begrijpen en te verwerken? Op deze en andere vragen over kinderen en rouwverwerking wil dit boek heel praktisch ingaan. Aan de orde komt alles wat met overlijden en begraven te maken heeft, en dat in relatie tot kinderen. Uitgangspunt is dat kinderen die te maken krijgen met verdriet de steun van hun ouders nodig hebben. Maar ook ouders hebben op dat moment hun verdriet. En dat maakt aangewezenen om hun kinderen goed te begeleiden. Inzicht in hoe kinderen rouwen en hoe zij aankijken tegen de dood kan daarbij helpen. Ook is het belangrijk dat ouders oog krijgen voor de verschillen tussen de manier van rouwen door volwassenen en door kinderen. Rouwen is immers pijnlijke emoties toelaten en deze verwerken. Dat kan bij kind en volwassene heel verschillend gaan. De auteur van dit boek wil de lezer daarover informeren. Daarnaast wil zij inzicht geven in de wijze waarop ouders en opvoeder hun kinderen kunnen troosten. Waar doe je goed aan en wat werkt averechts? Marja Bos-Meeuwsen is orthopedagoge en moeder van drie kinderen. Zij is betrokken bij Oké Boeken en werkzaam als coach en trainer voor ouders via Oké Coaching. Ze verzorgde reeds eerder enkele delen in de reeks ‘Over opvoeding gesproken’ en werkte mee aan Met kinderen onderweg. Wegwijzer voor de geloofsopvoeding in het gezin.
NUR 854
www.boekencentrum.nl
Samen verdrietig
het voor hen vaak heel moeilijk. Toch zijn de ouders de eerst
Over opvoeding gesproken
Wat maken ze door? Hoe kunnen we helpen het verdriet te
Marja Bos-Meeuwsen
Over opvoeding gesproken
Kinderen die rouwen zijn kwetsbaar. Wat hebben ze nodig?
Marja Bos-Meeuwsen
Samen verdrietig
Rouwverwerking bij kinderen
Over opvoeding gesproken De serie Over opvoeding gesproken richt zich op ouders en wil praktische informatie bieden voor de dagelijkse opvoeding. De redactie van de serie is in handen van drs. Marja Bos-Meeuwsen, orthopedagoge en verbonden aan OkĂŠ Boeken en OkĂŠ Coaching, en Henk van Dam, toerustingwerker Radar. Reeds verschenen: Kinderen groeien samen op Marja Bos-Meeuwsen Uw kind en de tv (niet meer verkrijgbaar) Henk van Dam Met kinderen praten over seks Marja Bos-Meeuwsen Opvoeden van peuters Henk Algra, Marja Bos-Meeuwsen en Jannie van Dijken Uw kind op de digitale snelweg (niet meer verkrijgbaar) Henk van Dam Elk kind is uniek! Bouwen aan zelfvertrouwen bij kinderen Caroline Penninga-de Lange En tieners dan? Nynke Dijkstra-Algra en Hanny van der Stelt Opvoeding die past. Over temperament bij kinderen Henk Algra
Samen verdrietig Rouwverwerking voor ouders en kinderen
Marja Bos-Meeuwsen
Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer
Meer informatie over dit boek en over andere uitgaven van Uitgeverij Boekencentrum is te vinden op www.boekencentrum.nl. Ontwerp omslag: Mirella Dijkerman Illustratie omslag: Alice Jansen ISBN 90 239 1638 7 NUR 854 Š 2004 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Inhoud Woord vooraf
7
1. Verlies en rouw
9
2. Kinderen en hun begrip van de dood
15
3. Het rouwproces bij kinderen
27
4. Praktische situaties
35
5. Troosten
45
6. De rol van de ouder bij rouwverwerking
55
7. Een gesprek met een moeder die haar kind verloor
65
Literatuur
72
Samen verdrietig
5
Woord vooraf Als een bekende overlijdt, maakt dat op een kind grote indruk. Veel mensen voelen zich onmachtig of onkundig om met zo’n situatie om te gaan. Met dit boekje wil ik een handreiking bieden voor het troosten van kinderen. Ik heb daarbij twee doelgroepen voor ogen: enerzijds ouders die met verdriet als gevolg van een overlijden te maken hebben, anderzijds familieleden of andere betrokkenen die van nabij een overlijden meemaken, maar niet weten waar ze goed aan doen. Beide groepen hebben behoefte aan informatie over hoe kinderen denken over de dood en hoe je ze het beste kunt troosten. Ik schreef dit boek als betrokkene. Door de jaren heen is rouwverwerking bij kinderen steeds actueel geweest binnen opvoedcursussen en workshops. Elke keer trof het mij hoe diep en hoe levensbepalend mensen getroffen worden door een sterfgeval. Rouwen is iets wat je niet even voor een bepaalde periode overkomt, maar omgaan met verlies kleurt het leven definitief. Hoeveel volwassenen vertellen niet welke invloed het (vroege) overlijden van een ouder op hen als kind had. De kleur wordt in de loop der jaren anders, maar het verlies blijft. Verlies in een kinderleven kan een leven lang doorwerken. Kinderen en tieners zijn heel kwetsbaar, maar gelukkig ook veerkrachtig. Wel hebben zij luisterende volwassenen in hun omgeving nodig. Tijdens het schrijven van dit boekje ben ik steeds meer de diepte gaan zien van een leven met verdriet. Naast verlies door overlijden kent bijna ieder mens andere soorten van verlies. De ene keer gaat het om verlies van werk, in een andere situatie is er sprake van verlies van een relatie of verlies van levenskracht. Ook dan rouwen mensen. Het toelaten van pijnlijke gevoelens over wat je is overkomen, is het begin van het verwerken van die gebeurtenis. In deze uitgave ga ik met name in op verlies na overlijden van een dierbare. Ik ben verder gevormd door gesprekken met mensen in rouw. Ik ben die mensen dankbaar voor hun openheid. Graag wil ik met name Hetty noemen en haar bedanken voor haar openheid. De rouw om mijn
Samen verdrietig
7
moeder die bijna twee jaar geleden is overleden, kreeg een andere kleur in de gesprekken met mijn vader. De opbouw van het boekje is als volgt: de eerste vier hoofdstukken geven informatie over rouwverwerking bij kinderen en tieners. Hoofdstuk 1 is een algemeen hoofdstuk. Het tweede hoofdstuk geeft per leeftijdsgroep informatie. Het derde en vierde hoofdstuk behandelen hoe kinderen rouwen en waar je goed aan doet bij het afscheid nemen en de begrafenis. Vervolgens behandelt hoofdstuk 5 het troosten. Rouwen en troosten hangen nauw samen. Heel veel kinderen en volwassenen zijn op zoek naar troost en heel veel volwassen omstanders zijn op zoek hoe ze een ander kunnen troosten. Hoofdstuk 6 laat zien dat ouders een heel belangrijke rol spelen bij de rouwverwerking van hun kinderen. De aanspreektoon is in dit hoofdstuk opzettelijk persoonlijker dan in de rest van het boekje. Ouders worden aangespoord naar hun eigen reactie op het verlies te kijken. Hun reactie bepaalt voor een groot deel de mate waarin hun kinderen hun rouw kunnen verwerken. Vandaar ook mijn keuze voor de titel Samen verdrietig. Hoofdstuk 7 is een verslag van een gesprek met een moeder die haar kind verloor. Mijn wens is dat dit boekje een hulp is voor volwassenen en kinderen met verdriet. Ik hoop ook dat het omstanders helpt om hun onmacht en onkunde om te zetten in troostvol handelen. Marja Bos-Meeuwsen Pijnacker, mei 2004.
8
1 Verlies en rouw Men praat soms niet over de dood omdat ook het leven zo moeilijk bespreekbaar is. Carel ter Linden
1.
Verlieservaringen van kinderen Meestal denken we bij rouw en verlies aan iemand verliezen door de dood, een ongeluk of een ziekte. Maar ook door verhuizing of door echtscheiding krijgen kinderen te maken met verlies- en rouwverwerking. Een minder opvallende verlieservaring voor kinderen is het buitengesloten worden door leeftijdsgenoten. Een niet te onderschatten verlies krijgen kinderen te verwerken door het verhuizen naar een andere stad of ander deel van het land. Voor volwassenen een logische stap die hoort bij een bepaalde levensfase, maar voor kinderen vaak een onbegrijpelijke stap en een heel ingrijpende ervaring. Al deze verlieservaringen hebben gemeenschappelijk dat ze bij het leven horen en (helaas) niet te voorkomen zijn. We zullen kinderen moeten leren er mee om te gaan. Verliezen lijden hoort bij het leven. Verliezen doorvoelen en verwerken, duurt soms een leven lang. Verlieservaringen door teleurstellingen Kinderen ontwikkelen hun identiteit de eerste jaren binnen het gezin. Wanneer zij naar school gaan, wordt hun wereld groter en zullen zij zich daarin staande moeten houden. Dat is voor veel kinderen een hele opgave en een confrontatie met zichzelf. Gaat het lukken om een plaatsje te verwerven in de klas? Eerst spelen daar de leerkracht en de ouders nog een rol in, maar steeds meer wordt er iets gevraagd van de kinderen zelf. Voor veel kinderen verloopt de
Samen verdrietig
9
integratie in de groep en de omgang met leeftijdsgenoten probleemloos. Maar er zijn ook kinderen die er echt moeite voor moeten doen om in de groep erbij te horen en om vrienden te maken en te houden. Maar of kinderen nu minder of meer moeite hebben met sociale contacten, iedereen wordt hierin wel eens heel erg teleurgesteld. Kinderen kunnen heel hard voor elkaar zijn en elkaar veel pijn doen door elkaar af te wijzen of buiten te sluiten. Zo’n teleurstelling is bijvoorbeeld te merken dat jij niet uitgenodigd wordt op een feestje of dat je niet gevraagd bent op woensdagmiddag met de groep te gaan zwemmen. En hoe vaak gebeurt het niet dat een vriendje een afspraak niet nakomt? Zo’n teleurstelling kan een ‘verlies’ervaring voor het kind betekenen. Een kind voelt zich ten diepste afgewezen door de andere kinderen. Afgewezen voelen is een diepe emotie die veel leed kan veroorzaken. Het kind heeft dan het gevoel dat het niet de moeite waard is. Ik vind het niet leuk. Ik had vanmiddag met Karel afgesproken om te skeeleren en toen ik hem ging ophalen zat hij samen met Erwin achter de computer (Peter, 11 jaar). Natuurlijk hoeft niet elke situatie een verlieservaring te zijn. Maar bij herhaling van zulke situaties of wanneer de andere persoon of de gebeurtenis heel belangrijk voor het kind is, kan dit wél het geval zijn. Nog dramatischer is de ervaring van een kind dat gepest wordt. Veel kinderen lopen hierbij wonden op die doorwerken tot in de volwassenheid. Het kind voelt zich aangetast in zijn eigenwaarde en gevoel van veiligheid. Dit maakt dat gepeste kinderen eigenlijk door een rouwproces heengaan bij het verwerken van deze emotie. Kinderen gaan door heel pijnlijke ervaringen heen. Het gaat er daarbij om in te zien dat je wel de moeite waard bent en er mag zijn zoals je bent. Daarnaast is het herstel van vertrouwen in je omgeving en je leeftijdsgenoten heel belangrijk. Ouders kunnen hun kinderen niet altijd beschermen tegen deze meer of minder grote verlieservaringen. Het is pijnlijk om buitengesloten te worden en om te merken dat een ander kind de voorkeur
10
heeft. We leven in een wereld met mensen die fouten maken en elkaar fout behandelen. Kinderen zullen moeten leren hierin een weg te vinden. Verlieservaringen door verhuizen Verhuizen is veranderen en betekent het loslaten van een bekende omgeving, bekende mensen en oude en vertrouwde geluiden. De buurt, de school en de vrienden worden losgelaten. Voor kinderen zijn dit hele ingrijpende gebeurtenissen. Het vertrouwde en het bekende geven veiligheid en geborgenheid. Dat is bij verhuizing in één keer verdwenen. Daarom is verhuizen voor kinderen heel vaak een verlies. Kinderen beleven een verhuizing meestal anders dan hun ouders. Kinderen overzien de verandering heel vaak niet en kunnen allerlei voordelen of nadelen van een verhuizing nog niet beredeneren. Het geeft hen veel stress, onzekerheid en angst. Ouders zien de verhuizing vaak als een verbetering, ze gaan iets nieuws beginnen. Doordat ouders en kinderen hierin verschillen, kan het extra moeilijk zijn om kinderen goed op te vangen na een verhuizing. Toen we in het nieuwe huis woonden, miste ik wel heel erg mijn vertrouwde plankje boven mijn bed. Ik had er lichtgevende sterretjes opgeplakt. Daar keek ik altijd naar vanaf de onderkant. Nu heb ik geen plankje meer boven mijn bed, maar een kastje naast mijn bed (Geert, 9 jaar). Voor ouders, vaak de ‘veroorzakers’ van de verhuizing, is het heel belangrijk in te zien dat verhuizen voor kinderen een verdriet is en dat daar negatieve emoties en gevoelens bij horen. Ouders voelen dit soms aan en voelen zich schuldig. Een mogelijke reactie van ouders – vaak vanuit onmacht – is dan om het verdriet van je kinderen te negeren of te compenseren. Je stelt er allerlei beloften tegenover (‘Jij krijgt straks de grootste kamer’ of ‘jij mag in het nieuwe huis een nieuw bureau’) om zo het verdriet iets te verzachten of zelfs op te lossen. Helaas helpen zulke beloften lang niet altijd om de eenzaamheid of het verdriet op te lossen. Kinderen willen hun ouders
Samen verdrietig
11
niet teleurstellen door zich, ondanks die beloften, toch verdrietig te voelen, maar het gevoel van eenzaamheid blijft. Verlieservaringen door scheiding Het meemaken van een echtscheiding is heel ingrijpend voor kinderen. Uit de praktijk blijkt dat het enorme gevolgen kan hebben voor een evenwichtige emotionele ontwikkeling van een kind als de ouders uit elkaar gaan. Ouders zijn voor het kind de vertrouwde personen die het een stabiele basis geven in de wereld. Dit blijkt ineens niet zo te zijn. Vader of moeder kan zomaar weggaan. Voor kinderen ontstaat de vaak onmogelijke opgave om met de beide ouders goed contact te houden. Gelukkig zijn er ook veel kinderen die deze periode goed doorkomen en de uiteindelijke scheiding ervaren als het begin van rust en een einde aan de vele conflicten in huis. Ondanks deze ‘verbetering’, lijden kinderen een enorm verlies als hun ouders gaan scheiden. Schuldgevoelens en geen goed inzicht hebben in wat eraan bijgedragen heeft, leiden er toe dat kinderen hun fantasie de vrije loop laten om zo tot een antwoord te komen waarom hun ouders uit elkaar gegaan zijn. Een scheiding van ouders werkt een leven lang door. De eerste jaren kost het de kinderen veel energie een evenwicht te vinden in de nieuwe situatie. Vervolgens krijgen veel kinderen opnieuw te maken met grote veranderingen wanneer er sprake is van een stiefouder. Het is vaak heel moeilijk om de relatie met beide ouders in hun leven in te passen. Zij krijgen vaak te maken met loyaliteitsproblemen: kies ik voor vader of voor moeder? Het meemaken van een echtscheiding heeft te maken met afscheid nemen van het bekende, pijn voelen over de band die er was tussen het kind en de ouder die nu verbroken is. Verlies verwerken heeft in deze situatie te maken met de confrontatie met pijnlijke emoties. Daarnaast werkt de scheiding door in het contact met broertjes en zusjes. Zij kunnen verdeeld zijn over de oorzaak van de scheiding en partij kiezen voor een van de ouders. Kortom, de hele wereld die zo veilig leek, staat op z’n kop. Het kind is aangetast in zijn gevoel van veiligheid en geborgenheid.
12
Verlieservaringen door overlijden Ook kinderen krijgen met de dood te maken. Dit kan zijn omdat in hun naaste omgeving een belangrijk persoon door de dood wegvalt: opa of oma, moeder of vader, broertje, zusje. Kind en dood lijken niet bij elkaar te horen. Dit heeft er vaak toe geleid dat men kinderen zo min mogelijk in aanraking liet komen met alles wat met ernstige ziekte en overlijden te maken had. Er rustte een taboe op. Deels uit verlegenheid met de situatie omdat men niet wist hoe er mee om te gaan en deels ook vanuit de goedbedoelde zorg het kind niet te overvragen. ‘Wat niet weet, wat niet deert’ was de overheersende gedachte. Maar als kinderen geen informatie krijgen, gaan ze zelf invullen wat ze niet weten. En als een kind er niet over kan praten, wordt het gevoel diep weggestopt. Dit komt er later vaak op een onverwachte manier weer uit. Verstopte gevoelens kunnen bijvoorbeeld verpakt worden in woede tegenover de omgeving of zichzelf. Niet zelden komt die woede er uit in de vorm van een depressie.
2.
Rouw Kinderen rouwen op hun manier. De eerste fase in het rouwproces is het begrijpen en accepteren dat de geliefde persoon overleden is. Daarna komt het rouwen in een diepere zin: accepteren dat de overledene niet langer aanwezig is. Vervolgens moet het kind het leven zonder de overledene weer oppakken (A. Ladan e.a.). In het volgende hoofdstuk wordt hier dieper op ingegaan. Kinderen zijn in hun rouwproces afhankelijk van hulp van hun ouders of andere volwassenen. Om kinderen goed te kunnen begeleiden, wordt steeds meer materiaal ontwikkeld zoals boekjes, gedichten en prentenboeken. Zie hiervoor achterin dit boek bij de literatuurverwijzingen. Riekje Boswijk-Hummel omschrijft het begin van rouwen als afscheid nemen. ‘Afscheid nemen is naderbij komen, ontmoeten en de ander zien en jezelf laten zien.’ Vanuit deze echte ontmoeting kun je de ander loslaten, langzaam alle draadjes losmaken en verbinden.
Samen verdrietig
13
‘Deze ontmoeting met degene die gaat sterven kan alleen wanneer de dood niet onverwachts komt. Bij een plotselinge dood krijgen mensen en kinderen niet de kans afscheid te nemen. De draadjes met de ander zijn doorgesneden en bloeden. Dan is het alsnog een heel belangrijk onderdeel van rouwen om na de dood afscheid te nemen: emoties en gevoelens van pijn en verdriet toelaten en draadje voor draadje stelpen en afbinden. Dan helpt een dagboek, praten en voelen.’
14