Inspirerend Rome

omslag reisgids Rome_omslag Rome NL 17-11-09 10:49 Pagina 1

REISGIDS VOOR DE BEWUSTE BEZOEKER

Ben Postma Inspirerend Rome

Rome: een kleine nederzetting die uitgroeide tot de hoofdstad van een immens rijk. Bestuurscentrum van de grootste geloofsgemeenschap ter wereld, de Rooms-Katholieke Kerk. Koningen, keizers en pausen, maar ook vijandelijke stammen, dictators, vrijdenkers en volkshelden hebben er hun sporen nagelaten. Kunstenaars uit de hele wereld trokken naar Rome en velen kwamen hier tot hun grootste prestaties.

Rome heeft veel waar je niet omheen kunt, tĂŠ veel voor een enkel bezoek. Dit is een gids voor wie uit het overdadige buffet van culturele en historische bezienswaardigheden een weloverwogen keuze wil maken.

Hoogtepunten worden beschreven met bijzondere aandacht voor onverwachte details en de minder bekende aspecten. Bijzondere personen, plaatsen en voorvallen komen aan de orde aan de hand van vele anekdotes en als u op zoek bent naar plekjes waar u nu eens niet tussen honderden andere toeristen staat, dan kunt u die in deze gids vinden.

Ben Postma is arts in ruste. In de loop van vele jaren bezocht hij Rome talloze malen, doorkruiste de stad in alle richtingen en noteerde zijn wandelingen en ervaringen om die aan andere bezoekers door te kunnen geven.

Inspirerend

Met drie uitgezette stadswandelingen.

ISBN 978 90 211 4248 7

9 789021 142487

Meinema | Averbode

NUR 512

www.uitgeverijmeinema.nl www.averbode.com/religie

Ben Postma

REISGIDS VOOR DE BEWUSTE BEZOEKER

Rome Meinema | Averbode

Reisgids vooR de bewuste bezoekeR

Inspirerend

Rome tekst: ben Postma Fotografie: Anton sinke, ben Postma

Meinema

de Reisgids voor de bewuste bezoeker richt zich op diegenen die bewust op zoek zijn naar de geschiedenis, de cultuur, de spiritualiteit en de godsdienst(en) van het land, de regio of de stad die zij bezoeken. Niet alleen sporen uit de oudheid, maar ook recente geschiedenis en hedendaagse uitingen van spiritueel leven komen aan bod. de locale keuken en de natuur krijgen eveneens aandacht. de reisgidsen bieden in kort bestek achtergrondinformatie, maar ook beschrijvingen van routes en wandelingen die het betreffende gebied op een verrassende wijze ontsluiten voor geïnteresseerde reizigers. de Reisgids voor de bewuste bezoeker leent zich voor gebruik vóór, tijdens en na de reis en verhoogt uw reisplezier.

Redactie: Jan Hofstra, Piet van Midden en Piet van veldhuizen verschenen: - Piet van Midden, Israël en de Palestijnse gebieden (tweede druk) - Peter Morée, Praag - katharina kunter, Berlijn - Piet van veldhuizen, Polen - Piet van Midden, Jordanië - Paul van der velde, Boeddhistisch India - Huibert teekens, Inspirerend Amsterdam - ben Postma, Inspirerend Rome in voorbereiding: - Chris doude van troostwijk, Elzas - katharina kunter, Oostelijk Duitsland - Jielis van baalen, Egypte

www.uitgeverijmeinema.nl www.averbode.com/religie boekverzorging: studio Anton sinke, Nieuwerkerk a/d iJssel isbN 978 90 211 4248 7 (voor Nederland) isbN 978 90 317 2920 3 (voor belgië) NuR 511 d/2009/39/222 © 2009 uitgeverij Meinema, zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud

1 2 3 4

inleiding: Roma non basta una vita ......................................................................................7 Praktische zaken ...................................................................................................................8 korte geschiedenis van Rome .............................................................................................17 klassiek Rome ....................................................................................................................39 Forum Romanum................................................................................................................39 Fori imperiali ......................................................................................................................43 Colosseum...........................................................................................................................45 domus Aurea ......................................................................................................................49 Renbanen en badhuizen .....................................................................................................51 5 brood en spelen..................................................................................................................57 6 in en om het vaticaan ........................................................................................................61 st. Pietersplein ...................................................................................................................61 st. Pieter ............................................................................................................................64 vaticaanse musea en sixtijnse kapel ..................................................................................68 ss. Michele e Magno ..........................................................................................................72 Leostad ..............................................................................................................................74 engelenburcht ....................................................................................................................76 7 Piazza del Campidoglio en Musei Capitolini........................................................................79 8 een bijzondere heuvel: de Aventijn.....................................................................................81 9 enkele bijzondere kerken....................................................................................................85 st. Jan van Lateranen..........................................................................................................85 s. Maria Maggiore...............................................................................................................89 s. Paulus buiten de Muren..................................................................................................92 ges첫 en s. ignazio...............................................................................................................95 s. Carlo alle Quattro Fontane ..............................................................................................96 10 wandelen door het centrum Piazza del Popolo en omgeving ..........................................................................................99 Rond Pantheon en Piazza Navona ....................................................................................107 tussen Corso vittorio emanuele en tiber ..........................................................................123 11 trastevere .........................................................................................................................133

5

12 buiten het centrum...........................................................................................................136 villa borghese...................................................................................................................136 Quartiere dora ..................................................................................................................138 euR en Abbazia delle tre Fontane ....................................................................................139 ostia Antica.......................................................................................................................141 13 Luther in Rome .................................................................................................................144 14 ondergronds Rome...........................................................................................................147 15 begraven in Rome.............................................................................................................153 16 de joodse gemeente van Rome ........................................................................................165 17 de Romeinse moskee........................................................................................................168 18 stilte .................................................................................................................................169 19 sprekende beelden ...........................................................................................................172 20 de Romeinse keuken.........................................................................................................175 21 Rome in boek en film........................................................................................................177 22 de italiaanse euro .............................................................................................................182 23 souvenirs ..........................................................................................................................184 24 dankwoord en fotoverantwoording..................................................................................187 25 Literatuur..........................................................................................................................188 26 index.................................................................................................................................190

6

1 | Inleiding: Roma non basta una vita Roma non basta una vita, voor Rome is een leven niet genoeg. dat geldt ook voor het lezen van wat over Rome is geschreven. gidsen van Rome zijn er al eeuwen. voordat Luther in 1510 te voet naar Rome ging had hij waarschijnlijk al een gidsje gelezen dat terug ging op de Mirabilia Urbis Romae uit 1143. sindsdien zijn allerlei soorten gidsen van Rome in vele talen verschenen. ook veel schrijvers en reizigers hebben hun indrukken van Rome aan het papier toevertrouwd, waarbij de stad er niet altijd even goed van afkomt.

Toeristen verdringen zich om Mozes

deze gids is bedoeld voor de bezoeker die een indruk wil krijgen van wat Rome heeft te bieden. een bezoeker met culturele en historische belangstelling, die wel een aantal zaken wil leren kennen waar je in Rome ‘niet omheen kunt’, maar geen zin heeft in een uitputtende kerken-en-musea-estafette. een bezoeker die evenzeer oog heeft voor de feiten en de hoofdzaken als voor de anekdote en het minder bekende detail. een bezoeker die Rome een beetje ziet als een buffet, niet om zijn bord torenhoog vol te laden, maar om een weloverwogen keuze te maken en sommige gerechten te bewaren voor een volgende gang – wel wetend dat voor Rome een leven toch niet genoeg is.

Het Colosseum ‘s avonds laat

7

2 | Praktische zaken Aankomst de meeste toeristen komen per vliegtuig en landen op Fiumicino (Leonardo da Vinci), of op Ciampino. vanaf het eerste vliegveld rijdt een trein non-stop naar Roma Termini, het grote station aan de rand van het centrum (eerste trein 06.36 uur; laatste trein 23.36 uur). volg de borden met railway station of Drukte bij het Forum Romanum

Bezienswaardigheden voor sommige, zoals het Museo e Galleria Borghese en Nero’s gouden Huis (Domus Aurea) is reserveren vooraf verplicht, bijvoorbeeld omdat, zoals bij dit laatste, telkens slechts kleine groepen onder leiding van een gids worden toegelaten. bij andere druk bezochte bezienswaardigheden, zoals het Colosseum, kan het handig zijn als u tevoren reserveert, zodat u niet tijden in de rij hoeft te staan. een handige website op dit gebied is www.pierreci.it. ook de hotelreceptie kan u wellicht hierbij helpen. zie ook hieronder, bij toegangskaarten.

Met de Leonardo Express van het vliegveld naar het centrum van Rome.

het pictogram van een trein; kaartjes zijn verkrijgbaar in de perronhal. vanaf Ciampino rijden bussen naar Termini. kaartjes zijn bij het buspersoneel te koop en soms in het vliegtuig, als de luchtvaartmaatschappij ook een busdienst exploiteert. Per taxi van het vliegveld naar uw logeeradres kan natuurlijk ook, maar is niet goedkoop. Let op dat u een officiële taxi neemt.

Dagindeling ’s Morgens kunt u meer aan dan ’s middags. bezoek daarom musea en plekken waar meer

8

van uw concentratie wordt gevraagd liefst in de ochtend. veel musea zijn op maandag gesloten. de vaticaanse musea zijn op maandag geopend.

Laat uw verblijf in Rome niet beheersen door lawaai, drukte en een overladen programma.

Maak een keuze en bedenk dat het geen ramp is wanneer u niet toekomt aan iets wat u eigenlijk ‘niet zou mogen missen’. ook de grote bezienswaardigheden hebben details waar velen aan voorbij lopen en in het centrum zijn nog altijd plekjes te vinden waar je niet tussen honderden toeristen staat. in deze gids wordt een aantal daarvan genoemd.

Drukte tegenwoordig vlieg je voor relatief weinig geld naar Rome. dat betekent dat een luidruchtige stad met een zeer druk verkeer ook nog eens wordt overspoeld met toeristen, individueel of in groepsverband. die willen bijna allemaal zoveel mogelijk zien, vooral die dingen waar Rome beroemd om is. bezienswaardigheden ‘waar je niet omheen kunt’ zoals de sixtijnse kapel, de vaticaanse Musea en het Colosseum worden dan ook vrijwel altijd zeer druk bezocht. ook elders is de drukte tegenwoordig groot, vooral in het historisch centrum.

Eten en drinken Als het hotel een ontbijt serveert is dat handig, maar u kunt ook doen wat veel italianen doen: in een bar een cappuccino met iets erbij nemen (cornetto, pasta – hier in de betekenis van koffiebroodje – of iets dergelijks). voor de lunch (it: pranzo) kunt u terecht in

In de rij bij de loketten van het Colosseum

9

Tot ‘s avonds laat op een terrasje zitten

een tavola calda, osteria, trattoria (beide met de nadruk op de i) of ristorante, die er zijn van eenvoudig tot zeer chic. Het simpelst is de tavola calda, letterlijk warme tafel, hier een zelfbedieningsrestaurant. een zeer bekende is Alemagna aan de via del Corso; alleen al om het interieur een bezoek waard.

Neem de tijd voor de lunch: het is een belangrijk rustpunt in een dag die meestal drukker uitvalt dan u tevoren vermoedt. veel winkels en dergelijke gaan toch pas weer om een uur of vier of nog later open. verreweg de meeste restaurants hebben een menukaart (la lista), waar naast de italiaanse vaak ook de engelse en soms de duitse namen van de gerechten op staan. er zijn ook restaurants zonder lista. dan noemt de kelner op wat er zoal te krijgen is,

soms in een razend tempo. goed opletten tot er in zijn voordracht iets herkenbaars voorbij komt, is dan de boodschap. gebeurt dat niet, laat u dan gewoon verrassen. en u kunt natuurlijk altijd nog terugvallen op een pizza...

Als u niet uitgebreid wilt lunchen kunt u de hele dag door een bar binnen lopen en daar een kleinigheidje nemen. in bars geldt: eerst betalen, dan bestellen. in de vitrine onder of bij de bar ligt allerlei eetbaars, bijvoorbeeld tramezzini (sandwiches), panini (broodjes), mini-pizza’s en dergelijke. behalve caffè (koffie), wat wij espresso noemen, een woord dat in italië niet wordt gebruikt, en cappuccino (koffie met opgeschuimde melk) zijn ook allerlei dranken te krijgen, zowel alcoholische als zonder alcohol. u kijkt eerst wat u hebben

10

wilt. dan gaat u naar de kassa en geeft uw bestelling op. Na betaling krijgt u een bonnetje. dat geeft u aan de man of vrouw achter de bar en zegt wat u hebben wilt. soms staat op de bar een schoteltje waar u een fooitje op kunt doen. wil wel eens helpen. enige doortastendheid is gewenst, anders staat u ’s avonds nog met uw bonnetje in de hand.

Maar vaak zal de barman, als hij ziet dat u iets wilt bestellen, u vragen ‘Lei?’ (voor) u? dat is het moment hem het bonnetje te geven en te zeggen wat u hebben wilt. en dan is er natuurlijk de gelateria (ijssalon), waar een van die producten wordt verkocht waar italië terecht beroemd om is. de avondmaaltijd (it. cena) begint in Rome niet voor 8 uur ’s avonds. in tegenstelling tot Nederland zitten de meeste restaurants ’s avonds vol en soms moet je wachten tot er plaats is.

Als vorm van woon-werkverkeer speelt fietsen in Rome dan ook geen rol. Niet zo verwonderlijk voor wie enigszins vertrouwd is met het Romeinse verkeer, die dagelijks terugkerende strijd om het asfalt tussen (stads)bus, auto en scooter. Als u met alle geweld wilt fietsen in Rome zal niemand u tegenhouden, maar weet waar u aan begint en zet in ieder geval een helm op. dat is niet alleen veiliger, u wordt als sportieve fietser ook serieuzer genomen. toch is het misschien een beter idee de bus te nemen naar de Villa Ada (zie blz. 171) en daar een fiets te huren. deze Villa, ook wel Villa Savoya genoemd, is de voormalige koninklijke residentie in het noorden van Rome. daar kunt u in alle rust genieten van een prachtig park, in plaats van uw leven op het spel te zetten in het Romeinse verkeer.

Hoge nood

Fietsen

ten tijde van keizer vespasianus waren er meer dan honderd openbare toiletten (latrines) in Rome. de keizer sloeg er munt uit met een belasting onder het motto Pecunia non olet – het geld stinkt niet. Maar waar vind je tegenwoordig in Rome een openbaar toilet? een kleine rondgang op het internet laat al zien dat dit probleem bij veel Romereizigers leeft. ga daarom voordat u op pad gaat naar de wC en doe dat ook bij terras- of restaurantbezoek. Mocht de nood desondanks hoog worden, dan kunt u wellicht uw toevlucht zoeken in een – grotere – bar (wel iets bestellen natuurlijk!), een museum, een galerie, station termini, of een groot warenhuis. bedenk wel dat lang niet iedere bar

Fietsen wordt door de meeste italianen niet gezien als een manier om van A naar b te komen, maar als een uiting van sportiviteit.

Fietser in rome

11

over een toilet voor bezoekers beschikt en dat het personeel u een gunst bewijst als u er gebruik van kunt maken. wildplassen doen we natuurlijk niet – wat niet wil zeggen dat het niet gebeurt. de Romeinse volksdichter gioacchino belli schreef er zelfs een sonnet over.

verkeer uit dat land zijn meegekomen. Nu horen ze bij Rome, net als het Colosseum en de st. Pieter, en ze doen hun gevoeg waar het uitkomt. kijk dus waar u loopt.

Kijkertje Neem een klein kijkertje mee als u op expeditie gaat. erg handig om details in en aan gebouwen dichterbij te halen. ook op straat kan het nuttig zijn: is dat de bus die u moet hebben? Hoe heet die straat verderop?

Katten volgens een recente schatting zouden er in Rome zeven miljoen katten rondlopen, dat wil zeggen voor iedere inwoner van Rome twee. of het er werkelijk zoveel zijn is de vraag, maar dat Rome veel katten telt staat vast. vooral in parken en plantsoenen, bij ruïnes en op begraafplaatsen kom je ze tegen, maar ook gewoon op straat zie je er veel. in egypte was de kat een heilig dier, en er is een theorie dat zij met het scheepvaart-

Kinderen in Nederland zijn fietsers heilig, in italië kinderen. de schrijver simon Carmiggelt noemde een driejarig italiaans rotjochie eens ‘verreweg de lieflijkste vermomming van satan die mij ooit onder de ogen kwam’. Hoe onuit-

Area sacra dell'Argentina, naast voormalig heiligdom ook kattenasiel

12

staanbaar ze soms ook zijn, in de ogen van ouders en verdere familie doen ze (vrijwel) nooit iets verkeerd. u doet er goed aan hier rekening mee te houden.

ontgrendeld waardoor u kunt doorlopen naar het perron. kijk even naar de gekleurde kant van het kaartje: soms krijg je er korting mee op de toegangsprijs bij een af ander evene-

Mensen in de weg u staat in de metro, bus, tram, winkel, roltrap, trottoir of waar dan ook en u wilt er door, maar er staan of lopen mensen in de weg. dan zegt u duidelijk hoorbaar ‘permesso?’ zonder boe of bah doordringen wordt niet gewaardeerd.

Openbaar vervoer Drukte bij de metro

de metro is snel en efficiënt, maar kan in de spitsuren erg druk zijn. kaartjes, geldig in bus, tram, metro en trein (2e klas) binnen het stadsgebied van Rome, zijn te koop in de stations, bij automaten (meertalig, met aanraakscherm) en in bars, kiosken en sigarenwinkels waar een uithangbord met een grote letter T buiten hangt (van Tabacchi; tabak is een staatsmonopolie). de belangrijkste zijn BIT, Biglietto Integrato a Tempo, 75 minuten geldig in bus, tram, metro en trein (zie boven; metro en trein enkele rit zonder overstappen). Prijs 1 euro, af te stempelen in de automaat op het perron, in de stationshal of in bus/tram. u steekt het kaartje met de gekleurde kant naar u toe en volgens de richting van de pijl in de gleuf van de automaat.

Na enig geknor en gepiep komt het weer te voorschijn. in de metro wordt dan tegelijk het tourniquet

ment. BIG, Biglietto Integrato Giornaliero, één dag geldig voor het hele netwerk binnen Rome (4 euro) en BTI: Biglietto Turistico Integrato, voor 3 dagen, prijs 11 euro. die twee laatste afstempelen bij ingebruikname. zie voor actuele informatie ook www.atac.roma.it en www.metroroma.it.

Roma Pass is een kaart waarmee je gratis twee deelnemende musea kunt bezoeken en die gedurende drie dagen na ingebruikname reductie geeft op de toegangsprijs van musea, tentoonstellingen en evenementen. bovendien kun je drie dagen vrij gebruik maken van bus, tram en metro. Prijs € 20,-. verkrijgbaar op Termini (loket 24) en bij deelnemende musea. zie ook www.romapass.it Roma Archeologia Card, zeven dagen geldig, prijs € 20,-

13

geeft toegang tot Colosseum, Palatijn, thermen van Caracalla, Palazzo Altemps, Palazzo Massimo, thermen van diocletianus, Crypta balbi, tombe van Cecilia Metella en villa dei Quintili. verkrijgbaar bij elk van de genoemde monumenten.

Oversteken de meeste italiaanse bestuurders houden meer rekening met andere weggebruikers en anticiperen beter dan Nederlandse. bij het oversteken kan enige voortvarendheid geen kwaad, maar als er net een golf auto’s aankomt kunt u beter even wachten. Loop zonder aarzelen door als u eenmaal aan het oversteken bent, dan weten alle partijen waar ze aan toe zijn: van aarzelen en weife-

Monumentenzorg op de uNesCo-lijst van werelderfgoed staan 135 landen, elk met een lijst van culturele, natuurlijke of gemengde zaken. van al die lijsten is de italiaanse het langst. op één uitzondering na (de eolische eilanden, voor de noordkust van sicilië) zijn dat allemaal cultuurmonumenten, zoals het historisch centrum van Rome. Allerlei instanties hebben dan ook de handen vol om al dat fraais min of meer in conditie te houden. Aardbevingen (Assisi; L’Aquila) en overstromingen (venetië) maken het allemaal nog moeilijker en omvangrijker. en waar je maar begint te graven, vind je iets, zeker in Rome. er gaan dan ook geruchten dat bij de aanleg van de metrolijnen in Rome van alles en nog wat is gevonden, dat men maar gewoon heeft gelaten voor wat het was, omdat het werk anders minstens een halve eeuw vertraging had opgelopen.

Oversteken

len komen ongelukken. taxi’s en bussen rijden wel door. uitkijken dus, anders wordt, zoals godfried bomans zei, uw sprong naar het trottoir een sprong naar de eeuwigheid.

Post Postzegels zijn te koop op het postkantoor (uiteraard), en waar het bord met de bekende T buiten hangt. Het hoofdpostkantoor is aan de Piazza San Silvestro, in een voormalig klooster. Let in de hal op het tegeltableau met een plattegrond van Rome, even te zien in de politieke thriller The Day of the Jackal van Fred zinnemann, uit 1973, over een mislukte aanslag op president de gaulle.

Omgangsvormen italianen zijn in kleding (en gedrag!) formeler dan Nederlanders en gebruiken ook meer beleefdheidsuitdrukkingen. bij vragen of bestellingen zeggen ze per favore (letterlijk: bij wijze van gunst), wat overeenkomt met ons ‘alstublieft’. Men verwacht dat u dat ook doet.

14

het Colosseum. op de eerste site kunt u doorklikken naar een aantal musea en andere bezienswaardigheden zoals het Colosseum en de thermen van Caracalla. voor het Museo e Galleria Borghese (zie villa borghese, blz. 136) is vooraf reserveren, minimaal een week tevoren, zelfs verplicht.

Putdeksel met SPQR.

SPQR (Senatus Populusque Romanus, senaat en volk van Rome). deze vier letters staan op alles wat ook maar in de verte met de gemeente Rome te maken heeft, van officiële documenten tot bussen, trams, lantaarnpalen en putdeksels toe.

Terras u zit op een terrasje en de kelner komt langs.

Als hij uit zichzelf naar u toe komt zal hij vragen Signore? dames? of Signori? (dames en) heren? komt hij niet uit zichzelf dan zegt u als hij in de buurt is duidelijk hoorbaar: ‘Senta!’ (letterlijk: ‘Luistert u!’) Als gestoken door een wesp (vespa) zal hij op u toe snellen. of niet natuurlijk. Rekening: Il conto, per favore! doe daarbij of u in de lucht iets opschrijft en u wordt direct begrepen.

Parkeren voor Padre Pio.

er is een gecombineerd kaartje te koop voor zowel het Forum als het Colosseum zodat u niet twee maal in de rij hoeft te staan.

Weer de beste tijd van het jaar om Rome te bezoeken is van april tot juni en van september tot eind oktober. Juli en augustus zijn meestal zeer warm en augustus is de italiaanse vakantiemaand; dan zijn onder meer veel restaurants dicht. Maart en november zijn ook geschikte maanden voor een bezoek aan Rome. Meestal is het dan iets minder druk. wel kan het weer dan minder goed zijn.

Toegangskaarten toegangskaarten zijn voor sommige musea tegenwoordig online te bestellen. dit kan via www.ticketeria.it en www.rome-museum.com.

Handig als u geen zin hebt lang in de rij te staan, zoals bij de vaticaanse Musea of bij

15