isbn 978 90 211 4235 7 • nur 728
Overdijk.indd 1
9 789021 142357
meinema | ikon
www.ikon.nl www.uitgeverijmeinema.nl
meinema | ikon
Annemiek Schrijver in gesprek met: Herman Finkers, Kaouthar Darmoni, Johan Ferrier, Judith Frishman, Sara Kroos, Ellen van Wolde, Narsingh Balwantsingh, Riet Bons-Storm, Shura Lipovsky & Lloyd Haft.
Ida Overdijk en Annemiek Schrijver Het Vermoeden
We kunnen God beter vermoeden dan Hem bestuderen, meent cabaretier Herman Finkers. Daarmee vat hij krachtig samen waar het ikon televisieprogramma Het Vermoeden over gaat: een zoektocht naar nieuwe woorden voor wat en hoe we geloven. Geen absolute zekerheden nastreven, maar ruimte geven aan het verlangen en vermoeden dat we meer zijn dan alleen onszelf. De queeste naar betekenis is in ieder interview een andere. Toch blijkt er – dwars door alle religieuze tradities heen – herkenning te zijn in wat ons beweegt en inspireert. De intieme verhalen laten zien dat religieuze tradities een verbindende rol kunnen spelen in onze multiculturele en multireligieuze samenleving en allesbehalve achterhaald zijn. Stuk voor stuk zijn het pogingen het Geheim te naderen, in woorden te vatten en te verbeelden. In dit boek zijn tien van die vermoedens gebundeld als een religieus kompas voor de toekomst.
Het Vermoeden Gesprekken over dierbare woorden Onder redactie van Ida Overdijk en Annemiek Schrijver
30-09-09 09:09
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 2
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 3
MEINEMA – IKON
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 4
www.uitgeverijmeinema.nl www.ikon.nl Ontwerp omslag: Geert de Koning Illustratie omslag: Marc Mulders, Engel met Doorn Fotografie: Pelgrimm Pictures Layout/dtp binnenwerk: Gerard de Groot ISBN 978 90 211 4235 7 NUR 728 Š 2009 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 5
Inhoud Woord vooraf
9
Herman Finkers
16
Kaouthar Darmoni
36
Johan Ferrier
52
Judith Frishman
66
Sara Kroos
84
Ellen van Wolde
100
Narsingh Balwantsingh
118
Riet Bons-Storm
136
Shura Lipovsky
154
Lloyd Haft
166
Verantwoording
183
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 6
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 7
Uw naam. Wij fluisteren hier uw naam.
Wie: Annemiek Schrijver Van huis uit: gereformeerd vrijgemaakt Wie: Ida Overdijk Van huis uit: Nederlands hervormd Wie: Ella Weisbrod Van huis uit: gereformeerd Wie: Han Budding Van huis uit: Nederlands hervormd Wie: Martje van der Heijden Van huis uit: evangelisch-luthers Wie: Yvonne Clement Van huis uit: rooms-katholiek
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 8
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 9
Woord vooraf ‘We kunnen God beter vermoeden dan hem bestuderen’, meent cabaretier Herman Finkers. Daarmee vat hij krachtig samen waar het IKON televisieprogramma Het Vermoeden over gaat: een zoektocht naar nieuwe woorden voor wat en hoe we geloven. Geen absolute zekerheden nastreven, maar ruimte geven aan het verlangen en vermoeden dat we meer zijn dan alleen onszelf. Aan de hand van een persoonlijke ‘heilige’ tekst ontvouwt zich de religieuze biografie van de geïnterviewde. Vaak zijn het teksten uit heilige boeken, maar soms ook poëzie, proza of liederen. Of een Vermoedengast nu christen, boeddhist, moslim, jood of hindoe is, iedereen blijkt wel een favoriete tekst te hebben die voor korte of langere tijd een licht op het levenspad is. En daarmee ook een lamp voor de voet van de ander. In een tijd van religieus analfabetisme is het van belang om die lamp te laten schijnen. Want zonder taal voor wat we geloven verdwijnt het spreken over God en gebod. Het persoonlijke geloofsgesprek is geen alledaagse praktijk meer, ook niet in de kerken. Kunnen we nog wel onder woorden brengen wat ons raakt in een religieuze traditie, of ontbreekt ons daarvoor inmiddels het vocabulaire? Authentiek verwoorden wat je gelooft blijkt moeilijker dan praten over seks. De IKON wil met Het Vermoeden mensen stimuleren opnieuw het gesprek over geloven aan te gaan en over teksten die voor hen heilig zijn, die hen inspireren in hun dagelijks leven.
9
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 10
Vroeger waren voornamelijk teksten uit de Bijbel heilig. Tegenwoordig bepalen mensen zelf welke teksten voor hun religieuze ontwikkeling van belang zijn en vorm en richting geven aan hun bestaan. Niet voor de eeuwigheid, maar juist in al hun voorlopigheid vertellen de teksten iets over de alledaagse levenservaring van de ge誰nterviewden nu. Want nog altijd vragen mensen zich af: waartoe zijn we op aarde en in welke wereld willen we leven? Eenduidige antwoorden op die Grote Vragen zijn niet meer te geven, maar elke tijd kent zijn eigen inspirerende pogingen. En zo gaat de traditie door, want traditie bestaat bij de gratie van vernieuwing. De Canadese filosoof Charles Taylor schrijft in zijn boek Een seculiere tijd dat authenticiteit een kernwoord is in de hedendaagse verschijningsvormen van religie, want de tijdgeest wordt gekenmerkt door authenticiteit en door het overschrijden van grenzen tussen religieuze groeperingen. De religieuze zoektocht vraagt om persoonlijke keuzes en levert spirituele nomaden op. Dat kan het risico met zich mee brengen van een uiterst individualistische spiritualiteit. Betekent deze individuele beleving van religie een bedreiging voor traditionele institutionele religies? Niet per se. Hoewel mensen veelal niet meer opgroeien binnen een bepaalde religieuze traditie, komen zij via bijvoorbeeld meditatie, pelgrimage, kloosterbezoek of een EO-jongerendag toch weer in aanraking met religieuze gemeenschappen en hun tradities. Ook Het Vermoeden wil een virtuele gemeenschap vormen en kijkers en lezers uitdagen tot het zoeken naar eigen antwoorden op de zinvragen van onze tijd. Die queeste naar betekenis is in ieder interview een andere. Niet alleen onze
10
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 11
biografieën wijken van elkaar af, ook onze Gods- en mensbeelden, onze hoop en vrees zijn vaak volstrekt verschillend en daarmee vreemd of spannend in de oren van een ander. En toch blijkt er – dwars door alle religieuze tradities heen – herkenning te zijn in wat ons beweegt, wat ons gaande houdt en wat ons enthousiasmeert. De redactie van Het Vermoeden vindt hetgeen háár beweegt mooi verwoord terug in de bewerking van Psalm 14 door de dichter Lloyd Haft: Is het het hart dat zegt: er is geen u? Of ziet u uit de hemel op uw kinderen en zegt: er is geen één, niet één van u die vindt? Mensen eten wij als brood, wij kennen schrik – maar toevlucht? Uw naam. Wij fluisteren hier uw naam. Voor Lloyd Haft is God een zoekontwerp voor ons verlangen. ‘Hoe meer je probeert uit te spreken, hoe minder je weet’, aldus de dichter. Het gaat om onzekerheid, ontzag, zoeken. En zien: soms even. De heilige teksten inspireren en stimuleren velen van ons op zoek te gaan naar datgene wat onze werkelijkheid overstijgt, naar het transcendente. Vandaar dat wij als makers van het programma regelmatig de vraag krijgen of het televisie-interview ook als tekst beschikbaar is. Het is ons daarom een genoegen u dit boek met een selectie van tien interviews uit de afgelopen jaren aan te bieden. Aan het woord komen bekende en minder bekende Nederlanders uit de
11
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 12
wereld van kunst, cultuur, wetenschap en media – jong en oud – en met verschillende religieuze achtergronden. Het Vermoeden wil geen religieus reservaat zijn dat slechts door ‘eigen’ gelovigen bezocht wordt en alleen voor eigen parochie preekt. Het is geworteld in de christelijke traditie, maar zoekt met een open vizier naar cross-overs met andere religieuze tradities. Vanuit oprechte nieuwsgierigheid en onder het aloude motto van de apostel Paulus: ‘onderzoekt alles en behoudt het goede’, wil de IKON bruggen bouwen tussen gelovigen uit allerlei tradities, zogenaamde ietsisten en ongelovigen. Dat is wat ons betreft de weg van de toekomst. Opvallend is dat gesprekken met mensen uit andere religieuze tradities door kijkers vaak als eye-openers worden beschouwd. Kennis van andere religies en het leggen van verbindingen, zonder de onderlinge verschillen te verdoezelen, worden gewaardeerd. De intieme verhalen bij de heilige teksten laten zien dat religieuze tradities een inspirerende rol kunnen spelen in onze multiculturele en multireligieuze samenleving en alles behalve achterhaald zijn. Religie is onder invloed van de secularisatie niet verdwenen, maar manifesteert zich steeds in nieuwe verschijningsvormen. Voor de geïnterviewden in dit boek is religie ook een manier om te kunnen omgaan met de tragiek van het bestaan. Een geloofstraditie reikt ons woorden aan als vertrouwen, vergeving, dankbaarheid, troost, compassie en het verlangen naar een betere wereld. Ze geeft ons verbeeldingskracht om het alledaagse bestaan te overstijgen. In sommige interviews staat de persoonlijke beleving centraal en het deel uitmaken van een bezield verband. In andere gaat het vooral om een ethische benadering, om het hande-
12
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 13
len in en verbeteren van de wereld. Zangeres Shura Lipovsky ziet God en mens als partners, die samen moeten werken om de Messiaanse tijd dichterbij te brengen door het goede te versterken. Maar ook de vraag: Wat mag ik hopen?, en de ervaring van schoonheid komen regelmatig terug in de gesprekken. Zo vindt Kaouthar Darmoni God in de dans, in de sensaties van het lichamelijke en de muziek. Voor haar heeft God te maken met passie en hartstocht. Stuk voor stuk zijn het pogingen om het Geheim te naderen, in woorden te vatten en te verbeelden. Uiteraard: God overstijgt alle menselijke beelden, maar wij ontkomen er niet aan beelden van God te maken, willen we over Hem/ Haar/Het iets kunnen zeggen. Om gestolde beelden van God te voorkomen, biedt Het Vermoeden God in veelvoud aan. Het is tenslotte allemaal maar ‘bij wijze van spreken’: God als aanspreekvorm. Het is een Naam die we kunnen gebruiken om het Geheim van ons bestaan te vermoeden. Televisie mag dan een vluchtig medium zijn, de woorden die in Het Vermoeden worden gesproken blijven niet zelden resoneren. In dit boek zijn tien van die vermoedens gebundeld als een religieus kompas voor de toekomst. Drie ervan kunt u niet alleen lezen, maar ook terugzien op de bij dit boek behorende dvd. De andere gesprekken zijn te bekijken op onze website www.hetvermoeden.tv. Tot slot danken wij alle geïnterviewden voor hun openhartigheid en medewerking aan dit boek. De redactie van Het Vermoeden – Martje van der Heijden, Ella Weisbrod, Yvonne Clement en Han Budding – zeggen wij dank voor
13
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 14
hun enthousiasme en vakmanschap. Ook dank aan Kees Korenhof en Lia van Strien van uitgeverij Meinema voor de plezierige samenwerking, en Bernd Out voor zijn fotografische bijdrage. Marc Mulders danken wij voor het genereus beschikbaar stellen van zijn werk voor de voorkant van het boek. Als bonustrack is het gesprek met deze inspirerende kunstenaar te zien op de bijgeleverde dvd. Annemiek Schrijver Ida Overdijk
14
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 15
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 16
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 17
God is Eenzaam, en Hij is een Lijdende God. Iedereen wil iets van God, maar hoe Die er Zelf aan toe is, dat vraagt niemand zich af. Het kan zijn dat Hij drinkt, of dat Hij juist helemaal niet drinkt. Het kan het ĂŠĂŠn zijn, maar ook het ander. Dus hoe kunnen wij oordelen? Als God drinkt, dan is dat niet zonder reden.
Wie: Herman Finkers Werk: cabaretier Van huis uit: rooms-katholiek
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 18
De ‘katholiek geboren’ cabaretier Herman Finkers is als kind behoorlijk contemplatief. Gevoeligheid voor het hogere draagt hij dan al als een tweede huid. In de zeven jaar dat hij niet in het theater staat, vindt hij inspiratie in het zingen en bestuderen van het Gregoriaans.
Was je als kind echt zo contemplatief? Nou, contemplatief… ik deed gewoon geen mond open. Ik vind contemplatief een heel groot woord. Ik hoor de laatste tijd ook allemaal verhalen over dat ik ziek werd en daarom stopte met theater en daarna godsdienstwaanzinnig ben geworden. Dat vind ik wel een heel mooi verhaal. Maar eigenlijk ben ik gewoon gestopt met optreden. Daarna werd ik ziek. En godsdienstwaanzinnig, dat was ik eigenlijk altijd al, als je dat zo wilt benoemen. Waarom ben je dan gestopt met optreden? In het Twents zeggen we: ‘De pruimen waren op.’ Wat eerst een ontwikkeling was, een mogelijkheid om iets te ontplooien, dat werd plotsklaps haast benauwend, ik was niet meer nieuwsgierig. Jullie programma heet Het Vermoeden; dat vind ik een heel mooie titel. Je kunt beter God vermoeden dan hem bestuderen. En hem vermoeden, dat is het mooiste wat er is. Als je een programma schrijft, dan vermoed je ook dat er een programma is. Je vermoedt dat er een liedje is en daarom ga je achter de piano zitten en begin je te schrijven. Dat vermoeden was weg.
18
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 19
We zitten hier praktisch op het altaar van een kerk. Hoe vind je dat? Mag dat wel? Eigenlijk hoort het niet, vind ik, want je maakt het spel als het ware kapot. Het mysteriespel. Volgens afspraak is dit toch heilige grond, of laat ik zeggen, gewijde grond. Eigenlijk heb ik hier de neiging om te gaan bidden in plaats van een gesprek te voeren en dan wordt het natuurlijk wel een beetje ernstig. We zouden eigenlijk een kaars moeten opsteken voor een goed verloop van het gesprek en daarna met z’n tweeën in een café gaan zitten en dan een pint erbij. Je komt uit een katholiek gezin en je was een stil kind. Een stil kind, ja. Ik zei nooit wat. En ik was altijd erg op mezelf en teruggetrokken. Heel braaf, ik hoefde nooit gecorrigeerd te worden. Ik geloof dat ik eerder m’n ouders corrigeerde dan andersom. Bij wijze van spreken dan. Ik heb wel wat kinderfoto’s van mezelf, daar sta ik heel tevreden op. Ik keek wel goed uit de ogen, maar ik trok me wel vaak terug. Op de peuterschool zat ik bij voorkeur achter een muurtje. Die kinderen waren mij veel te druk. Ik zat ook het liefste bij de volwassenen. Aan één kant van de familie werd nogal veel gezongen, vrolijke liedjes, en moppen getapt. Dat was een beetje de feestkant van de familie, en hoewel ik zelf helemaal niet zo was, zat ik daar wel graag bij. Dan zat ik in een hoekje of achter de bank zo stil te luisteren en dan genoot ik daarvan. Ben jij veel veranderd? Nee, in wezen niet, denk ik. Het karakter dat je meegekregen hebt, dat hou je volgens mij.
19
opmk.HetVermoeden
06-10-2009
17:08
Pagina 20
En hoe zou je dat karakter dan omschrijven? Je zag er stil uit, maar wat gebeurde er van binnen? Veel... Wat ik toen al merkte was dat als je helemaal in jezelf bent en je bent aan het denken en prakkiseren en je doet dan je ogen weer open, dan denk je even: ‘Verrek, zit ik in deze wereld?’ Mensen doen er zo raar, of dingen zijn zo anders. Ik heb dat altijd gehouden. Daardoor heb ik het ook wel nodig om vaak in mezelf terug te keren. Ik heb mensen nodig, ik mag graag in een polonaise lopen, ik mag graag optreden of zoals nu een gesprek voeren. Ik vind dat allemaal heel erg mooi, maar als ik niet anders zou doen, dan zou ik niet meer weten wat ik zelf kan doen. Dus je laadt je op als je alleen bent. Ja. Ik doe dat ook wel bij anderen, maar op een andere manier. Eenzame opsluiting moet heel erg zijn, maar ik geloof wel dat ik het lang vol zou kunnen houden. Ik ga wel eens een paar dagen naar een klooster, dan zit ik tussen de getijden door in zo’n cel, en als de bel weer gaat dan denk ik heel vaak: ‘Verrek, wat gaat dat allemaal snel.’ Waarom ben je eigenlijk niet voorgoed het klooster in gegaan? Omdat ik dat andere ook nodig heb. Het podium? Ja. Of überhaupt de buitenwereld, mensen. Een monnik heeft niet zoveel gelegenheid om in een polonaise rond te lopen of om in een café nog een goeie schuine mop te horen, en dat hoor ik toch ook wel graag.
20