Liturgie voorbij de Liturgische Beweging

omslag liturgie

20-09-2006

13:15

Pagina 1

‘De liturgie in onze kerken is de Liturgische Beweging voorbij.’

Marcel Barnard (1957) is kerkelijk hoogleraar liturgiek vanwege de Protestantse Kerk in Nederland bij de Universiteit Utrecht en bijzonder hoogleraar liturgiewetenschap aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

NUR 700

ISBN 9-0211-4093-4

www.uitgeverijmeinema.nl 9 789021 140933

Marcel Barnard Liturgie voorbij de Liturgische Beweging

Deze bewering van Marcel Barnard deed recent veel liturgisten schrikken. ‘Barnard heeft de knuppel in het hoenderhok geworpen’, schreef iemand. ‘De Liturgische Beweging is pas begonnen!’ riep een ander.

Weer een ander stelde de uitgeslepen bedding van de traditie tegenover de hedendaagse context die volgens Barnard de liturgische vernieuwing bepaalt. Kortom, Barnard heeft een discussie op gang gebracht over liturgie.

Op veel plekken gaat de liturgie in het spoor van de Liturgische Beweging voort, dikwijls zonder dat men zich bewust is van fundamentele veranderingen die er in de loop der tijd worden ingebracht. Maar er zijn ook heel andere tendensen zichtbaar. Klassiek-gereformeerde liturgie lijkt een revival te beleven. De Opwekkingsbundel en Evangelische Liedbundel worden alom gebruikt. Thomasvieringen trekken een eigen spoor. Migrantenkerken hebben eigen vormen van eredienst. In verpleeg- en ziekenhuizen, justitiële inrichtingen en de krijgsmacht ontstaat liturgie in wisselwerking met de specifieke omgeving. Op internet ontwikkelen zich allerhande rituele en liturgische mogelijkheden. Kortom, het liturgische veld is complex, gelaagd en meerduidig. In dit boekje verkent Barnard dat veld.

Marcel Barnard Liturgie voorbij de Liturgische Beweging Over ‘Praise and Worship’, Thomasvieringen, kerkdiensten in migrantenkerken en ritualiteit op het internet

Liturgie voorbij de Liturgische Beweging over Praise and Worship, Thomasvieringen, kerkdiensten in migrantenkerken en ritualiteit op het internet

Marcel Barnard

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

www.uitgeverijmeinema.nl Ontwerp omslag: Studio Anton Sinke, Nieuwerkerk a/d IJssel Illustratie omslag met dank aan http://digitaalaltaar.kro.nl ISBN-10: 90 211 4093 4 ISBN-13: 978 90 211 4093 3 NUR 700 Š 2006 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud

Inleiding: Debat over liturgie

9

Deel I. Tendensen en reflecties

19

1. Liturgie voorbij de Liturgische Beweging Ontwikkelingen in de liturgie gedurende de laatste decennia 1973: Liturgische broedplaatsen 1988: Doopborgen. Profiel en profijt 1998: De weg van de liturgie.

Tradities, achtergronden, praktijk 2004: Overleven achter steen en staal 2004: De gemeente in ballingschap als dominant perspectief Een voorlopige conclusie

21

2. Het vreemde succes van de Liturgische Beweging A. Een code van de Liturgische Beweging Inleiding: Kuyper als exponent van de Liturgische Beweging De Liturgische Beweging en haar verbondenheid met Moderniteit en Modernisme Een semantische, syntactische en pragmatische code van de Liturgische Beweging Het pragmatisch moment van de code van de Liturgische Beweging Het semantisch moment van de code van de Liturgische Beweging Het syntactisch moment van de code van de Liturgische Beweging Verfijning van de semantische, syntactische en pragmatische code van de Liturgische Beweging: het pragmatisch moment

21 22 24 25 27 29 31 33 33 33 34 35 36 37 38 39

5

Verfijning van het semantisch moment van de code van de Liturgische Beweging 40 Verfijning van het syntactisch moment van de code van de Liturgische Beweging 41 B. Een voorlopige code van laat-moderne liturgische vernieuwingsbewegingen Inleidende opmerkingen Reflecties op laat-moderne liturgische vernieuwingsbewegingen in de literatuur Peter van Rooden – Pete Ward – Jan van Dijk – Tex Sample – Robb Redman – Sally Morgenthaler – Elochukwu E. Uzukwu Waarom we beter van laat-moderne dan van postmoderne liturgische vernieuwingsbewegingen kunnen spreken Het pragmatisch moment van de voorlopige code van laat-moderne liturgische vernieuwingsbewegingen Het semantisch moment van de voorlopige code van laat-moderne liturgische vernieuwingsbewegingen Het syntactisch moment van de voorlopige code van laat-moderne liturgische vernieuwingsbewegingen

44 44 44

62 69 71 72

C. De codes van de Liturgische Beweging en van laat-moderne liturgische vernieuwingsbewegingen vergeleken 75

Deel II. Observaties en reflecties

77

Inleiding

79

1. De Kloosterkerk in Den Haag

82

2. Een Thomasviering in de Walburgiskerk in Arnhem

95

6

3. Open Kerk in de Pax Christi Kerk in Den Haag

104

4. De Levensstroom in Leiderdorp

111

5. Jesus House for All Nations (Redeemed Christian Church of God) in Amsterdam

118

6. Goede Vrijdag op zee: liturgie in de krijgsmacht

126

7. Digitaal altaar: jouw spirituele haven op het internet

133

8. Bidden met een flash

139

Noten

143

7

Inleiding: Debat over liturgie De liturgie is de Liturgische Beweging voorbij De liturgie in onze kerken is de Liturgische Beweging voorbij.

Dat beweerde ik kort geleden in twee lezingen, en dat was schrikken voor veel liturgisten. Barnard heeft de knuppel in het hoenderhok geworpen – schreef iemand.1 De Liturgische Beweging is pas begonnen! – riep een ander.2 Weer een ander bracht de uitgeslepen bedding van de traditie in stelling tegenover de hedendaagse context die volgens mij beslissend is voor veel liturgische vernieuwing.3 Mijn eerste lezing werd in Eredienstvaardig gepubliceerd en gaf, naar het schijnt, in de redactie aanleiding tot een pittige discussie. Er werd door de redactie en de Liturgische Kring een symposium georganiseerd waar meer dan 150 mensen op af kwamen.4 Mijn tweede lezing wordt nu pas, in dit boekje, gepubliceerd, maar er is al wel over geschreven.

Een liturgische landkaart De hoeveelheid en de felheid van de reacties op mijn beide lezingen hebben mij verbaasd. Wie op zondagmorgen door protestants Nederland reist en her en der kerkdiensten bezoekt, merkt al snel dat evangelical christendom een niet te ontkennen invloed heeft, ook in gemeenten die zich door de Liturgische Beweging hebben laten inspireren. De invloed van evangelisch en charismatisch christendom wordt des te duidelijker als je op bezoek gaat bij migrantenkerken en ontwikkelingen in het wereldwijde christendom in ogenschouw neemt. In diezelfde door de Liturgische Beweging geïnspireerde gemeenten worden kinderliedjes en nieuwe liederen gezongen die ver af staan van wat de Liturgische Beweging inhoudelijk en kwalitatief beoogde. In Thomasvieringen zijn kernnoties van de Liturgische Beweging, geloof en belijden, vervangen door hun 9

tegendeel: twijfel en zoeken. Ook blijkt, om een ander voorbeeld te noemen, dat klassiek gereformeerde liturgie bepaald geen zachte dood gestorven is na de opkomst en doorbraak van de Liturgische Beweging.

Ga je dan in gesprek met kerkgangers en voorgangers, dan is al snel duidelijk dat de gemeente of de gemeenschap steeds minder een vaste groep vormt, die op een vaste plek en een vast uur samenkomt, maar steeds meer ‘vloeibaar’ wordt, ‘a liquid church’, een netwerk van relaties en communicatie.5 Jongeren, ook uit gevestigde kerken, voelen zich thuis in de ‘mega relaxte sfeer’ van het Flevo Festival rondom ‘Passion, Heart & Soul’ of op massale EO-jongerendagen met hun specifieke vieringen.

Vernieuwing en reactie, beweging en tegenbeweging zijn dikwijls moeilijk te onderscheiden: Liquid Church heeft een semantische pendant in Rock Solid, maar het is niet uit te sluiten dat beide dezelfde bezoekers hebben. Evangelical christendom is tegelijk vernieuwend en reactionair (in de zin van: terugkerend tot het oude). Buiten de meer of minder vaste vormen van gemeente-zijn ontwikkelen zich ook liturgieën in de specifieke contexten van justitiële inrichtingen, verpleeghuizen en zorgcentra, ziekenhuizen en de krijgsmacht. Deze vormen van eredienst worden nadrukkelijk bepaald door de specifieke context waarin zij ontstaan. Liturgie te velde in Irak lijkt in de verste verte niet op de eredienst die de Liturgische Beweging voorstond. Wie op zondag liever thuisblijft, of, beter gezegd, wie de zondag niet als apart gezette dag beschouwt, kan op het world wide web deelnemen aan allerhande vormen van, ook christelijke, ritualiteit.

Ontwikkelingen als in de protestantse kerkfamilie zijn ook aan te wijzen in de rooms-katholieke kerk. Massale jongerendagen in Keulen met Benedictus XVI als ware popster, liturgie in specifieke contexten, een behoudende tegenbeweging en vrijere liturgische vormen komen er evengoed voor als in het protestantisme. Op het internet worden ook de grenzen tussen Reformatie en Romana vloeiend. Ik richt mij in dit boekje vooral op de protestantse en evangelicale kerken en gemeenschappen.

10

Het actuele liturgische veld is gelaagd, gedifferentieerd en complex Het actuele liturgische veld is gelaagd, gedifferentieerd en complex. Bewegingen en tegenbewegingen lopen door elkaar heen, wat zich als vernieuwend presenteert is dikwijls tamelijk traditioneel en andersom, realiteit en virtuele werkelijkheid zijn niet altijd te onderscheiden. Sluitende verklaringen en definitieve interpretaties van nieuwe liturgische fenomenen en ontwikkelingen zijn nog niet te geven. Dat mag niet betekenen dat we de ogen dus maar moeten sluiten voor ontwikkelingen die zich voordoen, en dat we ons moeten wentelen in het behaaglijke nest van een geconstrueerde liturgie die vooral in (dienst)boeken te vinden is, maar in de realiteit tenminste onder zware druk staat. Het minste dat we kunnen en naar mijn overtuiging ook moeten doen, is waarnemen wat er gaande is.

Lezingen die de basis voor dit boekje vormen Aan de basis van dit boekje liggen twee lezingen. Zij zijn hier bijeengebracht, bewerkt en uitgebreid. De beide lezingen vormen de kern van deel I in dit boek. Deel II bestaat uit observaties van actuele vormen van christelijke ritualiteit. De eerste lezing hield ik op 24 september 2004 op Theologisch Centrum Hydepark in Doorn bij de presentatie van Paul Oskamp, Overleven achter steen en staal. Vieringen en geloofsbeleving in de bajes onderzocht.6 De lezing werd gepubliceerd in Eredienstvaardig en in Zandschrift.7 De tweede lezing diende onder de titel Het vreemde succes van de Liturgische Beweging als oratie bij mijn aanvaarding van de bijzondere leerstoel Liturgiewetenschap aan de Vrije Universiteit Amsterdam, op 17 juni 2005. Deze lezing wordt hier voor het eerst gepubliceerd.

Beide lezingen en dus de twee kernhoofdstukken van dit boekje verschillen enigszins van elkaar door de context waarin zij zijn ontstaan. De eerste lezing was een publiekslezing, de tweede een academische. Bevat het eerste hoofdstuk een schets van ontwikkelingen in de liturgie, het tweede steekt af in de 11

diepte en probeert continuïteit en discontinuïteit in die ontwikkelingen aan te wijzen.

De aard van dit boekje Ik zou dit boekje willen typeren als ‘attenderend’ en ‘programmatisch’; ik schets er de contouren voor een onderzoeksprogramma dat het actuele liturgische veld tot object heeft. Het wil de aandacht vestigen op liturgische ontwikkelingen die mijns inziens te dikwijls worden genegeerd of zelfs ontkend omdat de eigen traditie, stroming of praktijk te vanzelfsprekend als norm en dus enige juiste vorm wordt gezien.

Verschillende liturgische expressies in onze kerken zullen met elkaar in gesprek moeten raken. Ik heb in de lezingen die in dit boekje gepubliceerd worden, geprobeerd dat debat op gang te brengen. Daarbij is het mijns inziens noodzakelijk dat de respectievelijke voorstanders van verschillende liturgische vormen elkaar kritisch bevragen en ook zichzelf in het geding brengen. Het is eigen aan rituelen dat zij zich voordoen als eeuwige waarheden – dat is een antropologisch gegeven. De rituelen waarmee wij vertrouwd zijn lijken op de huiskamer waar de dingen hun vaste plek hebben; niets is ontwrichtender dan een huis dat op de kop gaat (uit onderzoek blijkt dat verhuizingen uitzonderlijk stresserend zijn). De vormen van eredienst waarmee men persoonlijk vertrouwd is, geven zich uit voor de traditie en de waarheid. Een werkelijke ontmoeting van tradities moet aan dit antropologisch gegeven voorbijkomen. Gaan we die ontmoetingen niet aan, dan wordt de eenheid van de kerk (‘één heilige algemene christelijke kerk’) een lege belijdenis.

De tendensen en ontwikkelingen waar ik in dit boekje de aandacht op vestig, zijn dikwijls nog niet of nog maar nauwelijks wetenschappelijk onderzocht. Dit boek schetst een veld dat onderzocht moet worden en is in die zin programmatisch.

Debat tussen verschillende stromingen vraagt om een beschrijving en analyse van wat er in die stromingen gaande is. Zonder die gegevens komen we niet aan het eigen gelijk voorbij.

12

De inhoud van dit boekje in het kort Deel I van dit boek is gewijd aan tendensen in de liturgie en reflecties erop.

Het eerste hoofdstuk is een schets van de ontwikkelingen in de liturgie gedurende de laatste decennia. Het loopt uit op een impressie van een dominante tendens die ik waarneem, namelijk de voorkeur voor een liturgie die nadrukkelijk aan de context is gerelateerd. Meer en meer komt een dergelijke liturgie, die vroeger veeleer perifeer was, in het centrum te staan.

In het leven van veel mensen staat niet meer de zondagse liturgie die zich concentreert op de heilsfeiten en door die feiten wordt gericht en bepaald, centraal, maar een ritualiteit waarin de antropologische en culturele context uitgangspunt is.

Het tweede hoofdstuk is een verdieping van het eerste. De opzet die ik voor dit hoofdstuk gekozen heb, komt voort uit mijn eigen verlegenheid met actuele liturgische ontwikkelingen. De invloed van de Liturgische Beweging heeft in de tweede helft van de twintigste eeuw een ‘fluwelen revolutie’8 in de protestantse kerken en hun liturgie veroorzaakt. Ik heb lang in dat spoor aan liturgie gewerkt, als docent en als voorzitter van de Redactie Dienstboek van de Protestantse Kerk in Nederland. De leerstoel Liturgiewetenschap en zijn voorlopers aan de Vrije Universiteit Amsterdam – dit hoofdstuk was in zijn oorspronkelijke vorm immers de oratie bij de aanvaarding ervan – werd steeds bezet door prominente leiders van de Liturgische Beweging: Lammens, Boon, Boendermaker en Schuman.9 In Utrecht kwam ik de eerste evangelicals onder mijn studenten tegen, die ik niet kon en wilde negeren. Maar toen ik ook een benoeming aan de Vrije Universiteit kreeg, ontmoette ik een grote groep studenten die zich als evangelisch of charismatisch beschouwt, binnen of, veel vaker nog, buiten de Protestantse Kerk in Nederland. Niet alleen wilde ik ook voor die studenten hun docent liturgiek zijn, maar ook moest ik voor mijzelf een positie bepalen tegenover voor mij heel nieuwe vormen van liturgie. Ik ben, merk ik in vele gesprekken, niet de enige die verlegen is met uitgerekend díe vormen van het christelijke geloof waarin het zich in de West-Europese wereld lijkt te hand13

haven of zelfs (dat wordt althans beweerd) uit te breiden. Ik moest voor mijzelf duidelijk krijgen hoe die nieuwe vormen zich verhouden tot de vormen die mij gevormd hebben, die van de Liturgische Beweging. Daarom brengt het tweede hoofdstuk actuele liturgische vernieuwingen in verband met de Liturgische Beweging. Wat wilde de Liturgische Beweging nu precies, hoe verhield zij zich tot haar context; wat willen eigentijdse liturgische vernieuwingsbewegingen en hoe verhouden die zich tot hun context? Net als in het eerste hoofdstuk blijkt context een sleutelbegrip te zijn.

Verleden en heden laten zich op veel manieren reconstrueren. In deel I van dit boek zullen we in eerste instantie niet de liturgie van het (recente) verleden en heden zelf bestuderen, maar de manier waarop er over haar gesproken werd en wordt, de wijze waarop zij werd en wordt gerecipieerd. Of, nog anders gezegd, de manier waarop zij werd en wordt toegeĂŤigend. Daarbij richt ik mij alleen op de groep die direct bij de ontwikkeling van de liturgie betrokken is. We bestuderen in dit boekje dus in eerste instantie niet de liturgie zelf (de liturgie bestaat ook niet), maar de liturgie zoals mensen die er direct bij betrokken waren of zijn, erover spreken. Hoe hebben liturgisten over liturgie gesproken? Welke ideeĂŤn hadden zij over liturgie in hun specifieke situatie? En hoe spreken deze mensen nu in hun context over liturgie? Welke ideeĂŤn en concepten leven er nu? Ik kom op deze methode in het tweede deel nog terug.

Dit boek is geen uitvoerige liturgiegeschiedenis. Ik heb een keuze gemaakt uit personen van wie ik denk dat ze representatief zijn in hun spreken over liturgie. Daarmee is de eenzijdigheid of beperktheid van dit boekje gegeven. Er zijn nuances en schakeringen die hier niet aan de orde komen. Toch meen ik dat, door de keuze van liturgische zegslieden, de dominante trends zichtbaar worden.

Pas in deel II komen observaties van christelijke ritualiteit aan de orde. Ik beschrijf er zes kerkdiensten en twee vormen van ritualiteit op het internet. Daarmee worden de in deel I geformuleerde tendensen in de liturgie en reflecties op de christelijke ritualiteit exemplarisch onderbouwd en getoetst. In een 14

paar gevallen zijn mijn beschrijvingen in dit deel gebaseerd op observaties die een predikant of student deden voor het schrijven van een scriptie. Ik heb hun namen op de geëigende plek steeds genoemd.

De centrale vraag in dit boek In de beide delen van dit boek is context dus een sleutelwoord.

Het boek zoekt daarom naar een antwoord op de vraag: welke rol speelt context in de ontwikkeling van liturgie? Liturgie ontstaat altijd in wisselwerking met de context en dus ook met de mensen die in die specifieke context leven. Er zijn ook andere invloeden, zoals die van bijbel en traditie. Die zijn niet de eerste aandachtspunten in dit boekje, al zullen ze soms ter sprake komen. Context, bijbel en traditie zijn niet altijd scherp te onderscheiden. De bijbel speelt in de vormgeving van de eredienst immers altijd een rol als geïnterpreteerde schrift, dat wil zeggen als tekst die door specifieke mensen in specifieke omstandigheden gelezen en begrepen, en dus toegeëigend wordt, als in een concrete werkelijkheid gehoord woord; traditie is een dynamisch proces; zij is vrijwel altijd in beweging.

Bijbel is geïnterpreteerde bijbel en traditie bestaat alleen in meervoud De toeëigening van de bronnen, dus hoe de bijbel gelezen wordt en de tradities geïnterpreteerd worden, bepaalt in belangrijke mate hoe er gevierd wordt. Een voorbeeld maakt dat duidelijk.

De wijze waarop de verhalen over maaltijd en avondmaal gelezen worden, bepaalt de vorm die de viering van de Maaltijd van de Heer krijgt. Is de kern van de Maaltijd versterking van het geloof door de heilige Geest aan het eenmalige verzoenende leven, lijden en sterven van Christus óf de lofprijzende dankzegging om de daden van de drie-enige God zoals die in Jezus Christus aan ons zijn geopenbaard en in brood en wijn concreet gestalte krijgen? Uit die verschillende leeswijzen hebben 15

zich in de tradities (meervoud!) van de kerk heel verschillende vormen van liturgische Maaltijdviering ontwikkeld, namelijk een klassiek-gereformeerde en een oecumenisch geori毛nteerde vorm. Nog weer heel andere vormen van eredienst ontstaan, wanneer de klassieke symbolen van maaltijd, brood en wijn naar de achtergrond verdwijnen, en leven en werken van Christus worden teruggebracht tot een eenvoudige boodschap die met moderne communicatiemiddelen als screen en sms wordt overgebracht. Dan verdringt de beamer het altaar.

De traditie bestaat niet. Het verbaast mij aan sommige reacties op mijn lezingen, dat mensen die een beroep doen op de traditie doorgaans een heel specifieke, niet zelden door henzelf of een beperkte groep samengestelde, traditie op het oog hebben. Bijna altijd getuigt de geclaimde traditie van een selectief geheugen. De liturgie van de kerk is door de eeuwen heen zo breed en bont als maar denkbaar is. Wie zich beroept op de lang v贸贸r ons uitgeslepen bedding van de liturgische traditie, staat kennelijk op een punt vanwaar een enkele stroom te zien is, maar dat geen zicht biedt op vele andere stromen die door hetzelfde landschap lopen. De Liturgische Beweging staat in een zekere traditie, maar er zijn op protestants erf en daarbuiten ook nog heel andere tradities aan te wijzen.

De context speelt een beslissende rol en moet die ook spelen Steeds blijkt bij de verschillende interpretaties van de bijbel en bij zich ontwikkelende tradities dat de context, het historische en culturele toneel, een grote rol speelt. Het gaat dus niet aan om bijbel en traditie tegen context uit te spelen. Ook het ontstaan van de Liturgische Beweging is niet los te zien van de tijd en plaats waar zij zich ontwikkelde. De beweging is nauw verbonden met de moderniteit in Europa en ook Noord-Amerika, maar verhoudt zich er, zoals we zullen zien, dialectisch toe. Zij sluit nadrukkelijk aan bij de moderniteit en neemt er op andere punten nadrukkelijk afstand van. Wij leven niet meer in de context van de moderniteit, maar van de laat-moderniteit of zelfs postmoderniteit. Een radicaal veranderde context vraagt om een 16

andere liturgie, wil zij althans niet een volkomen Fremdkörper worden, een monoliet uit een lang vervlogen tijdperk.

Mattijs Ploeger ziet het veranderde theologische klimaat en de secularisatie als oorzaken waardoor de Liturgische Beweging niet kon volgroeien. Dat raakt aan de kern van het probleem: de context veranderde en dat sloeg de beweging los van haar wortels. Ploeger spreekt daarom liever van de vreemde tragiek van de beweging dan, zoals ik, van het vreemde succes.10 Hoe dat zij, aan musealisering van de kerk hebben wij wel allerminst behoefte. Daarom speelt de context niet alleen feitelijk een belangrijke rol bij de ontwikkeling van liturgie, maar moet zij die rol ook met verve kunnen spelen. De context is telkens aan wisselingen onderhevig; liturgie zou dat ook moeten zijn, zonder het haar eigene op te geven. Zij bestaat als liturgia condenda, als liturgie die voortdurend wordt aangepast; zij wordt telkens weer opgejaagd uit de vormen waarin zij dreigt te verstenen.

Liturgie als geheel van christelijke riten en symbolen Er zijn vele definities van liturgie in omloop. Vaak verraadt zo’n omschrijving een theologisch programma. Daar is niets op tegen, maar omdat ik met dit boek een debat wil stimuleren, heb ik gekozen voor een omschrijving die voor elke vorm van liturgie geldt. Liturgie is het geheel van christelijke riten en symbolen. Uit de manier waarop riten en symbolen en worden vormgegeven en uitgevoerd (de performance) valt af te leiden welke theologie er – dikwijls onbewust – in is geïmpliceerd.

Onder deze omschrijving valt ook een liturgie die misschien hier en daar (nog) als ‘liturgie in ballingschap’, of ‘randliturgie’, of ‘paraliturgie’ wordt beschouwd, bijvoorbeeld liturgie in de bajes, of in de context van de krijgsmacht, of een trouwviering op de drempel van de kerk. Zoals gezegd beschouwen wij die liturgie meer en meer als kernliturgie.

Bovendien laat deze omschrijving een vergelijking toe met de rituelen en symbolen waarin een cultuur zich uitdrukt, en met civil religion, de algemeen religieuze rituelen van een 17

samenleving zoals de Nationale Dodenherdenking op 4 mei (sommigen zullen die misschien door de keuze van de liederen en muziek als christelijke paraliturgie willen beschouwen) of de herdenking van gestorvenen op World Aids Day. In andere woorden, met een werkdefinitie van liturgie als geheel van christelijke riten en symbolen wil niet het laatste woord gesproken zijn over wat liturgie is. Wel kan met deze omschrijving de verhouding van liturgie en context, die zo belangrijk is in de beide lezingen die hier worden samengevoegd, worden beschreven en geanalyseerd.

18