Omslag WB Orthodox of niks (werkt.)
16-09-2008
15:27
Pagina 1
Dr. Willem Barnard is dichter en essayist. Als dichter publiceert hij onder de naam Guillaume van der Graft, als essayist schrijft hij voornamelijk over bijbel en liturgie.
www.uitgeverijmeinema.nl
ISBN 90-211-4204-X
9 789021 142043
Meinema
nur 321, 700 isbn 978 90 211 4204 3
Willem Barnard Orthodox of niks
Een schrijver komt terecht in een verzorgingshuis na een langdurig verblijf in het ziekenhuis. Wat moet hij doen om op te knappen? Schrijven natuurlijk. En als hij ook nog op zijn manier theoloog is, althans ‘schriftgierige’ (een contaminatie van ‘schriftgeleerde’ en ‘nieuwsgierige’) zal het allicht over bijbelteksten gaan, over de verrassingen en verrukkingen bij het aandachtig lezen van die verhalen. Daartussendoor staan notities over het leren leven als invalide en overpeinzingen van iemand die niets anders te doen heeft dan te ‘revalideren’, dat wil zeggen: op te knappen. Notities en overpeinzingen dus, hier prijsgegeven (of aangeboden) aan de meelevende en vooral meelezende lezer.
Meinema
Willem Barnard Orthodox of niks Notities en overpeinzingen
Willem Tekst binnenwerk
16-09-2008
12:11
Pagina 2
Willem Tekst binnenwerk
16-09-2008
12:11
Pagina 3
Willem Barnard Orthodox of niks Notities en overpeinzingen
Uitgeverij Meinema — Zoetermeer
Willem Tekst binnenwerk
16-09-2008
12:11
Pagina 4
W 2008 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieĂŤn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Boekverzorging: Steven van der Gaauw Omslagfoto: Renata Barnard isbn 978 90 211 4204 3 / nur 321; 700 www.uitgeverijmeinema.nl
Willem Tekst binnenwerk
16-09-2008
12:11
Pagina 5
De volgorde van deze stukjes is die waarin ze geschreven zijn, de onderwerpen werden bepaald door wat mij dagelijks bezighield. Men zou dit dus een dagboek kunnen noemen, er is geen andere systematiek in te vinden dan die van het leven in kamer zoveel van een verzorgingstehuis, dat in vroeger tijd niet gasthuis maar godshuis heette.
Willem Tekst binnenwerk
16-09-2008
12:11
Pagina 6
Willem Tekst binnenwerk
16-09-2008
12:11
Pagina 7
Toewijding orthodox of niks, – het was een vast parool in de gesprekken met Guus Sötemann. Hij nam dan dat alternatief voor zijn rekening en ik moest mijn keuze voor die orthodoxie maar proberen waar te maken. Orthodoxie, waar denkt de gemiddelde landgenoot aan bij dat woord? Waarschijnlijk aan Calvijn of aan de paus. Men zoekt het in Staphorst of Rome. Een enkeling weet van Byzantium en de berg Athos, in elk geval gaat het de kant uit van een hecht gefundeerd denkstelsel, compromisloze leerstelligheid, gewetensdwang en/of gewetensnood. Wie zal, tenzij een verkrampte geest, vrijwillig daarvoor kiezen? Ik dus. Maar ik betwijfel dan ook die mening van de gemiddelde landgenoot. Voor mijn besef bestaat orthodoxie uit gehechtheid aan de klassieke liturgie en (ja, dat vooral) toegewijde lectuur van de geschriften die ‘wij orthodoxen’ samenvattend ‘de Schrift’ noemen. En nog wel de heilige ook. Maar wat is toegewijde lectuur? Mij dunkt een manier van lezen die oog en oor heeft voor de eigen aard van die geschriften, dus voor het feit dat ze de literaire traditie van de Hebreeuwse cultuur vormen. Orthodox is daarom niet wat Van Dale eronder verstaat, namelijk ‘streng vasthoudend aan de overgeleverde kerkleer’, maar die juist eventueel betwijfelend of zelfs weersprekend als de lezing van de Schrift dat voorschrijft. Vaak immers spreekt de Schrift in een taal, een poëtische, een mythologische taal die de stelligheid der leerstellingen vreemd is. Orthodox is: van de juiste (orthos) mening (doxa) zijn. Maar doxa kan meer betekenen dan ‘mening’, namelijk ook pracht, schijnsel, straling, lichtglans. In ons huidige Nederlands is men druk in de weer met het woord ‘uitstraling’. Iets of iemand heeft een ‘positieve uitstraling’. In die richting zoek ik het. Orthodoxie niet als 7
Willem Tekst binnenwerk
16-09-2008
12:11
Pagina 8
obscurantisme, streng, strak en bevoogdend, maar juist bij uitstek lichtgevend, riant, verrassend en verhelderend. Het ‘niks’ daarentegen, dat van de Verlichting stamt, lijkt mij duister, somber. Misschien omdat ik een melancholicus ben en een scepticus moet ik niet veel hebben van een religie die je ‘vergoelijkend’ zou kunnen noemen. Zo ging het ook niet toe in de gesprekken met Guus. Hij sprak mij van harte tegen. Juist daarom waag ik het, dit zeer persoonlijke boek op te dragen aan zijn gedachtenis.
8
Willem Tekst binnenwerk
16-09-2008
12:11
Pagina 9
* Waar breng ik mijn dagen mee door? Met revalideren, dat is de officiële lezing. Maar iedereen revalideert op zijn eigen manier. Een paar keer in de week doe ik loopoefeningen met de fysiotherapeut, die mij afbeult om mij op de been te krijgen. Maar mijn eigen revalidatieprogramma heeft te maken met dit geschrijf, want ik ben ermee begonnen om mijn handschrift weer op peil te brengen. Het was namelijk nagenoeg onleesbaar geworden. Desgevraagd heb ik het over de motoriek van de vingers en over musculatuur, wat een gewichtige term is. Meestal zwijgt men dan eerbiedig. Ja, ik weet ook niet wat er (letterlijk:) aan de hand is. Maar als ik niet schrijven kan, is het leven voor mij onleefbaar geworden. Ik zou natuurlijk met een ‘lap-top’ goed af zijn en ik heb er zelfs een aangeschaft. Maar mijn sterke afkeer van de elektronisering van onze omgangsvormen heeft gemaakt dat ik het ding nog nooit gebruikt heb. Ik zal het maar weggeven aan een behoeftige. Om die ‘musculatuur’ te stimuleren heb ik mij aangewend elke dag een blocnotevel vol te schrijven en soms zelfs twee. Bij elkaar vormt die stapel papieren een soort dagboek, een reeks ‘columns’ die niet zou misstaan in een dagblad. In welk? In het dagblad dat ik zou willen lezen, maar dat er niet is.
9
Willem Tekst binnenwerk
16-09-2008
12:11
Pagina 10
* Telkens als het over ‘God’ gaat is de discussie over ‘schepping of evolutie’ dicht in de buurt. Het spijt me voor de scribenten van al die artikelen, maar ik lees het niet meer. Het woord ‘schepping’ komt in de bijbel nauwelijks voor, vier keer in het Nieuwe Testament en daar gaat het dan vooral, zo niet uitsluitend, om de mensenwereld. Geheel in overeenstemming trouwens met het ‘scheppingsverhaal’ want Genesis 1 is er niet op gericht ons te informeren over de oorsprong aller dingen, maar wél over het gedrag van de mensen. Het is in de taal van de mythe één en al ontmythologisering van de religie zoals die voorhanden was en is bij de meerderheid van de wereldbevolking. Nee, niet de sterren bepalen ons lot. Nee, niet de overmacht bepaalt onze toekomst, maar de ondergang, de ‘onderdoorgang’, gesymboliseerd in het zaad. En niet onze ijver is de hoogste deugd, maar de bereidheid om op te houden met ons werk. De sabbat, daar loopt het op uit, in het groot (de wereldgeschiedenis) en in het klein (de ritus van alle zeven dagen). Eigenlijk staat of valt het verstaan van heel de Schrift met de vertaling van de allereerst zin. Ik stel voor, te lezen: ‘Van hoofde aan is God bezig met zorg de hemelen en de aarde te maken’. De werelden die er zijn, zijn er nog maar voorlopig; die der geesten, die der machten, die der mensen. Met de tempora van het Hebreeuws raken wij altijd weer in de war en het imperfectum (‘nog niet af ’), het praesens (‘tegenwoordigheid’) en het futurum (‘de verwachting’) lopen door elkaar heen. ‘In den beginne schiep God de hemelen en de aarde’ is een klassieke regel, naar mijn innige overtuiging niettemin een onjuiste weergave van wat er staat in het Hebreeuws.
10
Willem Tekst binnenwerk
16-09-2008
12:11
Pagina 11
* Het geijkte antwoord op mijn vertaling van Genesis 1 vs 1 is natuurlijk: ‘met zorg vervaardigen? Het mócht wat! Blijkbaar lukt het niet erg met die vervaardiging en die zorg.’ En dan beginnen de discussies of zelfs debatten. Ik heb een hekel aan debatten, het is een soort schaakspel dat mij niet goed afgaat. En ook op discussies ben ik niet gesteld, al gaat het dan saamhoriger en bescheidener toe. De wereld is nu eenmaal niet op mij berekend en ik niet op die wereld, ik ben gewoon niet bescheiden genoeg. Zo meen ik zeker te weten dat alle gepraat over de vraag of God bestaat nonsens is. Mocht men met onloochenbare bewijzen komen, dan val ik subiet van mijn geloof af. Ik wil alleen te maken hebben met een god die onbegrijpelijk is voor het verstand en ongrijpbaar voor het gevoel. Iedere stelling en alle stelligheid dienaangaande valt omver en elke ervaring is onoverdraagbaar. Het enige wat ik dus kan, zodra discussie dreigt en debat opdoemt, is mijn toevlucht nemen tot de poëzie, tot namelijk de verstandhouding met het ‘dichterlijke denken’ dat in de Schriften troef is. Rationeel komt men niet aan die ‘verstandhouding met de Schrift’ toe maar omgekeerd is men, ook als men ‘dichterlijk’ gaat lezen, niet van de ratio af. De Schrift lezen vergt veel denkwerk. Alleen, – het is een ander soort denken dan aan de orde is bij stelselmatigheid. Maar het is wat mij betreft wel degelijk wetenschap. Waarom zouden wij het mooie woord ‘wetenschap’ overlaten aan degenen die zweren bij tweemaal twee is vier! Dat zal wel waar zijn, maar het is niet waarachtig. Merkwaardigerwijze is ‘waar-achtig’ meer dan ‘waar’. Ik geloof waarachtig in heel het credo als ik (strikte voorwaarde) liturgie vier, maar of het allemaal waar is, – wat journalisten en andere intellectuelen ‘waar’ noemen? ...dat laat ik daar.
11
Willem Tekst binnenwerk
16-09-2008
12:11
Pagina 12
* Nu is het al diep in de middag en ik heb tegen mijn pas aangewende gewoonte om een bladzijde per dag te schrijven (en zo mijn verkriebelde, onleesbaar geworden handschrift te herstellen) nog niets geschreven. Ik heb zitten lezen, proza van mijn zoon, proza waar ik nogal eens in voorkom. Een papieren vader-zoon-gesprek dus. Ik lees hem graag, maar niet enkel daarom. Wij hebben dezelfde literaire voorkeuren, maar hij kan erover schrijven, ik alleen lezen. Liever gezegd: als hij erover schrijft worden ze volop de mijne, voordien verkeerden ze nog (meestal) in een sluimerstaat. Meestal, want sommige heeft hij van horen zeggen, vroeger, thuis al. De zoon en de vader. En het woord dat hen verbindt. Het doet mij onvermijdelijk denken aan het credo. En sprongsgewijs komt de vraag voor mij te staan: wat betekent het toch, ‘zoon des vaders’? Wat moet ik denken bij die zegswijze? Ik zing het mee, het is iets dat zich beter laat zingen dan zeggen, gezongen ontsnapt het aan de beweerderigheid, van bewering wordt het (met de z van zingen erbij) bezwering. En dan bedenk ik hoezeer het past bij het Oude Testament; dat het dáár vandaan zijn betekenis heeft. Het staat al in het boek Exodus: tegenover zo’n ‘Ramses’ (echte farao-naam, ‘zoon van Ra’, zoon van de zon, roi soleil, zonnekoning) wordt die jhwh-gemeente gesteld als ‘mijn zoon’ (Exodus 4 vs 22). En als Jezus, net als die verachte allochtonen, de zoon van God wordt genoemd, is dat niet een noodsprong de metafysica in, maar de volle openbaring van die tekst uit het boek van de bevrijding, het boek ‘Namen’, dat wij kennen als Exodus.
12
Willem Tekst binnenwerk
16-09-2008
12:11
Pagina 13
* De ekklesia, l’église, als ‘zoon’. Is dat niet te masculien? Ik denk aan dat andere beeld: de kerk als bruid. Maar meteen denk ik er ook aan, dat ik altijd (en dat is oude traditie) het hoofd buig als er wordt gezegd, gezongen, ‘en Hij is mens geworden’. Wanneer het gaat om incarnatie, menswording, betekent dat ‘Adam-wording’ want adam is het bijbelwoord voor ‘mens’. En ‘adam’ is tweezijdig. Daar gaat het nu juist om in het tweede scheppingsverhaal, Genesis 2, waar géén primitieve chirurgie wordt geschetst, met die rib (zie Van Dale, onder het woord ‘rib’, betekenis 5-7!). Het gaat om een bouwkundige term. Overal waar dat woord verder voorkomt in het Oude Testament verwijst het naar een heilige ruimte, een tempel. Hier dus ook op de mens toegepast. Bij ons wordt het woord ‘ribbe’ nog gebruikt in de scheepsbouw; gebogen, naar elkaar toe nijgende bouwspanten. De zin van het verhaal is duidelijk; man en vrouw samen vormen een heilige ruimte voor jhwh. De zoon en de bruid, twee saamhorige beelden. Alleen zo kan men de vleeswording, de incarnatie, verstaan. (Als er ‘vlees’ staat betekent dat mens, mens als wij.) De ‘zoon des Vaders’, zoals de bijbelse zegswijze luidt, is pas compleet mens, godmens, samen met ons, samen met de ekklesia, samen met ‘de bruid’. En dat motief van de bruidswerving zet zich voort (denk aan de term ‘bruiloftsmaal’ voor het Avondmaal!).
13
Willem Tekst binnenwerk
16-09-2008
12:11
Pagina 14
* Het woord ‘spiritualiteit’, ik houd er niet van. Ik ben er ook niet achter wat ze er mee bedoelen. En omdat ik daar niet achter kom ben ik er niet vóór. Je treft het woord vaak aan in krantenartikelen die over ‘het hogere’ gaan en meestal bij schrijvers die van huis uit het woord ‘god’ koesteren, maar hem/het/haar onderweg zijn kwijtgeraakt. Nu heb ik dat woord (god bedoel ik, niet spiritualiteit) zelf ook niet zomaar bij de hand, hoewel ik er soms wel eens naar grijp, omdat wat ik eigenlijk bedoel toch niet begrepen wordt. Tussen mij en de spraakmakende gemeente heerst het misverstand. Een mooi voorbeeld van het misverstand is het woord misverstand zelf: een duidelijk woord naar mijn mening, maar het wordt veelvuldig vervangen door ‘communicatiestoornis’, wat vier lettergrepen meer telt en dus niet zo gemakkelijk begrepen wordt. Dat is ook de bedoeling, het moet waziger want dat is indrukwekkender. Zo is ook spiritualiteit waziger dan geloof en telt het vier lettergrepen meer. Al die lettergrepen lang is degene aan het woord die eigenlijk niets te zeggen heeft en dat moet een grote voldoening geven. Iets dergelijks is ook aan de hand met het ‘intelligent design’. Iets godachtigs wordt daarmee bedoeld en als je zegt dat het wazig genoeg is om ermee uit de voeten te kunnen, denken ze dat je denkt dat ze aan god denken maar dat niet aandurven. Nu, zo is het niet, wat mij betreft. Dat I. D.-idee vind ik nog zo gek niet en voor mijn part korten ze het af tot ‘god’, desnoods met een hoofdletter. Maar daar heb ik toch niks mee te maken? Ik ben agnost en polytheïst, ik bedoel maar: er zijn x aantal goden en ik weet er geen raad mee. D. H. Lawrence zei al: Beware of absolutes, there are many gods.
14
Willem Tekst binnenwerk
16-09-2008
12:11
Pagina 15
* Waar weet ik dan wél raad mee? Dat probeer ik al boeken lang uit te leggen, maar wie nu eenmaal van zijn opvoeding af wil heeft het er maar moeilijk mee. Zo iemand komt in de spiritualiteit terecht, eerbiedig schouderophalend. Of hij scheldt op alles wat hem vroeger is bijgebracht. In geen van beide gevallen kan ik met zo iemand praten want zo iemand kan ook niet naar mij luisteren. Het gevolg is dat het tussen ons blijft bij een misvercommunicatiestandstoornis, met tien lettergrepen, het volledige onbegrip. Maar mijn redenering is heel simpel. Wij hebben in onze Westerse wereld te maken met het christendom. Wie (zoals nogal eens voorkomt) het boeddhisme prefereert wantrouw ik. Kent hij/zij die oosterse talen? Weet hij alles af van de daar geldende heilige boeken? Of blijft het bij een volksuniversiteitscursusje? Ik kan dat niet serieus nemen. Het christendom dus, goedschiks of kwaadschiks. Maar dan! Dat christendom beroept zich altijd op de bijbel, dat wil zeggen (het woord ‘biblia’ liegt er niet om) een meervoud van boek. Een verzameling boeken. Een literatuur. Die literatuur is afkomstig van joodse auteurs en redacteurs. Daar berust alles op wat die christenen beweren of moeten herroepen. Ik lees dus intens de bijbel, alert op de van mijn religieuze neigingen afwijkende zinswendingen, gespitst op het eigenzinnige woordgebruik. Dan blijkt al gauw het woord ‘god’ ontoereikend, het begrip ‘religie’ bedenkelijk en ‘spiritualiteit’ onbruikbaar. Bovendien zijn er tradities, overgeleverde rituelen uit die oude tijden waar ik het mee moet doen, die onmisbaar zijn. Alleen... men krijgt dan een totaal ander besef van tijd. En dat is lastig.
15
Willem Tekst binnenwerk
16-09-2008
12:11
Pagina 16
* Dat tijdsbesef begint al op pagina één van de Schrift. Daar gaat het over zeven dagen. Geen ongedifferentieerde tijd, maar een zevental dagen, die zich herhalen. Eigenlijk zes plus één dagen, want het loopt uit op de sabbat, het culmineert in die rust- en feestdag. Dat is niet zomaar een dagje vrij, maar een symbooldag. En een dag die het leven reguleert. Een dag ook die onze levenshouding bepaalt. Symbool in dit opzicht, dat heel de tijd scheppingstijd is die uitlopen zal op een volmaakt einde (ongeloofwaardig maar essentieel, dit besef !). Regulerend in deze zin, dat ‘het werk onzer handen’ het niet voor elkaar zal krijgen (en dus leggen wij het getroost één op de zeven dagen neer). De jacht van ons koortsachtig bestaan is in de diepste zin onzin. Dat moet onze levenshouding bepalen: wij moeten niet al maar doorgaan, we moeten weten van tijdig ophouden. We kunnen dit en dat en god-weet-wat uitvinden en produceren, – en willen is kunnen enzovoort, maar we moeten op een bepaald moment, een moment van bezinning, zeggen: nee, we gaan er niet mee door, we houden hiermee op. Het woord sjabat betekent ophouden, naast je neerleggen. Rust roest niet, maar geeft glans aan het bestaan. Wie zo de tijd verstaat, kijkt heel anders tegen de mensengeschiedenis aan dan wie hier geen weet van heeft. En zal ook niet zo gauw van ‘eeuwigheid’ reppen als iets dat boven ‘tijd’ uitgaat. Of het leven op aarde min(der)achten . Wie zo de tijd verstaat leeft niet gulzig en ook niet hopeloos. En wie het evangelie aanvaardt, met zijn paasboodschap, zal beseffen dat ‘de tijd’ een middelpunt heeft, liever gezegd: een voorlopige voltooiing. Een prolepsis.
16