en dan? Een persoonlijk slot

219 219 221 228 235

Bibliografie Verantwoording

238 245

7

10115_Dood, en dan 5.0

06-10-2010

13:05

Pagina 8

10115_Dood, en dan 5.0

06-10-2010

13:05

Pagina 9

Inleiding Vragen rond dood en leven Wat gebeurt er als we sterven, en staat er daarna nog iets te gebeuren? Dood, en wat dan? Deze existentiële vraag, die alle stervelingen bezighoudt, vormt de rode draad in dit boek. Op een vraag als deze valt geen antwoord te geven dat iedereen zal overtuigen.

Veeleer is het zo dat het mysterie van leven en dood telkens weer nieuwe vragen oproept.

Dit boek cirkelt rond de volgende vragen. Is de dood een zwart gat, het bittere einde? Waarom moeten mensen soms veel te jong sterven, en heeft God daar dan de hand in? Wat houdt het in om respectvol om te gaan met het eigen leven en dat van anderen? Blijven goede mensen leven, door de dood heen? Leiden godsvertrouwen en een integere levenswandel tot het volle leven? Kunnen martelaren, die sterven voor hun geloofsidealen, uitzien naar herstel van hun gebroken lichaam? Wat betekent het dat doden verrijzen? Welke kijk op kruis en opstanding hebben kunstschilders uit de twintigste eeuw, en hoe verhoudt hun artistieke verbeelding zich tot de verhalen over Jezus in de evangeliën? Is de opstanding een louter spiritueel gebeuren, of raakt het ook onze lichamelijkheid en de wereld om ons heen?

Kunnen we in ons aardse bestaan de hemel of de hel al beleven?

Vragen rond de dood vormen het hart van elke cultuur en elke religie. Confrontaties met de dood geven te denken en leiden misschien tot een beter zicht op wat het leven eigenlijk is. In dit boek gaat het over beelden van de dood en van wat daarna misschien nog komt.

Onze westerse cultuur is ervan doordrenkt. Vele hedendaagse opvattingen zijn geïnspireerd door stof uit de boeken van de Bijbel, die ook zelf op dat punt heel divers is. Echo’s van deze bijbelse stemmen klinken door in allerlei vormen van hedendaagse kunst: in romans, novellen en gedichten, in de schilderkunst, de popmuziek, in toneelstukken en films. Bijbelse visies op leven en dood worden daarin niet domweg herhaald. Kunstenaars geven er op een eigen en vaak ver9

10115_Dood, en dan 5.0

06-10-2010

13:05

Pagina 10

nieuwende wijze vorm en inhoud aan, zeker als ze de traditionele antwoorden niet anders kunnen zien dan als doekjes voor het bloeden.

In dit boek pendel ik dan ook op en neer tussen de wereld van de Bijbel en onze moderne cultuur. Dat zijn twee reservoirs voor zingeving. Er is geen vaste richting voor dit pendelverkeer. De ene keer reis ik van A naar B, en de volgende keer van B naar A. De Bijbel zit vol stemmen die spreken over de dood en wat daarna misschien nog te verwachten valt, en in onze cultuur vallen vele echo’s te beluisteren van deze bijbelse stemmen. Teksten en concepten uit de Bijbel kunnen ons helpen om onze cultuur beter te doorgronden, en omgekeerd kunnen we door de bril van de hedendaagse cultuur de Bijbel met nieuwe ogen lezen.

Intertekstualiteit Hiermee is al aangeduid hoe ik in dit boek te werk ga. Ik werk met een onderzoeksmodel dat bekend staat onder de naam ‘intertekstualiteit’. Naar de letter genomen slaat deze term alleen op relaties tussen teksten uit verschillende boeken. De grondleggers van het model (Julia Kristeva, Roland Barthes en vele anderen) hebben het concept ‘intertekstualiteit’ niet zo beperkt opgevat. In hun ogen is de cultuur als geheel één grote tekst waarin zich relaties, patronen en betekenislijnen aftekenen die voortdurend in beweging zijn.

Zoals de ondertitel van dit boek aangeeft richt ik me hier op stemmen uit de Bijbel en echo’s in onze cultuur. Bij stemmen uit de Bijbel heb ik teksten op het oog die betrekking hebben op existentiële vragen rond leven en dood. Omdat deze weidse thematiek in haast iedere bijbeltekst doorklinkt, kan ik geen breed overzicht bieden van de totale stof, maar moet ik me beperken tot een kleine selectie.1 Bij de uitwerking daarvan probeer ik te weerstaan aan de verleiding 1.

10

Voor een overzicht zij verwezen naar enkele recente werken: N.T. Wright, The Resurrection of the Son of God, Minneapolis 2003; A.F. Segal, Life After Death. A History of the Afterlife in the Religions of the West, New York enz. 2004; A. Berlejung en B. Janowski (red.), Tod und Jenseits im alten Israel und in seiner Umwelt. Theologische, religionsgeschichtliche, archäologische und ikonographische Aspekte, Tübingen 2009.

10115_Dood, en dan 5.0

06-10-2010

13:05

Pagina 11

om al te veel eenheid te scheppen in de rijke verscheidenheid die aan de Bijbel eigen is wanneer het gaat over leven en dood. In plaats daarvan leg ik de diversiteit aan opvattingen bloot. Het gaat me daarbij niet om de vraag in welke volgorde ze precies ontstaan zijn en of de ene visie misschien is voortgekomen uit de andere. Liever beschouw ik de verschillende ontwerpen als stemmen, die naast elkaar staan en elkaar soms bekritiseren of zelfs tegenspreken. Samen geven de verschillende hoofdstukken van mijn boek een beeld van deze diversiteit.

Even divers zijn de echo’s van stemmen uit de Bijbel in de moderne cultuur. Een handig overzicht hiervan en een reeks detailstudies zijn te vinden in het in 2009 verschenen boek De Bijbel Cultureel.2 Omdat er zoveel stof is, was het voor mij een hele kunst om uit de brede waaier aan mogelijkheden een keuze te doen voor mijn boek en te focussen op enkele sprekende voorbeelden. Ik heb het zwaartepunt gelegd bij de wereld van de kunsten uit de twintigste en het begin van de eenentwintigste eeuw. Maar ook dan kan ik slechts een paar genres aan bod laten komen.

Bij dit selectieproces heb ik mijn voordeel gedaan met adviezen van specialisten op deelterreinen. Voor de schone letteren waren dat Jaap Goedegebuure en Sander Bax, en voor de beeldende kunst en de schilderkunst Wouter Prins, Ria Seveke en Frans Vosman. Lijsten van films over bijbelse stof kreeg ik van Sylvain De Bleeckere en Mariëlle Noordzij, en over popmuziek voerde ik boeiende gesprekken met Peter Siersksma. Tijdens het hele denk- en schrijfproces ben ik ter zijde gestaan door Nathalie Bastiaansen, zelf kunstenares en student Religiewetenschappen aan de Universiteit van Tilburg met een levendige belangstelling voor de dynamische verhouding tussen Bijbel en moderne cultuur. Zij heeft veel stof verzameld uit de wereld van de kunsten en twee voorstudies geschreven over artistieke producten die in dit boek besproken worden, namelijk het gedicht Ash-Wednesday van T.S. Eliot en de video Emer-

2.

M. Barnard en G. van de Haar (red.), De Bijbel cultureel. De Bijbel in de kunsten van de twintigste eeuw, Zoetermeer / Kapellen 2009. Veel informatie bieden de websites www.bijbelencultuur.nl, www.statenvertaling.net/kunst/tijdlijn.html en www.statenvertaling.net/kunst/specials.html.

11

10115_Dood, en dan 5.0

06-10-2010

13:05

Pagina 12

gence van Bill Viola. En dan heb ik nog niets gezegd over Wilma, mijn metgezel op het levenspad, die iedere stap volgt en me vaak ver vooruit is. Aan al deze gesprekspartners ben ik veel dank verschuldigd. Zij hebben mij geholpen bij een nieuwe uitdaging: bijdragen aan het ontwikkelen van een cultuurwetenschappelijke aanpak in de bijbelwetenschappen.

Dit is een spannend veld van onderzoek, omdat in de moderne westerse cultuur de Bijbel niet meer alleen functioneert als een gezagsvolle bron die bijval verdient. Steeds meer wordt de Bijbel ook gezien als een klassieker die op tegenspraak stuit en waarvan de inhoud soms grondig wordt omgewerkt, soms zelfs zo grondig dat het niet op voorhand duidelijk is dat er stof uit de Bijbel in het geding is. Dit hangt samen met het feit dat in de moderne cultuur verwijzingen naar de Bijbel vaak een verholen karakter hebben. Woorden en zinnen uit de Bijbel worden in de regel niet letterlijk aangehaald, en evenmin is er altijd sprake van expliciete signalen die erop duiden dat er inspiratie is geput uit het boek der boeken. Het opsporen en het herkennen van echo’s van bijbelse stemmen is een complexe bezigheid. Toch moet dat met veel zorgvuldigheid gebeuren, want anders is er geen stevige basis voor een intertekstuele studie.

Eerst moet aangetoond worden dát er relaties zijn tussen bijbelse teksten en moderne artistieke werken, en pas daarna kan met vrucht bestudeerd worden hoe de oude stof opnieuw tot leven is gewekt.

Extra complicerend is dat niet alle relaties ook bewust geïntendeerd hoeven te zijn door de moderne kunstenaar; het kan ook gaan om vrijere verbanden, die gelegd worden door de onderzoeker of door andere lezers of toeschouwers.

Binnen dat intertekstuele netwerk spelen zowel patronen en structuren als betekenislijnen een rol. Het zwaartepunt ligt wat mij betreft op het spel van betekenissen. Op dat vlak zoek ik naar een antwoord op twee verschillende vragen: a) Welke betekenis(sen) krijgt aan de Bijbel ontleende stof in het moderne kunstwerk? Hoe wordt deze stof hier geïnterpreteerd?

Interessant zijn vooral de verschillen ten opzichte van het origineel, de transformaties. b) Om deze verschillen scherp te kunnen omschrijven, moet er ook ruime aandacht zijn voor de betekenis(sen) die de bijbelse tek12

10115_Dood, en dan 5.0

06-10-2010

13:05

Pagina 13

sten of concepten hebben binnen hun eigen literaire setting en in hun eigen culturele omgeving. De Bijbel is immers niet alleen een producent van cultuur, maar ook het product van cultuur.

Bijbelteksten moeten dus ook (en zelfs primair) begrepen worden vanuit de context van de culturen waaraan zij ontsproten zijn.

Hun oorspronkelijke betekenis kan flink verschillen van betekenissen die ze in latere culturen gekregen hebben.

De volgorde waarin deze twee stappen gezet worden, ligt niet vast.

Soms is het handig en verstandig om het vertrekpunt te kiezen bij het moderne product en dan pas te bezien hoe de daar geboden interpretatie zich verhoudt tot het origineel; soms is het raadzaam om precies de omgekeerde weg te bewandelen.

Opzet van dit boek In hoofdstuk 1 komen enkele trends aan de orde in de moderne westerse cultuur; de dood is van aanschijn veranderd en de opvattingen over wat daarna misschien komt, zijn aan het verschuiven. In de daarop volgende hoofdstukken 2 en 3 concentreer ik me op de donkere kanten van de dood en op de schrijnende ervaring dat mensen soms veel te jong moeten sterven. Hoofdstuk 4 gaat over discussies in de Bijbel en in moderne bioscopen en theaters over moord en doodstraf.

Daarna richt ik me expliciet op de vraag ‘dood, en dan?’ In hoofdstuk 5 lever ik kritiek op het wijdverbreide idee dat het Oude Testament weinig hoop zou geven op een leven dat verder reikt dan de dood. Dat idee steunt op een vereenzelviging van voortbestaan en verrijzen. Ik zal laten zien dat het Oude Testament naast de betrekkelijk jonge categorie ‘verrijzenis’ nog een ander taalspel kent en dat dit voor moderne mensen wel eens heel inspirerend zou kunnen zijn. In hoofdstuk 6 bespreek ik verschillende interpretaties van het visioen van een dal vol doodsbeenderen, te beginnen bij Ezechiël en eindigend bij T.S Eliot. Daarna ga ik in hoofdstuk 7 op zoek naar de wieg van het opstandingsgeloof. Verhalen en schilderijen over Joodse martelaren leveren hier stof tot reflectie, ook op de relatie tussen opstanding en lichamelijkheid. Deze relatie vormt 13

10115_Dood, en dan 5.0

06-10-2010

13:05

Pagina 14

ook een rode draad in de daarop volgende hoofdstukken. In hoofdstuk 8 worden kruis en verrijzenis bezien door de ogen van kunstschilders. In hoofdstuk 9 belicht ik welke de eigen accenten zijn in de visie van Matteüs op Jezus’ verrijzenis en waartoe het leidt wanneer we zijn verhaal leggen naast de video Emergence van Bill Viola. Lichamelijkheid en opstanding vormen het centrale onderwerp van hoofdstuk 10. Een aparte plaats is weggelegd voor de ideeën over leven en dood van Johannes (hoofdstuk 11). Verrassende echo’s van verhalen uit de evangeliën over dood en verrijzen vinden we in recente popsongs.

Hoofdstuk 12 geeft een samenvattende beschrijving van de diversiteit die gaandeweg aan het licht is gekomen. Wat zijn de sterke en zwakke kanten van de verschillende constructies uit de Bijbel en de moderne cultuur? In dat verband zal ik ook aanstippen wat mijn eigen antwoord is op de vraag uit de titel van dit boek: dood, en dan?

14

10115_Dood, en dan 5.0

06-10-2010

13:05

Pagina 15

1 Dood, en dan?

Trends in de moderne westerse cultuur In dit boek kies ik mijn vertrekpunt bij onze eigen cultuur, waarin we ons thuis voelen als een vis in het water. Hoe kijken moderne westerse mensen aan tegen de dood?1 In onze tijd heeft de dood nieuwe gezichten gekregen. Of zijn wij anders gaan kijken? Na enkele algemene bespiegelingen presenteer ik recente cijfers over opvattingen in Nederland over een leven na de dood.

Een cultuur van de dood?

Door de explosieve groei van de medische technologie en de hogere levensstandaard worden we geacht langer te leven, al kan de levensdraad door nieuwe ziektes plotseling worden doorgesneden.

Gezondheid is voor velen een van de hoogste waarden. Ook bij het klimmen der jaren kunnen we er jong blijven uitzien. De keerzijde van dat alles is dat we nauwelijks nog raad weten met de onverwachte dood. Een onverwachte dood was altijd al een schrikbeeld, het was een ramp waarvoor God ons zou moeten behoeden. ‘A morte improvisa libera nos Domine’ (van een onvoorziene dood bevrijd ons, Heer) zongen katholieken in een oude litanie. Even erg of nog erger is het om veel te jong te moeten sterven. Maar wat is jong? In samenlevingen waarin de gemiddelde levensduur rond de dertig of veertig jaar lag, was het uitzonderlijk dat iemand de leeftijd van zeventig of tachtig jaar bereikte. ‘Zeventig jaar kan ons leven tellen, tachtig misschien als we krachtig zijn’, zo lezen we in Psalm 90:10.

Momenteel ligt het bereiken van deze hoge leeftijden in het Westen binnen het bereik van steeds meer mensen. Van iemand die sterft als hij of zij nog maar zestig is, heet het nu dat zo iemand veel te 1.

In dit hoofdstuk heb ik stof ontleend aan: B. Noys, The Culture of Death, Oxford etc. 2005, 331.

15

10115_Dood, en dan 5.0

06-10-2010

13:05

Pagina 16

jong is en nog lang had kunnen leven. We spiegelen ons liever aan Genesis 6:6 waar de limiet van een mensenleven gesteld wordt op 120 jaar.

Niet alleen de vroegtijdige dood is in onze cultuur een probleem.

De te late dood is dat evenzeer. Door de toegenomen mogelijkheden van de medische zorg kan een leven lang gerekt worden. De techniek laat dat toe, maar de ethische vraag rijst hoelang we daarmee moeten doorgaan. Moet iemand niet ook de kans krijgen om in vrede te sterven? Bij vol bewustzijn, als dat kan, want het levenseinde is niet per se een onzalig gebeuren maar kan ook de bekroning zijn van een mooi leven, een laatste toets die best glansrijk kan worden doorstaan.

Terwijl we de dood langdurig op afstand weten te houden, zijn we er toch allerminst zeker van dat we niet plotseling worden weggevaagd, op een gewelddadige manier. In de twintigste eeuw is het besef sterk gegroeid dat we doorlopend maar een paar seconden verwijderd zijn van de dood. Dat komt omdat we in die eeuw getuige waren van veel uitbarstingen van geweld. Er hebben twee wereldoorlogen gewoed, en nog altijd zijn er vele lokale brandhaarden. We zijn nooit meer genezen van de gruwelijke herinnering aan de moord op zes miljoen Joden, her en der in Europa, en niet alleen in de vernietigingskampen van het Derde Rijk. Op Hiroshima en Nagasaki zijn de eerste atoombommen gevallen, die niets en niemand ontzien. Er was sprake van genocide op grote schaal, in Armenië, in Afrika. De toegenomen mobiliteit ging gepaard met verkeersdrama’s. Terroristische aanslagen op een vliegtuig eindigden in een bloedbad, zoals boven het Schotse Lockerbie in 1988, toen alle 259 inzittenden en elf mensen op de grond om het leven kwamen.

Het eerste decennium van de eenentwintigste eeuw doet daar niet voor onder. De nieuwe eeuw begon met de aanval op 11 september 2001 op de Twin Towers in New York en het Pentagon in Washington, later gevolgd door aanslagen op de metro in Madrid, Londen en Moskou. Een zware tsunami teisterde in 2004 op Tweede Kerstdag de landen rond de Indische Oceaan en aardbevingen zoals die op Haïti vaagden ontelbaar veel mensen weg en ontwrichtten het bestaan van de overlevenden. We zijn er in de voorbije jaren meer dan ooit van doordrongen geraakt dat de verontrei16

10115_Dood, en dan 5.0

06-10-2010

13:05

Pagina 17

niging van het milieu en de klimaatverandering catastrofale gevolgen kunnen hebben voor het leven op de hele planeet. We bevinden ons zo in de paradoxale situatie dat we lang zouden kunnen leven, maar evengoed kunnen we op elk ogenblik en op elke plaats plotseling gedood worden, en wel massaal.

De vele vormen van een onverwachte en massale dood zijn voor iedereen zichtbaar, omdat ze welhaast dagelijks door de media in beeld worden gebracht. Daar staat tegenover dat de dood in de moderne westerse samenlevingen vaak aan het gezichtsveld is onttrokken, omdat mensen sterven in een ziekenhuis, een verzorgings- en verpleeghuis of in een hospice, terzijde van het gewone leven van alledag.

Dat betekent niet dat de dood uitgebannen is uit het publieke domein of dat de dood een taboe zou zijn, zoals seks dat vroeger wel was. Er verschijnen vele boeken over sterven. Moderne cultuurproducten zoals romans, gedichten en films zijn vaak zwanger van de dood. In 2003 was ‘STYX – leven en dood in de letteren’ het motto van de Boekenweek. Als er al iets taboe is, dan is dat het spreken over de eigen dood. Velen hebben de neiging om de dood te beschouwen als iets van anderen. Of zoals Woody Allen het zei: ‘Het is niet zo dat ik bang ben om te sterven, ik wil er alleen niet bij zijn als het gebeurt.’2 Heel scherp komt dat al naar voren in de novelle De dood van Iwan Iljitsj van Leo Tolstoi uit 1886. Als zijn collega’s in de krant lezen dat hij na een slopende ziekte is overleden, denken ze meteen aan zijn opvolging. En dan staat er de beroemd geworden zin: Behalve de door dit sterfgeval in ieder opgekomen overwegingen over overplaatsingen en mogelijke veranderingen, die konden volgen, riep dit feit van het overlijden van een goede kennis bij allen die het hoorden een gevoel van vreugde wakker, dat hij, en niet zijzelf gestorven waren, zoals dat altijd het geval is. ‘Wat zeg je dáárvan! Hij is gestorven en ik leef nog,’ dacht of voelde ieder.3

2.

3.

In de film Love and Death, 1975.

L.N. Tolstoi, De dood van Iwan Iljits. Vertaald door T. Eekman, Amsterdam 1946, 6.

17