Geen verzoening zonder bekering

Opvallend genoeg is er betrekkelijk weinig aandacht voor de godsdienstige traditie van Israël, het jodendom. In dit boek gaat Kees Jan Rodenburg in gesprek met drie joodse mannen en een joodse vrouw over een thema dat joden en christenen bezighoudt: verzoening. Hun teksten en tradities blijken springlevend te zijn en het dagelijks leven in het land Israël richting te geven. De ontmoeting met de joodse traditie is verrassend en soms verwarrend, maar evenzeer fascinerend en verrijkend. Christenen kunnen van het jodendom leren dat verzoening met God op allerlei manieren het concrete leven raakt en dat dit om keuzes vraagt. Geen verzoening zonder bekering.

Kees Jan Rodenburg woont en werkt sinds eind 2003 in Jeruzalem. Namens het Centrum voor Israëlstudies heeft hij de taak de ontmoeting met het joodse volk te zoeken. Dat krijgt vooral vorm door studie aan een joodse opleiding voor rabbijnen en deelname aan de dialoog tussen Joden en christenen.

geen verzoening zonder bekering

verhalen geven het jodendom een stem en een gezicht. Eeuwenoude

Kees Jan Rodenburg

Israël staat voortdurend in de belangstelling, zeker bij christenen.

www.boekencentrum.nl www.che.nl

nur 716 isbn 978 90 239 2420 3

Kees Jan Rodenburg geen verzoening zonder bekering Gesprekken over de joodse traditie

9 789023 924203

BcBOgeenverzoening.indd 1

27-10-2009 12:12:48

Geen verzoening_Geen verzoening... 27-10-09 14:49 Pagina 2

De CHE Reeks is een uitgave van de Christelijke Hogeschool Ede in samenwerking met Uitgeverij Boekencentrum. Thema’s staan in relatie tot het christelijk hoger beroepsonderwijs dat op de CHE wordt aangeboden. De auteur is medewerker aan de CHE en presenteert een persoonlijk standpunt. Met deze reeks maakt de CHE als kenniscentrum de aanwezige kennis toegankelijk voor een breed publiek.

Christelijke Hogeschool Ede Oude Kerkweg 100, Ede Postadres: Postbus 80 6710 BB Ede 0318 696300 www.che.nl

Verschenen: Dr. Henk Bakker, Draads en tegendraads. Leren van de puriteinen Robert Doornenb@l, Ma(i)len over de wereldreligies. In gesprek over het evangelie en andersgelovigen Jelle Terpstra, Duidelijke ouders. Ouderschap in een verwarrende tijd RenĂŠ Erwich, Veelkleurig verlangen. Wegen van missionair gemeente-zijn Timon Ramaker, Vrij om te kiezen. Keuzes maken in een mediacultuur

Geen verzoening_Geen verzoening... 27-10-09 14:49 Pagina 3

Geen verzoening zonder bekering Gesprekken over de joodse traditie

Kees Jan Rodenburg

Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

Geen verzoening_Geen verzoening... 27-10-09 14:49 Pagina 4

www.uitgeverijboekencentrum.nl

Ontwerp omslag: Garage bNO Illustratie omslag: Maurycy Gottlieb, Yom Kippur. 1887 Ontwerp binnenwerk: Studio Anton Sinke

ISBN 978 90 239 2420 3 NUR 716 Š 2009 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Geen verzoening_Geen verzoening... 27-10-09 14:49 Pagina 5

Inhoud Woord vooraf.................................................................................................7 1 Inleiding...................................................................................................11 Kennismaken met het jodendom.......................................................11 Terminologie............................................................................................12 Invalshoek en opzet ...............................................................................13 Gesprekspartners....................................................................................14 Ten slotte...................................................................................................15 2 Grote Verzoendag.................................................................................16 Ontstaan....................................................................................................16 De joodse kalender.................................................................................18 Kenmerkende gebruiken ......................................................................21 Schuld belijden........................................................................................22 Schriftlezingen ........................................................................................23 Schriftelijke en mondelinge Tora ......................................................24 Terugblik...................................................................................................27 Citaten en gespreksvragen ...................................................................29 3 Gesprekken over verzoening ............................................................31 Inleiding ....................................................................................................31 Modern-orthodox: Joske Achituv ......................................................33 Chassidisch-orthodox: Jehoeda Groenteman ................................37 Reform: Levi Weiman-Kelman ............................................................41 Conservatief: Einat Ramon .................................................................45 Terugblik...................................................................................................49 Citaten en gespreksvragen ...................................................................52 4 Met en zonder tempel .........................................................................55 Tweede tempelperiode...........................................................................55 Reacties op de verwoesting ..................................................................57

Geen verzoening_Geen verzoening... 27-10-09 14:49 Pagina 6

Voortzetting en aanpassing .................................................................58 Grote Verzoendag vandaag ..................................................................60 Citaten en gespreksvragen ...................................................................64 5 Zonde, bekering en verzoening.......................................................67 Oude Testament......................................................................................67 Vier wijzen van verzoening ..................................................................68 Maimonides .............................................................................................70 Tesjoeva ......................................................................................................71 Mensvisie en Godsbeeld .......................................................................72 Betekenis Grote Verzoendag................................................................74 Citaten en gespreksvragen ...................................................................77 6 Individu, gemeenschap en wereld ..................................................81 Verzoening met God en medemens...................................................81 Herstel van relaties.................................................................................82 De gemeenschap .....................................................................................83 De wereld ..................................................................................................84 Conflict en verzoening .........................................................................86 Verlossing..................................................................................................88 Citaten en gespreksvragen ...................................................................90 7 Kennismaken met het jodendom ...................................................93 Van verzoening naar tesjoeva ................................................................93 HĂŠt jodendom?........................................................................................95 In gesprek met het jodendom .............................................................97 Gespreksvragen .......................................................................................99

Bijlagen ..................................................................................................100 Literatuur ...............................................................................................100 Websites ..................................................................................................104 Woordenlijst...........................................................................................106

Geen verzoening_Geen verzoening... 27-10-09 14:49 Pagina 7

7

Woord vooraf Dit boek is het resultaat van de persoonlijke ontdekkingstocht die ik de afgelopen jaren door de joodse wereld heb kunnen maken. De reis was even verrassend, spannend en verwarrend als boeiend en inspirerend. Gebaande wegen waren er nauwelijks, mensen die me met hun wijze raad en levenservaring bijstonden daarentegen wel degelijk! Hun adviezen hebben me geholpen mijn weg te vervolgen en er door middel van dit boek verslag van te doen. Ik wil hen er graag voor bedanken.

Allereerst zijn dat de vier mensen die me binnen hebben gelaten in de ruimte van hun persoonlijke geloof en leven. De ontmoetingen met Joske Achituv, Jehoeda Groenteman, Levi Weiman-Kelman en Einat Ramon waren van onschatbare betekenis voor me. Met vriendelijkheid en geduld reageerden ze op mijn (soms typisch christelijke) opmerkingen en leerden me vanuit een joods perspectief naar mijn vragen te kijken. Hun oprechtheid en bewogenheid zal ik nooit vergeten.

Maar er waren vele anderen die me in een eerdere of latere fase op weg hielpen. Debbie Weissman, Douwe van der Sluis, Gรถran Larsson en Kees van den Boogert hielpen bij de opzet van deze studie en/of bij correcties van eerdere versies van de tekst. Channa Safrai wil ik hier apart noemen. Aan haar directheid en eigenzinnigheid heb ik het te danken dat ik meer oog kreeg voor de betekenis van de joodse traditie in het hier en nu. Met haar opmerking dat ik schreef als een negentiende-eeuwse liberale rabbijn maakte ze duidelijk dat ik te veel bezig was het jodendom te schematiseren en terug te brengen tot formules. Ik heb geprobeerd die valkuil te omzeilen door anderen te

Geen verzoening_Geen verzoening... 27-10-09 14:49 Pagina 8

8 GEEN VERZOENING ZONDER BEKERING

laten spreken. Ik hoop dat tussen alle informatie en uitleg over het jodendom het kloppende hart van deze traditie hoorbaar is. Maar het blijft uiteindelijk het verhaal van mijn persoonlijke tocht door de joodse wereld. Of ik daarin geslaagd ben, kan ik haar helaas niet meer vragen, ze is niet meer onder ons. Zichronah levracha, moge haar nagedachtenis ons tot zegen zijn, zoals men in de joodse gemeenschap zegt.

Mijn werkgever, het Centrum voor Israëlstudies (CIS), ben ik dankbaar voor de tijd en het vertrouwen die ik kreeg om op mijn manier te werken aan de ontmoeting tussen Joden en christenen. Michaël Mulder, directeur van het CIS, bedank ik voor zijn feedback en zijn tomeloze inzet om mijn verhaal te publiceren. De leescommissie van de Christelijke Hogeschool Ede, Marianne Verhage, Jan Noorlandt, Arjan van Vugt, bedank ik voor nuttige suggesties ter verbetering van de leesbaarheid en overzichtelijkheid van de tekst. Margreet Doornenbal dank ik voor haar nauwgezette correctie van de tekst.

In het bijzonder heeft ook mijn schoonzus Marieke van den Houten, de taalkunstenares in onze familie, me geholpen door het manuscript te lezen en verbeteringen voor te stellen. Haar snelle en stipte reacties hielpen me in de laatste fase de klus te klaren.

Tot slot mijn gezin. Onze kinderen, Rafaël, Miriam, Susan en Michal, hebben de laatste jaren ook een lange weg afgelegd. We hebben ze naar Israël meegenomen omdat wij er een roeping en taak hadden. Voor hen is het niet altijd duidelijk waarmee ik me nu eigenlijk bezighoud. ‘Wat ga je doen papa? Ga je weer naar je kamertje? Moet je weer met iemand praten?’ Toen ik een keer een wandelingetje maakte omdat ik vastliep met schrijven, vroeg een van hen aan Esther, mijn vrouw, wat ik aan het doen was. ‘Papa moet even nadenken’, zei ze. ‘Waarover dan, over wat we gaan eten?’ was de tegenvraag! Ik hoop dat dit boek hun in latere jaren alsnog een antwoord kan geven op de vraag wat ons als gezin naar Israël bracht – en dat zij dat antwoord kunnen waarderen.

Geen verzoening_Geen verzoening... 27-10-09 14:49 Pagina 9

WOORD VOORAF

9

In al deze jaren heeft Esther ons gezin draaiende gehouden en mij erbij bepaald dat ons leven niet draaide om mijn werk. Haar relativeringsvermogen én haar toewijding hebben ons gebracht waar we nu samen zijn. Ik ben er diep dankbaar voor. De joodse zegenspreuk Sjehechejanoe komt in mijn gedachten: ‘Gezegend zijt Gij, Heer onze God, Koning van de wereld, die ons in leven hield, die ons deed opstaan en ons hielp dit moment te bereiken.’

Deze zegen wordt uitgesproken tijdens feestdagen, maar ook bij bijzondere gebeurtenissen zoals het weerzien met een vriend. Moge dit boek bijdragen aan de vriendschap tussen mensen.

Kees Jan Rodenburg Jeruzalem, 1 september 2009 Reacties zijn welkom op: cjrodenburg@hotmail.com.

Geen verzoening_Geen verzoening... 27-10-09 14:49 Pagina 10

Geen verzoening_Geen verzoening... 27-10-09 14:49 Pagina 11

11

HOOFDSTUK 1

Inleiding Kennismaken met het jodendom Dit boekje behandelt de betekenis van bekering en verzoening in het jodendom. Centraal staat de vraag hoe religieuze Joden over dit onderwerp denken en hoe het hun leven beĂŻnvloedt. De kern van dit boekje wordt gevormd door een aantal gesprekken met joden van verschillende stromingen. Hun verhalen geven het jodendom een stem en een gezicht en maken duidelijk dat deze godsdienst een levendige geloofstraditie is.

Mijn persoonlijke ervaringen met het joodse denken en leven vormen de aanleiding en de achtergrond van deze publicatie. Sinds december 2003 woon en werk ik namens het Centrum voor IsraĂŤlstudies in Jeruzalem. Dit centrum wil vanuit een houding van luisteren-dienengetuigen zoeken naar een oprechte, diepgaande ontmoeting met het Joodse volk en tegelijkertijd de kerkelijke bezinning op de relatie tot IsraĂŤl bevorderen.

Mijn opdracht stelt me in staat het jodendom te leren kennen. Ik denk dan aan de vele lezingen die ik kon bijwonen en de gesprekken die ik kon voeren, maar ook aan het meemaken van synagogediensten op Grote Verzoendag en de ontdekking dat deze dag geen losse zwerfsteen op de joodse kalender vormt, maar ingebed is in een reeks bijzondere dagen met een geheel eigen sfeer en betekenis. Ik kwam in aanraking met joodse gebeden en de joodse Schriftuitleg. Dat zijn voor mij intrigerende en verrijkende ervaringen geweest. De lezer zal merken dat ik het jodendom probeer te beschrijven als de geloofstraditie van concrete mensen in concrete situaties.

Geen verzoening_Geen verzoening... 27-10-09 14:49 Pagina 12

12 G E E N V E R Z O E N I N G Z O N D E R B E K E R I N G

Ik hoop met dit boek te laten zien hoe het Joodse volk op geheel eigen wijze leeft voor het aangezicht van God. Het is fascinerend te ontdekken hoe eeuwenoude teksten en tradities nog steeds springlevend zijn en dagelijks het leven van vele joden richting geven. Het is tegelijkertijd spannend, met name wanneer we beseffen dat het jodendom zich daarbij baseert op bijbelteksten en geloofsovertuigingen die ook in het christendom een belangrijke rol spelen. De eigen wijze waarop de joodse traditie dat doet, kan vervreemding oproepen bij christenen. Onbegrip hoeft echter niet het einde van de kennismaking te zijn. Het kan juist de reden zijn om door te vragen, het jodendom van binnenuit te willen begrijpen en te gaan respecteren.

Dit boekje wil de lezer daartoe uitnodigen.

Terminologie Begrippen als zonde, bekering en verzoening spelen een grote rol bij ons onderwerp. Ze kunnen sterke associaties oproepen, zeker bij christelijke lezers en dat kan gemakkelijk een hindernis zijn als we ons afvragen welke betekenis ze in het jodendom hebben.

Het Hebreeuws maakt onderscheid tussen twee vormen van verzoening. Kappara wordt gebruikt voor het herstel van de relatie met God. De naam Jom Kippoer voor Grote Verzoendag is hiervan afgeleid. Voor het herstel van een beschadigde relatie tussen mensen worden echter andere woorden gebruikt. We zullen het in het vervolg vooral over kappara hebben, maar zien dat de verzoening met God niet losstaat van onderlinge menselijke verhoudingen.

Iets wat hiermee direct samenhangt, is dat dit boekje niet gaat over verzoening tussen Israëli’s en Palestijnen. Hoe belangrijk ook, inhoudelijk gezien valt dit niet onder ons thema. We zullen echter wel zien dat het joodse denken over bekering en verzoening direct verbonden is met de verantwoordelijkheid van de mens in de wereld.

Bekering is in het Hebreeuws tesjoeva. Dat is een veelzijdig begrip, dat niet door één Nederlands woord vertaald kan worden. De definitie van Van Dale, dat bekering de overgang tot een geloof of overtui-

Geen verzoening_Geen verzoening... 27-10-09 14:49 Pagina 13

INLEIDING

13

ging is, zet ons op een verkeerd spoor. Tesjoeva omvat zowel inkeer, omkeer, boete, berouw als terugkeer.

Invalshoek en opzet Zoals gezegd vormen de interviews met vier verschillende joodse gesprekspartners de kern van dit boek (hoofdstuk 3). Deze gesprekken geven ons een goed beeld van de betekenis van het onderwerp bekering en verzoening voor de geĂŻnterviewden. We krijgen tegelijkertijd ook een indruk van de diversiteit die er binnen de joodse gemeenschap bestaat.

Aan de interviews gaat een hoofdstuk vooraf over Grote Verzoendag (hoofdstuk 2). De belangrijkste kenmerken van deze dag vormen een kennismaking met de manier waarop in het jodendom wordt gedacht over bekering en verzoening en hoe dat het leven raakt.

Tegen die achtergrond kunnen de gesprekken beter worden begrepen.

Na de interviews volgen enkele themaverkenningen. Allereerst wordt uitgewerkt hoe het jodendom de verwoesting van de tempel heeft ondergaan (hoofdstuk 4). Vervolgens gaan we in op de vraag hoe verzoening, zonde en bekering met elkaar samenhangen (hoofdstuk 5).

Ten slotte komt aan de orde wat de betekenis van verzoening is voor de mens en voor de wereld (hoofdstuk 6).

In het laatste hoofdstuk sluiten we af met een terugblik en enkele opmerkingen over de ontmoeting met het jodendom (hoofdstuk 7).

Ieder hoofdstuk wordt afgesloten met een of meerdere pagina’s citaten, die nauw aansluiten bij de tekst van het hoofdstuk. In de meeste gevallen zijn het teksten waarnaar in het hoofdstuk werd verwezen. Soms komen in de citaten aanvullende gedachten naar voren of wordt juist een ander gezichtspunt verwoord. De citaten maken het mogelijk een aantal belangrijke joodse bronteksten en interpretaties na te lezen en nodigen uit tot verdere studie.

Om dezelfde reden zijn na de citaten enkele gespreksvragen opgeno-

Geen verzoening_Geen verzoening... 27-10-09 14:49 Pagina 14

14 G E E N V E R Z O E N I N G Z O N D E R B E K E R I N G

men. Ze kunnen voor individuele studie worden gebruikt, maar ook bij de bespreking van dit boekje in groepen en kringen.

Gesprekspartners Onze gesprekken brengen ons in aanraking met een breed spectrum aan joodse stemmen in Israël.

Rabbijn Joske Achituv, geboren in Saarbrücken in 1933, ontvluchtte als tweejarige met zijn ouders de nazi’s om op te groeien in het toenmalige Palestina.

Achituv heeft een lange staat van dienst op het gebied van onderwijs. Hij doceert joodse filosofie aan onder meer het Hartman-instituut in Jeruzalem.

Achituv is modern-orthodox: hij leeft op traditionele wijze, maar staat open voor eigentijdse vragen.

Ook Jehoeda Groenteman is orthodox. Geboren in Ede, groeide hij op in een traditioneel joods gezin.

Na tijdelijk verwijderd te zijn geraakt van zijn wortels, keerde hij als dertiger terug tot het jodendom en ging deel uitmaken van een chassidische beweging.

Het streven naar heiliging en het ruimte geven aan emotie kenmerken deze stroming. Groenteman is betrokken bij joods onderwijs, onder andere als redacteur van een website.

Rabbijn Levi Weiman-Kelman, geboren in de Verenigde Staten, stichtte in de tachtiger jaren een liberale synagoge in Jeruzalem. Spiritualiteit, gemeenschap en maatschappelijke betrokkenheid komen er samen. Weiman is naast zijn werk als rabbijn tevens docent aan de rabbijnenopleiding van de liberale of reformbeweging in Israël en een actief lid van de mensenrechtenorganisatie Rabbis for Human Rights.

Geen verzoening_Geen verzoening... 27-10-09 14:49 Pagina 15

INLEIDING

15

Einat Ramon was in 1983 de eerste vrouwelijke rabbijn die in Israël werd geordineerd. Ze promoveerde in de Verenigde Staten, was tot voor kort rector en is momenteel docent aan de conservatieve rabbijnenopleiding. Enerzijds probeert de beweging vast te houden aan de traditie en de basisprincipes van het jodendom, anderzijds zoekt ze naar een antwoord op de uitdagingen van de moderne tijd.

Ten slotte Hebreeuwse woorden zijn in deze studie cursief weergegeven. De schrijfwijze is zo veel mogelijk in overeenstemming met de uitspraak.

In plaats van teshuva is bijvoorbeeld gekozen voor tesjoeva.

De schrijfwijze van ‘jood’/‘Jood’ is overeenkomstig de nieuwe spellingregels. In de meeste gevallen spreken we in dit boek over joden als mensen die het joodse geloof aanhangen, zij die leven vanuit het jodendom. Dan wordt ‘jood’ met een kleine letter geschreven. Een hoofdletter wordt gebruikt als de betekenis van het woord ‘Jood’ verder reikt dan het godsdienstige en ook het nationale aspect meespeelt.

Het aantal noten in de tekst is beperkt gehouden, maar in de bijlagen zijn goed toegankelijke publicaties opgenomen en worden een aantal nuttige websiteadressen vermeld. Achterin is ook een verklarende woordenlijst opgenomen.

Bij verwijzingen naar rabbijnse bronnen geeft de eerste, kleine letter het betreffende werk aan. Voor de Misjna is dat een ‘m’, voor de Babylonische Talmoed een ‘b’ en voor de Jeruzalemse Talmoed een ‘j’.

Daarna volgt de naam van de afdeling en ten slotte het paginanummer.