11036_Engelen als gast 5.0
08-03-2011
Engelen als gasten
17:24
Pagina 1
11036_Engelen als gast 5.0
08-03-2011
17:24
Pagina 2
11036_Engelen als gast 5.0
08-03-2011
17:24
Pagina 3
Robert Vosloo
Engelen als gasten Over christelijke gastvrijheid Vertaald door Margriet van der Kooi
Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer
11036_Engelen als gast 5.0
08-03-2011
17:24
Pagina 4
isbn 978 90 239 2590 3 nur 763, 7000 Ontwerp omslag: Marion Rosendahl Oorspronkelijk verschenen bij Lux Verbi Bybelmedia, Wellington, ZuidAfrika, onder de titel Engele als gaste? Š Oorspronkelijke uitgave 2006 Lux Verbi Bybelmedia, Wellington, Zuid-Afrika Š Nederlandse uitgave 2011 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. www.uitgeverijboekencentrum.nl
11036_Engelen als gast 5.0
08-03-2011
17:24
Pagina 5
Op de omslag van het oorspronkelijke boek dat in het Afrikaans geschreven is, staat een afbeelding van de beroemde 15e-eeuwse icoon van Andrej Rubljev, die De Gastvrijheid van Abraham genoemd wordt. Op de icoon worden drie engelen, die in een kring zitten, afgebeeld. Dat herinnert aan de tekst uit Genesis 18, waar Abraham en Sara gastvrijheid aan drie vreemdelingen betoonden. In het Nieuwe Testament lezen we ook in HebreeÍn 13:2 dat sommigen, zonder het te hebben beseft, engelen als gasten te hebben gehuisvest door gastvrijheid te oefenen. De icoon wordt een betekenisvolle afbeelding van de gastvrijheid van God – een God die zich in vreemde gestalten door mensen laat ontmoeten, en in de gestalten van vreemdelingen.
11036_Engelen als gast 5.0
08-03-2011
17:24
Pagina 6
11036_Engelen als gast 5.0
08-03-2011
17:24
Pagina 7
Inhoud
Aanbeveling – James Kennedy
00
Woord vooraf van de schrijver bij de Nederlandse vertaling
00
deel i: De verwelkoming van ‘de ander’ Inleiding 1. Tussen fascinatie en angst 2. ‘Wij hebben geen tijd voor jullie’ 3. ‘Wij hebben geen plaats voor jullie’
00 00 00 00 00
Deel ii: Gastvrijheid door de eeuwen heen Inleiding 4. Oudtestamentische teksten en gastvrijheid 5. Gastvrijheid en de Grieks-Romeinse cultuur 6. Nieuwtestamentische teksten en gastvrijheid 7. Van de vroege kerk tot de Verlichting 8. Stemmen van de 20e eeuw 9. Gastvrijheid en ubuntu
00 00 00 00 00 00 00 00
Deel iii: Praktijken van gastvrijheid Inleiding 10. Gastvrijheid en politieke en economische instellingen 11. Gastvrijheid en christelijke gemeenschappen 12. Gastvrijheid en het interreligieuze gesprek
00 00 00 00 00
Slotwoord
00
Literatuur
00 7
11036_Engelen als gast 5.0
08-03-2011
Verantwoording van de vertaler Noten
17:24
Pagina 8
00 000
11036_Engelen als gast 5.0
08-03-2011
17:24
Pagina 9
Aanbeveling
Het boek van Robert Vosloo over gastvrijheid is koren op de molen van een samenleving als de Nederlandse, waar meer dan ooit aandacht lijkt te zijn voor gastvrijheid. Als bestuurslid van een Nederlands museum vind ik het indrukwekkend om te zien hoeveel moeite musea tegenwoordig doen om bezoekers te laten merken dat ze welkom zijn. Dat geldt niet alleen voor de hospitality industry als de horecasector, inclusief musea, restaurants en attractieparken; ook ziekenhuizen en verpleeghuizen doen steeds meer hun best aantrekkelijk te zijn voor hun cliënten. Mensen verwachten steeds meer dat zij gastvrij ontvangen worden en professionals leren steeds beter hoe zij hun bezoekers kunnen verwelkomen. In Amerika krijg je soms de indruk dat het vooral om de fooi is te doen, maar ik merk steeds vaker dat bedienend en verzorgend personeel getraind wordt om ook echte belangstelling te tonen voor de mensen die aan hun zorg zijn toevertrouwd. Gedreven door zowel professionele normen als medemenselijkheid kunnen velen van hen een licht zijn op het pad van hun cliënten. De hernieuwde aandacht voor gastvrijheid in de relatie tussen professionals en cliënten is een signaal dat geen samenleving kan bloeien zonder deze deugd. Nu vroegere organische verbindingen tussen mensen (bijvoorbeeld familieverbanden) zwakker worden, zullen nieuwe vormen van gastvrijheid en ondersteuning steeds belangrijker worden. Maar bijna iedereen zal erkennen dat dergelijke vormen van gastvrijheid – waarbij financiële transacties plaatsvinden – niet genoeg zijn. Het probleem is niet zozeer dat ze niet gemeend zouden zijn of dat het beter zou zijn als deze instellingen niet langer zouden proberen menselijke aandacht en 9
11036_Engelen als gast 5.0
08-03-2011
17:24
Pagina 10
gastvrijheid hoog in het vaandel te houden, maar dat deze pogingen ‘om er te zijn’ beperkt zijn. Het houdt een keer op. Deze vormen van gastvrijheid maken de relatie plezieriger, maar bevestigen tegelijkertijd de verhouding als dienstverlener en consument. Hierdoor worden menselijke relaties gereguleerd, maar niet op een hoger niveau getild. En het zijn juist deze hogere vormen van gastvrijheid – de ontmoetingen waarin je een engel zou kunnen tegenkomen – die de kern vormen van Vosloo’s boek. Dit boek opent ons de ogen voor de wereld waarin we nu leven en waarin engelen niet gemakkelijk gastvrij door ons ontvangen zullen worden. Als Zuid-Afrikaner en Afrikaner heeft Vosloo van nabij meegemaakt hoe bestaande scheidslijnen een warm welkom in de weg kunnen staan, omdat mensen liever veilig in hun eigen groep verkeren. Velen durven de hand niet te reiken naar anderen die buiten hun eigen vertrouwde kring staan. Maar niemand hoeft te denken dat het in Nederland aan het begin van de eenentwintigste eeuw zoveel eenvoudiger is. Dat komt niet alleen door de strenge regelgeving in Europa, die veel mensen buiten de grenzen wil houden, maar ook door de veranderde houding van Nederlanders zelf. De landsgrenzen zijn weer op de kaart gezet. Dertig jaar geleden waren Nederlanders nog trots op hun openheid en hun gastvrijheid ten opzichte van bijvoorbeeld ‘gastarbeiders’ en asielzoekers. Politieke partijen benadrukten diversiteit als manier om van elkaar te leren. Men stelde dat immigranten de Nederlandse cultuur verrijkten. Het sprak vanzelf dat de gastarbeiders hun gezinnen naar Nederland mochten halen en bij werkloosheid werden ze ook het land niet uitgezet. Vanuit het oogpunt van de geschreven en ongeschreven wetten van gastvrijheid stuitte dat Nederlanders tegen de borst. We hoeven die periode overigens niet te romantiseren. Ook toen waren er raciale spanningen en werden immigranten niet door iedereen met open armen ontvangen. Maar het klimaat is sindsdien wel sterk veranderd. Immigranten en nieuwkomers zijn nu in veel Europese landen en Noord-Amerika minder welkom, hoewel hoogopgeleide 10
11036_Engelen als gast 5.0
08-03-2011
17:24
Pagina 11
Nederlanders van Turkse of Marokkaanse afkomst zeggen dat Duitsers gastvrijer tegenover hen zijn dan hun eigen landgenoten. Hoe dan ook: Nederland is geen uitzondering. De gastvrije houding van Nederlanders – hoe naïef en oppervlakkig die ook was – is omgeslagen in een tamelijk paternalistische houding: je moet integreren en je aanpassen, anders word je niet geaccepteerd. Je hoeft geen voorstander te zijn van open immigratie of multiculturalisme om te zien dat de toegenomen zorgen over religieus (islamitisch) geweld, de gevolgen van de economische recessie en de verloedering van de samenleving de gastvrijheid jegens buitenlanders heeft ondergraven. Toch is het niet alleen ouderwets nationalisme dat ten grondslag ligt aan de weinig ruimhartige houding. Vosloo merkt zelf op dat de levensvisie waarin individuen autonoom opereren in hun sociale netwerk, meer invloed heeft op onze houding jegens buitenstaanders. Zelfstandige mensen geven hun relaties niet op en kunnen nog steeds intensieve sociale contacten onderhouden met anderen. Maar in hun autonomie beseffen zij minder dat ze anderen iets schuldig zouden zijn. Hun tijd en geld zijn van hen alleen. Ze mogen zélf bepalen of en hoe zij bereid zijn anderen te helpen. Daarnaast zijn ze goed op de hoogte van het wettelijk recht voor burgers op bepaalde vormen van overheidsondersteuning en houden de staat dus verantwoordelijk. Het leven in zo’n samenleving waarin mensen trots zijn op hun autonomie, maakt geen einde aan gastvrijheid. Maar het beperkt wel de situaties waarin we bereid zijn gastvrij te denken en te handelen en anderen de hand te reiken. Bovendien is niets menselijks ons vreemd. Het is altijd al zo geweest dat mensen gemakkelijker gastvrijheid bewijzen aan mensen die op hen lijken, dan aan mensen die anders zijn. In veel opzichten staan Nederlanders bekend als open en tolerante mensen. Ze reizen graag en spreken hun talen. Buitenlanders merken op dat Nederlanders hen goed ontvangen en wegwijs kunnen maken in hun samenleving. Maar de gastvrijheid is beperkt. In andere 11
11036_Engelen als gast 5.0
08-03-2011
17:24
Pagina 12
opzichten sluiten Nederlanders anderen juist buiten, zeker in hun nadruk op ‘gezelligheid’. Buitenstaanders hebben bijna per definitie geen aandeel in deze gezellige bijeenkomsten, waar mensen elkaar over het algemeen goed kennen. In hun hang naar gezelligheid geven zij liefde en warmte aan hen die behoren tot hun kring, maar laten ze anderen in de kou staan. Andere landen zullen ongetwijfeld hun eigen manieren hebben om hun sociale netwerken af te schermen. Er is dus genoeg reden om Vosloo’s beschouwingen over gastvrijheid aandachtig te lezen. Als historicus waardeer ik zijn brede blik op de geschiedenis: hij laat zien hoe het in andere tijden en op andere plaatsen in de praktijk werd gebracht, van de oude Grieken tot het moderne Afrika. Vosloo is beknopt in zijn historische analyse en zeker niet uitputtend, maar wel zorgvuldig door geen plaats of periode te idealiseren. Hij biedt weerstand aan de neiging om de westerse christelijke traditie af te schilderen als de enige bron van ware gastvrijheid; we kunnen veel leren van ‘heidense’ gebruiken, van de Verlichting en van christelijke en nietchristelijke Afrikaanse volken. De oproep om gastvrij te zijn houdt alle volken bezig, niet alleen christenen. Vosloo schrijft wel duidelijk vanuit de christelijke traditie. Zijn ethiek en theologie is breed, inclusief en gericht op dialoog, en vooral bedoeld voor een christelijk publiek. Hij heeft terecht kritiek op de manier waarop christenen – en vooral de christelijke kerk – erin tekort zijn geschoten de bijbelse opdracht tot gastvrijheid gestalte te geven. Niet alleen ras en etniciteit, maar ook theologische overtuigingen vormden een struikelblok om gastvrijheid aan buitenstaanders te betonen. Vosloo laat ons echter zien dat het mogelijk is om vast te houden aan je eigen overtuigingen en tegelijkertijd door de ontmoeting met de ander te groeien of veranderd te worden. Je kunt zelf alleen getrouw leven vanuit het christelijk geloof als je de gastvrijheid beoefent die Christus ons voorhoudt.
12
11036_Engelen als gast 5.0
08-03-2011
17:24
Pagina 13
Dit boek is echter niet een aanval op de christelijke ongastvrijheid, hoe stuitend de voorbeelden die hij aandraagt ook zijn. Zijn boek ontdekt en verkent juist de rijke christelijke theologie rond gastvrijheid, die nog steeds in ontwikkeling is, en legt uit dat ware gastvrijheid meer is dan het volgen van fatsoensnormen en conventies. Het is ook een belangrijk kenmerk van de christelijke traditie dat ze haar eigen denkbeelden en haar eigen deugdzaamheid kritisch beschouwt. In deze zondige wereld kunnen zelfs onze beste intenties worden gefrustreerd. Dit viel me opnieuw op tijdens het lezen van de jongste roman van de Amerikaanse auteur Marilynne Robinson, Thuis, het trieste verhaal van de terugkeer van een verloren zoon. Ondanks de diepe liefde die de vader voelt voor zijn zoon, is hij niet in staat om zijn zoon rust te geven en hem in geestelijk opzicht het gevoel van een warme thuiskomst te geven. In deze diep-christelijke roman reflecteert de auteur op het onvermogen van goedbedoelende mensen om elkaar te vertrouwen en te begrijpen. Dat is toch voorwaarde om gastvrij te kunnen zijn, allen inbegrepen, verloren zoon of niet. Dit verbindt Vosloo met de uitwerking van de gedachten van een aantal christelijke en niet-christelijke filosofen en theologen die in zijn boek worden besproken: dat we zelfs vreemden kunnen zijn voor onszelf, als we niet in staat zijn om betekenisvolle contacten te onderhouden met anderen. Maar meer nog dan te blijven steken in het besef van eigen onvolmaaktheid en vervreemding leeft de christelijke traditie van de diepzinnige wijze waarop Jezus zelf het gastheerschap invulde. Hij keerde de rollen om. De gastheer-gastrelatie kent twee kanten – zowel de gever als de ontvanger hebben wederzijdse rechten en plichten – maar er is toch een hiërarchie: de gastheer staat boven de gast. Het is een gezagsverhouding waarbij het rijke westen, dat hulp biedt aan de minder draagkrachtigen, zich thuis voelt. Maar Jezus is de meester die de voeten waste van zijn discipelen, die niet vasthield aan zijn gelijkheid met God, maar de gestalte aannam van een slaaf. Onze eigen liefdadigheid kan niet 13
11036_Engelen als gast 5.0
08-03-2011
17:24
Pagina 14
worden gezien als bewijs van onze eigen spiritualiteit. Wij zijn namelijk zelf ontvangers, gasten die leven van Gods goedheid, vreemdelingen als Jezus die net als Hij leven in een wereld die Hem niet kende. We kunnen pas echt gastvrij zijn als we erkennen dat wij zelf vreemdeling zijn. Zo wordt de gastheer zelf gast, zoals Vosloo aangrijpend schrijft. Dit boek is een gevoelige en diepzinnige oproep om onze passie voor gastvrijheid, die zo centraal staat in ons mens-zijn en in het christelijk geloof, nieuw leven in te blazen. Het belang van gastvrijheid moet weer helder worden benoemd in ons politieke debat, waarin het, linksom of rechtsom, zo vaak gaat om rechtvaardigheid en barmhartigheid en daarom ook, linksom of rechtsom, om de wil om gastvrije ruimte voor buitenstaanders te bevorderen of juist te verhinderen. Maar zijn boek is ook een oproep aan kerken en gelovigen, die in het streven naar gastvrijheid de kern van hun geloof weer zouden kunnen herontdekken. James Kennedy
14
11036_Engelen als gast 5.0
08-03-2011
17:24
Pagina 15
Woord vooraf van de schrijver bij de Nederlandse vertaling
In 1992 had ik het voorrecht om een jaar in Utrecht te studeren. Dat was voor mij een bijzondere en vormende ervaring, en de gastvrijheid van talloze Nederlanders in die tijd heeft een onuitwisbare indruk op mij gemaakt. Daarom ben ik bijzonder blij dat dit boek over gastvrijheid nu in het Nederlands beschikbaar is. Het boek is in 2006 in Zuid-Afrika gepubliceerd als deel in een serie dat het gesprek over belangrijke thema’s wilde stimuleren. Ik hoop dan ook dat deze vertaling het voortgaande gesprek in de Nederlandse context over het belangrijke thema van gastvrijheid jegens vreemdelingen kan helpen bevorderen. In Engelen als gasten? gaat het met name over christelijke gastvrijheid. Er wordt uitgelegd hoe gastvrijheid in de Bijbel en de traditie een sleutelbegrip is, dat gelovigen en de kerk niet geroepen zijn tot angst voor vreemdelingen, maar tot belichaming van gastvrijheid. Het thema van gastvrijheid is evenwel ook een van de boeiendste thema’s in de filosofie, sociologie en politieke wetenschappen, en wordt uitgedrukt in kunst, literatuur en film. Gastvrijheid heeft inderdaad te maken met veel van de meest urgente uitdagingen waarvoor mensen, samenlevingen en culturen tegenwoordig komen te staan. Veel van onze hedendaagse motto’s – ‘leven met elkaar’, ‘respect voor vreemdelingen’, ‘globalisering en multiculturaliteit’, ‘verdraagzaamheid tegenover mensen met andere achtergronden, opvattingen en levensstijlen’ – hebben te maken met gastvrijheid in de betekenis zoals die in dit boek naar voren komt. Bij het schrijven van dit boek, en ook naar aanleiding van ge15