Het gaat nooit over benadrukt dat communicatie onmisbaar is in een goede verwerking van kinderloosheid. De auteurs willen vanuit hun deskundigheid en hun ervaring het taboe rond kinderloosheid doorbreken en bereiken dat er rond dit onderwerp een sfeer ontstaat van openheid, begrip en onderlinge verbondenheid. Drs. A.B.F. Hoek-van Kooten is arts-docent aan de Christelijke Hogeschool Ede. Drs. A. de Jong-Kalkman is zelfstandig gevestigd psycholoog en heeft jarenlange ervaring met coaching van kinderloze echtparen.
isbn 90 239 0977 1/nur 740
www.boekencentrum.nl
9 789023 909774
Het gaat nooit over Alie Hoek-van Kooten en Arja de Jong-Kalkman e.a.
‘Ach, kinderen opvoeden is ook niet alles’; ’Wees maar blij met zoveel vrijheid’; ‘Je houdt tenminste een hoop geld over...’ De reacties op ongewenste kinderloosheid kunnen (onbedoeld) schrijnend zijn. Ze vormen vaak een zware belasting voor kinderloze echtparen, die toch al worstelen met een verborgen en onbegrepen gemis. Hun diepe wens om kinderen te krijgen blijft onvervuld. Gebrek aan openheid vergroot het probleem, zowel tussen echtgenoten als in de relatie met de omgeving. Vaak ontstaat er een impasse: echtparen praten er zelf niet over omdat er niet naar wordt gevraagd en er wordt niet naar gevraagd omdat echtparen er niet over praten. Het gaat nooit over gaat over de verwerking van ongewenste kinderloosheid. Hoe ga je om met een probleem dat zo’n grote rol in je leven speelt, en telkens weer – op onverwachte momenten – terugkomt? Diverse echtparen vertellen op persoonlijke wijze hoe zij kinderloosheid ervaren. Hun verhalen zijn uit het hart gegrepen. Vanuit zowel psychologische als medische invalshoek wordt de problematiek gedetailleerd in kaart gebracht. Ook pastorale zorg (en onzorgvuldigheid) krijgt een plaats in het boek.
Het gaat nooit over
Alie Hoek-van Kooten /Arja de Jong-Kalkman e.a.
Over de verwerking van ongewenste kinderloosheid
boekencentrum
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i2 2
01-05-2006 19:24:12
Alie Hoek-van Kooten, Arja de Jong-Kalkman e.a.
Het gaat nooit over Over de verwerking van ongewenste kinderloosheid
Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i3 3
01-05-2006 19:24:12
www.boekencentrum.nl
Deze uitgave kwam tot stand in samenwerking met Revoke (reformatorische vereniging van ongewild kinderloze echtparen) Vormgeving omslag en binnenwerk: Geert de Koning Illustratie omslag: Corbis isbn-13: 978 90 239 0977 4 isbn-10: 90 239 0977 1 nur 740 Š 2006 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i4 4
01-05-2006 19:24:12
Inhoud Woord vooraf 7 1. Verlangen naar kinderen 9 Arja de Jong-Kalkman 2. Medische mogelijkheden en christelijk-ethische aspecten 21 Alie Hoek-van Kooten 3. Gevolgen voor je relatie 48 Arja de Jong-Kalkman 4. Communicatie tussen man en vrouw 55 Arja de Jong-Kalkman 5. Verwerking bij man en vrouw 60 Arja de Jong-Kalkman 6. Kinderloosheid in bijbels-theologisch perspectief 76 Ds. J.J. Verhaar 7. Omgaan met je omgeving 87 Arja de Jong-Kalkman 8. Samen in de kerk 99 Ds. W. van den Born Personalia 127
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i5 5
01-05-2006 19:24:12
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i6 6
01-05-2006 19:24:12
Woord vooraf
Het hebben van kinderen is voor veel mensen zo’n vanzelfsprekende zaak, dat ze weinig oog hebben voor mensen die ze niet hebben. Toch krijgt ongeveer een op de tien echtparen te maken met ongewenste kinderloosheid. Over dit onderwerp wordt desondanks nog steeds weinig gesproken en geschreven. Ongewenste kinderloosheid is voor velen een onbekend en onbegrepen verdriet. Voor de mensen die ermee worstelen is het onderwerp meestal moeilijk onder woorden te brengen. Hun omgeving begrijpt hen vaak niet. Dit boek is een handreiking om het thema bespreekbaar te maken. Het is geschreven voor mensen die zich in hun denken en handelen willen laten leiden door het Woord van God en door leefregels die daarvan zijn afgeleid. Het boek is tot stand gekomen met medewerking van Revoke, de reformatorische vereniging voor ongewild kinderloze echtparen. Het is mede gebaseerd op ervaringen van leden die, ieder op een eigen manier, met het verdriet van kinderloosheid proberen om te gaan. Het boek beschrijft kinderloosheid vanuit een medisch-ethische, praktisch-pastorale, theologische en psychologische invalshoek. De grote verschillen in de beleving van kinderloosheid komen aan de orde. Voor een groot aantal paren is het een allesomvattend verdriet, voor anderen is het geen groot probleem en er zijn er ook die het levenslange gemis hebben leren
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i7 7
01-05-2006 19:24:12
aanvaarden. Ook voor ongehuwden is kinderloosheid vaak een groot verdriet. Voor hen is het een dubbel gemis, van zowel een levensgezel als van kinderen. Voor iedereen geldt: het gaat nooit over, maar dit boek kan helpen om je kinderloosheid te aanvaarden en het leven er mee mogelijk te maken. Het laat zien dat ook een leven zonder kinderen waardevol en vreugdevol kan zijn, al is het op een heel andere wijze dan men had gehoopt.
Arja de Jong-Kalkman
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i8 8
01-05-2006 19:24:13
1 Verlangen naar kinderen
Arja de Jong-Kalkman
Ik voel me vandaag zo down. Waarom eigenlijk? Ik heb zoveel: ik heb een lieve man, een mooi huis, een reuze baan… Toch, ergens diep van binnen schrijnt er iets, ik mis iets. Ik word verdrietig, steeds als ik eraan denk, verdrietig en moedeloos. We zijn nu bijna vijf jaar getrouwd en we hebben in ons huis plaats voor een ‘elftal’. Maar het is nog zo stil, het blijft zo stil… We hebben ons huis in het begin beslist niet als stil ervaren. We hadden elkaar en we waren gelukkig. Maar na een jaar of twee zijn we ongerust geworden. Het zal toch niet waar zijn, dachten we, zoiets kan toch niet, tenminste niet bij ons. Toch gaan we ons steeds meer zorgen maken, want bij ons gaat het anders dan ‘normaal’. We worden bang en voelen ons erg onzeker. Een toekomst zonder kinderen lijkt zo akelig stil, zo saai, zo zonder uitdaging. We zouden onze liefde zo graag bekroond zien met de kinderzegen; voor ons maakt een kindje onze liefde compleet. Juist omdat we zo gelukkig zijn samen is het verdriet en gemis des te groter. Het verlangen wordt steeds sterker, het is niet meer weg te duwen, het komt als een wervelwind over ons heen. De martelende onzekerheid knaagt aan ons, we raken er gespannen van.
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i9 9
01-05-2006 19:24:13
Kinderwens Trouwen en kinderen krijgen worden vaak in één adem genoemd en ook in het huwelijksformulier wordt deze relatie duidelijk gelegd. Het ouderschap is echter geen vanzelfsprekendheid. Uit onderzoeksgegevens blijkt dat ongeveer één van de tien paren met een kinderwens onvruchtbaar is. Aan het begin van je huwelijk sta je daar niet zo bewust bij stil. Integendeel, je ziet de toekomst met vertrouwen tegemoet en je gaat er van uit, dat kinderen vroeg of laat deel zullen uitmaken van je leven. Als na verloop van tijd blijkt dat een zwangerschap niet zomaar tot stand komt, maakt je optimisme langzaam maar zeker plaats voor ongerustheid. Daar had je niet opgerekend. Hoe kan dat nu, dat je verlangen naar een kind niet wordt vervuld en je huis zo leeg blijft terwijl overal om je heen wel kinderen geboren worden, opgroeien en zoveel fleur en warmte aan het leven geven? Regelmatig ontvang je het bericht dat er bij familie, vrienden of kennissen voor het eerst of opnieuw gezinsuitbreiding komt. Buiten zie je kinderen spelen of samen naar school fietsen. Op verjaardagen gaat een belangrijk deel van de gesprekken over (klein)kinderen, en zelf kun je daaraan geen inhoudelijke bijdrage leveren. Als je eens een dagje uit bent of op vakantie, zie je steeds ouders met kinderen van hun vrije tijd genieten. Voor je gevoel is dat zoveel leuker en gezelliger dan met z’n tweetjes. En ’s zondags in de kerk tussen de vele gezinnen met kinderen en vooral tijdens de 10
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i10 10
01-05-2006 19:24:13
doop- en belijdenisdiensten, raakt het je steeds weer dat het nooit om kinderen van jezelf gaat. De beklemmende gedachte dat je wellicht altijd toeschouwer zult blijven, probeer je vergeefs weg te dringen. Niet alleen om je heen, maar ook in je hoofd en in je hart spelen kinderen een grote rol. Ze maken steeds meer deel uit van je belevingswereld. Een vrouw verwoordt het zo: ‘Ik ben al jaren in verwachting van een denkbeeldig kind waarnaar ik intens verlang maar dat nooit geboren zal worden.’ Ook als man probeer je de hoop vast te houden dat je een keer vader zult worden, maar plannen maken voor de toekomst is er niet meer bij. Veel paren zonder kinderen zullen zich min of meer in deze beschrijving herkennen al zijn er grote verschillen. De beleving van kinderloosheid is afhankelijk van persoonlijke factoren: de kinderwens is bij de één veel nadrukkelijker aanwezig dan bij de ander. Ook omgevingsfactoren zijn van invloed. Het maakt veel uit of je in je directe omgeving het enige paar zonder kinderen bent of dat er om je heen meer kinderloze stellen zijn. Eveneens zal het gemis van kinderen in een milieu waar het ouderschap hoog gewaardeerd wordt, nadrukkelijker gevoeld worden dan in een moderner en meer ambitiegericht milieu met meer accent op ontplooiing op andere levensterreinen. Hoe de omstandigheden ook mogen zijn, het is een gegeven dat de meeste mensen vroeg of laat naar kinderen gaan verlangen en als deze wens niet wordt vervuld, is dat een grote domper op hun geluk en levensvreugde.
11
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i11 11
01-05-2006 19:24:13
Wij willen graag ook aandacht geven aan mannen en vrouwen die op een andere manier geconfronteerd worden met verdriet over een onvervulde kinderwens. Ondanks de verschillen zijn er veel herkenningspunten in de beleving. Als je al weet, dat je geen kinderen krijgt Er zijn mannen en vrouwen die al in hun verkeringstijd weten dat ze geen eigen kinderen zullen krijgen. Daaraan kunnen diverse oorzaken ten grondslag liggen, zoals een aangeboren probleem of een afwijking ten gevolge van een ingrijpende ziekte of medische behandeling. Zij worden soms al op zeer jonge leeftijd geconfronteerd met moeite en zorg en hebben als gevolg daarvan al heel wat levensidealen moeten prijsgeven, waaronder het krijgen van kinderen. Ook voor paren die pas op latere leeftijd tot een trouwdag zijn gekomen, zal het stichten van een gezin met kinderen niet altijd meer tot de toekomstmogelijkheden behoren. Als een zwangerschap steeds misloopt Het komt voor dat een paar te maken krijgt met herhaalde miskramen. Om allerlei redenen komt een gezonde zwangerschap niet tot stand. De vrouwen die dit overkomt, maken samen met hun partner een zeer verdrietige en moeilijke periode door. Elke miskraam betekent opnieuw een grote teleurstelling en maakt een abrupt einde aan alle plannen en toekomstbeel12
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i12 12
01-05-2006 19:24:13
den met het kind dat werd verwacht. Het steeds terugkerende verdriet en het gevoel van leegte betekenen een grote en vaak langdurige emotionele belasting, waarvan de zwaarte door de omgeving veelal niet wordt begrepen. Als je niet méér kinderen kunt krijgen Tot nu toe gaat het om mensen die geen kinderen hebben. Er zijn ook echtparen die wel vader en moeder zijn geworden en uitzien naar gezinsuitbreiding, maar niet méér kinderen krijgen, soms om onverklaarbare redenen. Dit wordt secundaire onvruchtbaarheid genoemd. In vergelijking met kinderloosheid is hier sprake van een minder ingrijpend probleem, omdat er inmiddels tenminste één zwangerschap heeft plaatsgevonden en ze vader en moeder zijn geworden. Toch zijn er veel punten van overeenkomst met primaire onvruchtbaarheid, omdat velen hetzelfde proces doorlopen van wachten en hopen en medische onderzoeken en behandelingen ondergaan. Het is voor deze paren van belang dat ze ondanks de teleurstelling, niet te veel gefixeerd raken op gezinsuitbreiding, maar zich er steeds dankbaar van bewust blijven dat zij de kinderzegen uit Gods hand hebben ontvangen. Voor grote en kleine gezinnen geldt dat het gezinsgeluk niet afhangt van het aantal kinderen, maar van factoren die minstens zo belangrijk zijn, zoals een onderlinge band van liefde en een sfeer van saamhorigheid.
13
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i13 13
01-05-2006 19:24:13
Als je ongehuwd bent Niet alleen paren, maar ook singles kunnen te maken hebben met een onvervuld verlangen naar kinderen. Oudergevoelens zijn niet exclusief voor een liefdesrelatie tussen man en vrouw. Ze spelen net zo goed een rol in het leven van vele ongehuwde mannen of vrouwen. Het is goed om hierbij ook stil te staan, omdat er vanwege het gemis van zowel een partner als van kinderen sprake is van een dubbele teleurstelling. Het ongehuwd zijn heeft zo voor velen een extra en pijnlijke dimensie. Bij sommige vrouwen is het verlangen naar een kind sterker dan het uitzien naar een levensgezel. Er zijn ongehuwde mannen die ook het gemis van kinderen ervaren. Vaak lijkt dat minder intens, omdat voor veel mannen de eigen identiteit meer samenhangt met hun maatschappelijke loopbaan dan met hun vaderschap. Veel ongehuwde vrouwen zouden de biologische klok wel stil willen zetten en het moment uitstellen waarop zij te oud worden om kinderen te krijgen. Deze vrouwen ervaren het als een inbreuk op hun vrouwzijn als zij onder ogen moeten zien dat hun kinderwens nooit zal worden gerealiseerd. Sommigen krijgen te maken met een identiteitscrisis waarin zij zich opnieuw moeten oriĂŤnteren op hun plaats in het leven en een nieuw toekomstperspectief zonder man en kinderen. Dit kan verbittering geven, omdat zij menen dat ze zich als vrouw niet volledig kunnen ontplooien. Het is ook een geestelijke worsteling vanwege de vele waaromvragen over de weg die God met hen gaat. Ook 14
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i14 14
01-05-2006 19:24:13
al blijven vele vragen onbeantwoord, de meesten zullen op zoek gaan naar een nieuw evenwicht in hun leven, al dan niet met hulp van anderen. Niet iedereen zal zich in deze beschrijving herkennen. Er zijn ook ongehuwden, die hier veel minder mee bezig zijn en veel vreugde en voldoening vinden in hun boeiende werkkring, hun contacten met familie, vrienden en kennissen en andere activiteiten ten dienste van de naaste. Het is een zegen de leiding van God in je leven te zien en deze te aanvaarden in het besef dat Hij weet wat goed voor je is en Zijn eigen bedoeling met je leven heeft. Of zoals een ongehuwde vrouw het onder woorden bracht: ‘Ik heb mijn levensideaal moeten prijsgeven en dat was erg moeilijk. Maar elk verlies heeft, als je het goed verwerkt, ook winst in zich zoals verdieping van je levenservaring en groei en rijping van je persoonlijkheid. Het heeft mij in elk geval meer volwassen en evenwichtig gemaakt en ik zie met Gods hulp in vertrouwen de toekomst tegemoet, ook al steekt het gemis nog af en toe pijnlijk de kop op.’ Is er wat aan te doen? Na lang aarzelen groeien we naar een beslissing toe: we moeten het zekere maar voor het onzekere nemen en ons laten onderzoeken. Aan wie zou het liggen? Zou er iets aan te doen zijn? Durven wij dit wel te vragen aan de dokter? We zeggen maar zo weinig mogelijk tegen de omgeving, alleen de personen die ons het meest na staan weten ervan. 15
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i15 15
01-05-2006 19:24:13
De eerste onderzoeken vragen in emotioneel opzicht veel van ons; we zijn er bekaf van! Maar het valt mee… tot zover is alles goed. Wat een opluchting, we kunnen ons geluk niet op! Drie maanden ‘proberen’ heeft de gynaecoloog gezegd. Nu, dat doen we dan maar. De spanning rond de menstruatie is groot. We hadden tot nu toe al spanning rond deze dagen, maar nu lijkt het of het erop of eronder is. Er hangt zoveel van af. We hebben allebei het gevoel, dat als deze drie maanden mislukken, de dokter een oordeel zal vellen; het oordeel van levenslange kinderloosheid. Vreselijk lijkt ons dat. De drie maanden mislukken. Wat valt dat tegen! Ik voel het veel meer dan dat ik het uit kan leggen, de teleurstelling is te intens voor woorden. Er zijn meer onderzoeken nodig… Er komt een moment dat het niet langer lukt om de gevoelens van ongerustheid over het uitblijven van een zwangerschap te onderdrukken. De vraag dringt zich aan je op of er wel ooit kinderen zullen komen. Sommigen hebben lange tijd geprobeerd hun gevoelens voor elkaar te verbergen en het onderwerp ‘kinderen’ zoveel mogelijk te vermijden. Anderen hebben er juist veel behoefte aan gehad om er regelmatig met elkaar over te praten en er samen voor te bidden. Maar hoeveel steun dit waarschijnlijk heeft gegeven, ook zij laten uiteindelijk de moed zakken. Je kunt er niet langer omheen, je moet erkennen dat er een probleem is dat niet zomaar opgelost kan worden en veel onzekerheid geeft. Je bent ook niet langer meer in staat om belangstellende vragen van anderen te 16
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i16 16
01-05-2006 19:24:13
negeren en meelevende blikken te trotseren. Na lang aarzelen kom je tot het besluit om de huisarts in vertrouwen te nemen. Daarmee zet je de eerste stap op de onbekende weg van medische onderzoeken. Voor velen is dit het begin van een spannende en vaak moeilijke periode. Niet bij elk paar zal meteen duidelijk worden wat er aan de hand is. Voor diegenen die na verloop van tijd te horen krijgen dat er inderdaad sprake is van vruchtbaarheidsproblemen, komt de boodschap vrijwel altijd hard aan. In stilte bleef je immers hopen, dat het allemaal nog mee zou vallen en dat er niets ernstigs aan de hand zou zijn. Het is voor velen een overweldigend moment, waarop niemand zich goed kan voorbereiden en waarop toekomstverwachtingen opeens erg onzeker worden. Wat is het een zegen, als je op zo’n moeilijk moment in je leven als man en vrouw steun hebt aan elkaar. Wat is het moeilijk, als je niet in staat bent elkaar op te vangen en je lange tijd nodig hebt om er voor elkaar te kunnen zijn. Hoe dan ook, het besef dat er iets met je vruchtbaarheid aan de hand is, zet je onbevangenheid in de omgang met elkaar onder druk. Alles wordt moeilijk en pijnlijk ineens, hoe moet je nu samen verder? Afzien van een medische behandeling Er zijn paren die er voor kiezen om de natuur op haar beloop te laten. Zij beschouwen de voortplanting als een persoonlijke aangelegenheid en zien medisch ingrijpen als een inbreuk op hun privÊ-leven. Anderen 17
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i17 17
01-05-2006 19:24:14
gaan niet verder, omdat zij te veel opzien tegen het vaak langdurige en pijnlijke karakter van de onderzoeken en ingrepen. Weer anderen wijzen een medisch traject af vanuit de principiĂŤle overtuiging dat het bij vruchtbaarheidsbehandelingen gaat om een ongeoorloofd ingrijpen in Gods leiding over je leven. Er zijn ook stellen die tot het inzicht komen dat een leven zonder kinderen weliswaar anders is dan zij zich hadden voorgesteld, maar toch goed en waardevol kan zijn. Zij blijven het ouderschap zien als een zeer gewenste levensvervulling maar zij realiseren zich echter dat zij hun talenten ook op een andere wijze kunnen besteden en dat er op andere terreinen van het leven zoveel taken en opdrachten zijn, waar zij zich voor kunnen inzetten. Allen proberen op hun eigen manier de weg te aanvaarden, die de Heere met hen gaat. Uit al deze voorbeelden blijkt dat de persoonlijke beleving van kinderloosheid een belangrijke rol speelt in de besluitvorming over een eventuele verdere behandeling. Het is daarom erg belangrijk dat man en vrouw elkaar daarin begrijpen en respecteren en proberen te zoeken naar een gezamenlijke weg. Gesprekken met anderen, bijvoorbeeld met hen die in dezelfde levensomstandigheden verkeren, of een pastoraal gesprek, kunnen je helpen in het bepalen van je standpunt. Het is belangrijk om je vooral te laten leiden door een weloverwogen keuze die je zelf als paar biddend voor je gezamenlijke leven maakt.
18
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i18 18
01-05-2006 19:24:14
Kiezen voor een medische behandeling De meeste echtparen komen op zeker moment tot het besluit om zich voor verdere medische behandeling aan te melden bij de gynaecoloog, want ondanks de zorg en teleurstelling overheerst toch de hoop dat de oorzaak van de kinderloosheid kan worden opgespoord en een zwangerschap tot stand kan komen. Tegelijkertijd komen er ook weer nieuwe vragen op je af, zoals: ‘Wat staat ons allemaal te wachten als we met de behandelingen beginnen. Zullen ze wel het gewenste resultaat opleveren? Kunnen wij alle moeite, die daarmee gepaard gaat wel aan?’ Voor velen is er ook de belangrijke vraag: ‘Wat wil de Heere dat wij zullen doen? Mogen we aan vruchtbaarheidsbehandelingen deelnemen? Is dat een weg die wij mogen gaan? Of is dit wellicht een kruis, dat Hij ons te dragen geeft, waar Hij Zijn wijze bedoeling mee heeft; moeten we het kinderloos zijn met Zijn hulp proberen te aanvaarden?’ Wat is het vooral nu belangrijk, je ervan bewust te zijn dat kinderen een geschenk zijn. We kunnen dat geschenk niet afdwingen, maar beseffen dat we daarvoor in de eerste plaats afhankelijk zijn van de zegen van God. Motieven voor het krijgen van kinderen Ieder paar, al of niet vruchtbaar, zou zich eigenlijk af moeten vragen wat de motieven zijn van het krijgen van kinderen. Het is goed om als man en vrouw hierover samen na te denken. Vooral als je er al heel lang 19
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i19 19
01-05-2006 19:24:14
naar uitgekeken hebt, kunnen de verwachtingen hooggespannen zijn. Het kan lijken of een kind je enige toekomstperspectief is en dat van de vervulling van deze wens je hele levensgeluk afhangt. Zeker, de kinderzegen is een bijzonder rijke zegen. Voor de meeste ouders vormen kinderen een bron van vreugde en een waardevolle aanvulling en verdieping van hun leven, maar desondanks zullen er in het leven steeds weer nieuwe wensen en behoeften blijven die niet door kinderen vervuld kunnen worden. Het krijgen van een kind mag bijvoorbeeld niet gezien worden als een mogelijkheid om de huwelijks relatie te verbeteren of om tekortkomingen bij man of vrouw te compenseren. Als dit ons motief is, mogen we niet uit het oog verliezen dat door het ouderschap niet alleen de vreugde, maar ook de zorgen en de verantwoordelijkheden toenemen. Dat stelt bijzonder hoge eisen aan je relatie. Ook het feit dat je als paar zonder kinderen een uitzonderingspositie inneemt tussen de vele gezinnen met kinderen, mag niet de belangrijkste reden voor je kinderwens zijn. Deze voorbeelden maken duidelijk hoe belangrijk het is dat je de beweegredenen van je kinderwens samen eerlijk onderzoekt. Je kunt zo voorkomen dat je irreÍle verwachtingen koestert en de kans op een teleurstelling groot is.
20
Hoek Van Kooten binnenwerk def.i20 20
01-05-2006 19:24:14