Kerken, kapellen en kathedralen

Het is aantrekkelijk om tijdens de vakantie onbekende kerkjes en kathedralen binnen te lopen: de deur staat immers altijd open, het is er lekker koel en er is bovendien veel moois te zien.

Maar wie is eigenlijk die heilige bij wie je een kaarsje aansteekt en wie staan er afgebeeld op de glas-in-loodramen? Wat betekenen alle symbolen en hoe is de kerk ingedeeld?

Anton Sinke is vormgever en fotograaf. Tijdens zijn vakantiereizen door West-Europa ontstond het idee om een toegankelijk naslagwerk te maken van de beeldcultuur van het christendom. Anton Sinke is mede-auteur van de gidsen Wandelen langs heilige plaatsen, deel 1 en 2. www.uitgeverijmeinema.nl

ANTON SINKE KERKEN, KAPELLEN EN KATHEDRALEN

Kerken, kapellen en kathedralen is een boek voor mensen die willen weten wat ze zien. Het behandelt kort de christelijke beeldcultuur van een aantal veel voorkomende verhalen en figuren uit het Oude en Nieuwe Testament en de geschiedenis van het christendom.

Als je de dingen die je ziet weet thuis te brengen, gaan die mooie kerken, kapellen en kathedralen veel meer spreken.

ZAK BEELDBOEKJE

ZAKBEELDBOEKJE

omslag iconografie v8_omslag iconografie 02-02-10 11:36 Pagina 1

ANTON SINKE

KERKEN, KAPELLEN EN KATHEDRALEN BEELDGIDS VOOR DE VAKANTIEGANGER

NUR 654 ISBN 978 90 211 4249 4

789021 142494

Meinema

ZAKBEELDBOEKJE

KERKEN, KAPELLEN EN KATHEDRALEN BEELDGIDS VOOR DE VAKANTIEGANGER

Anton Sinke

Uitgeverij Meinema Zoetermeer

www.meinema.nl

Op de omslag: Maria Hemelvaart. Santa Maria in Trastevere, Rome; Evangelist Johannes. Kathedraal St-Pierre-et-St-Paul, Troyes; Kooromgang. Basiliek St.-Remi, Reims; Antonius van Padua. Basiliek de la Madeleine, Vezealy.

Achterkant omslag: Kruisstatie. Kapel van de Heilige Eik, Oirschot; Maria met kind, de Heilige Geest, de wet, kandelaar, kruis en avondsmaalsbeker.

Santa Maria Maggiore, Rome; Kerkinterieur. Poncé-sur-le-Loir; Johannes de doper. St. Johanneskirche, Waxweiler; Jezus. Plafondschildering in de crypte, Cathédrale St. Etiènne, Auxerre.

Boekverzorging: Studio Anton Sinke Fotografie omslag en binnenwerk: Anton Sinke

ISBN 978 90 211 4249 4 NUR 654 © 2010 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud

Inleiding

9

1

Wat zien we in de kerk - De vorm van de kerk - Kathedralen en basilieken Een paar begrippen - Voorhal of narthex - Het schip - Zijbeuken - Kruisbeuk, dwarsbeuk of transept - Koor - Kooromgang en straalkapellen - Doopkapel of baptisterium - Gebrandschilderd glas

13 14 15 16 16 17 19 21 21 23 24 26

2

Oude Testament God Adam en Eva Noach, zondvloed De aartsvaders: Abraham, Isaäk en Jacob Mozes Jess, ‘de tronk van Isaï’ David Profeten

27 27 29 33 34 38 41 42 44

3

Jezus De geboorte van Jezus - De aankondiging van de geboorte (annunciatie) - Geboren in de stal - De herders - De drie koningen - De vlucht naar Egypte - Jezus wordt opgedragen in de tempel De verhalen - Jezus als twaalarige in de tempel - De bruiloft te Kana - Gelijkenissen Lijden, sterven en opstanding

53 53 53 55 56 59 60 63 64 64 64 66 68 5

-

6

Het laatste avondmaal Kruisiging en graflegging Opstanding Verschijningen Hemelvaart Laatste Oordeel

68 70 75 76 77 77

4

Familie en vrienden van Jezus Anna en Joachim Maria - Kerkelijke leerstellingen - De zeven smarten van Maria - Kroning van Maria - Verschijningen Jozef Maria Magdalena

79 79 83 85 86 87 87 89 92

5

Johannes de Doper

95

6

Apostelen Petrus Jacobus-Major Andreas Johannes Jacobus-Minor Philippus Bartholomeüs of Nathanaël Matteüs Thomas Mattias Simon de Zeloot Judas Iskariot Judas (Lebbeüs) Thaddeüs Paulus

98 101 105 107 111 115 117 120 123 127 129 133 135 139 140

7

De evangelisten Marcus Lucas Johannes Matteüs

143 144 147 148 148

8

Kerkvaders Augustinus Ambrosius Hiëronymus

149 150 151 153

Gregorius de Grote Athanasius van Alexandrië Johannes Chrysostomus Gregorius van Nazianze Basilius de Grote

155 157 159 159 160

9

Enkele heiligen Franciscus van Assisi Clara van Assisi Antonius Abt Antonius van Padua Catharina van Alexandrië Christoforus Nicolaas van Myra Sebastianus Helena Rochus van Montpellier Martinus van Tours Joris Stephanus Laurentius Willibrord Bonifatius

163 163 167 168 171 174 176 179 182 185 188 191 194 196 199 200 203

10

Engelen Michaël Gabriël Rafaël Uriël Duivel(s)

205 206 208 210 213 214

11

Symbolen Kruis Wereld Lam Gods Synagoge & Ecclesia Pelikaan Aureool, nimbus

216 216 216 216 217 218 218

12

Index op attribuut

219

Literatuur

223

Mogelijkheid tot het bestellen van illustraties uit dit boek

224 7

1

| Wat zien we in de kerk?

We zijn toerist en zien de deur van het dorpskerkje wijd open staan. Het is buiten warm en binnen koel en we lopen even naar binnen. Wat zien we dan?

Eén en ander is natuurlijk afhankelijk van de ouderdom van het desbetreffende kerkje. Net als bij kleding heb je ook bij de kerkbouw allerlei modegrillen gehad. Soms kwam na verloop van een aantal eeuwen een bepaalde bouwwijze weer terug. Hadden we eerst romeins, kwam er daarna romaans en nog later neo-romaans. Tussendoor gotisch en later neo-gotisch. Verder hadden we nog barok, modernisme, nieuwe zakelijkheid en art-deco. Soms deed men zo lang over het bouwen van een kerk dat men in de ene stijl begon, om hem in een andere stijl af te bouwen. Een andere keer brandde er een kerk af en werd hij op een oude onderbouw in een nieuwere stijl herbouwd. Veel kerken zijn dan ook niet stijlzuiver.

Een geval apart zijn kerken, vooral in Italië, die gebouwd zijn met gebruikmaking van ‘tweedehands’ zuilen van oude romeinse tempels. In sommige gevallen moest er dan een nieuw tussenstukje gemaakt worden om zo tot de gewenste hoogte te komen. Ook het marmer van bijvoorbeeld de Sint Pieter in Rome is tweedehands en eerder gebruikt in romeinse tempels.

Diverse zuilen, waarvan sommige op maat gemaakt.

San Sisto, Pisa (Toscane)

13

Kerk met halfronde absis met daarin het altaar.

San Benedetto, Rome Een nieuw altaar voor het oude.

Gouberville (NormandiĂŤ)

De vorm van de kerk De oudste kerken waren rechthoekig met een halfronde uitstulping aan de oostkant (de absis), net als veel tempels, markthallen en rechtzalen. Deze bouwwerken werden basilica genoemd. In de absis stond de zetel van de priester, de rechter of de marktmeester. Deze zetel werd in de christelijke kerken gereserveerd voor de bisschop, als vertegenwoordiger van Christus. Later werd deze plaats vaak ingenomen door het altaar (dat ook symbool stond voor de aanwezigheid van Christus). Dat altaar was oorspronkelijk niet meer dan een tafel tegen de oostelijke muur waarop het brood en de wijn stonden. De stoelopstelling (als die er al was), was gericht op het altaar. De priester die de gewijde handelingen verrichtte, deed dat dus met de rug naar de gemeente. Eigenlijk ook wel logisch, hij was immers zelf ook lid van die gemeente en keek dus ook naar het altaar. Nadeel was dat niemand zag wat die priester nou aan het doen was met het brood en de wijn.

Tijdens het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) is besloten dat het altaar in het midden van de gemeente moest komen te staan. De priester staat dan, als vertegenwoordiger

van God, achter de altaartafel en de gemeente kan precies zien wat hij aan het doen is.

In veel oude kerken betekende dit een behoorlijke verbouwing. Meestal bleef het oude altaar gewoon staan en werd er, meer naar het midden van kerk een verhoging gemaakt met

14

daarop een nieuwe tafel, het volksaltaar. Die verhoging is bestemd voor de geestelijken en dus niet bedoeld voor de rondlopende toerist (hoewel je er in veel kerken gewoon over kunt lopen).

In veel kleine kerken staat maar één altaar. Grote kerken kunnen er soms uitzien als een verzameling kerkjes. Naast het hoofdaltaar zijn hier altaren te vinden in de kleinere ‘straalkapellen’ en in de dwarsarmen. Vaak zijn deze kapellen gewijd aan een bepaalde heilige en zijn er in het altaar ook relieken (overblijfselen van de heilige zoals stukjes stof, hout, bot of haar) verwerkt.

In West-Europa werden veel kerken en kathedralen in een kruisvorm gebouwd. Vaak met de ingang naar het westen en het altaar naar het oosten.

Dorpskerkje in Dunster (Sommerset)

Kathedralen en basilieken Een grote kerk wordt niet vanzelf een kathedraal. Daarvoor is het nodig dat het de kerk is van de bisschop. De bisschopsstoel – de kathedra – gaf de naam aan de kerk. De kathedraal van een klein bisdom is soms kleiner dan een kerk van een grote stad. Soms wordt een kerk basiliek genoemd. Een kerk

15

krijgt deze – door de paus gegeven – titel wanneer het gebouw een speciale betekenis heeft of heeft gehad, bijvoorbeeld als bedevaartsoord. Het is dus een soort onderscheiding. Er zijn kerken die zowel kathedraal áls basiliek zijn, zoals de Sint Jan in Den Bosch en de Sint Bavo in Haarlem.

Daarnaast is basiliek (de Nederlandse vertaling van basilica) ook een bouwkundige term voor de rechthoekige markthallen, beursgebouwen en rechtzalen uit de klassieke oudheid en de oude romaanse kerkarchitectuur.

Een paar begrippen:

De apostelen en daaronder deugden en ondeugden in de kathedraal van Amiens

16

Voorhal of narthex In grotere kerken vind je direct achter de ingang een afgesloten hal of een halfopen ruimte. Oorspronkelijk bedoeld als een soort portiek waarin je de gelegenheid kreeg om je wereldse denkbeelden van je af te schudden en je open te stellen voor de geestelijke denkbeelden. In de kathedraal van Amiens wordt dit bevorderd door een beeldengroep bij de verdiepte ingang die de deugden personificeert.

Bij pelgrimskerken, als de basiliek de la Madeleine in Vezelay, is deze ruimte vrij groot vanwege het grote aantal bedevaartgangers. Als beeld ter bezinning staat buiten boven de ingang een afbeelding van het Laatste Oordeel (zie pag. 77).

Boven de hoofdingang tussen de voorhal en het schip staat een afbeelding van Jezus die zijn Geest geeft aan zijn leerlingen voordat hij ze de wereld in stuurt. Vervuld met die Geest mocht je naar binnen.

Een open narthex in Saint Pere (Morvan) Timpaan tussen het narthex en het schip.

Vezelay (Morvan)

Het schip Als je de deur van de kerk door bent, kom je in het schip. Een grote open ruimte. Tegenwoordig vaak gevuld met banken of stoelen, maar oorspronkelijk gewoon leeg. Op oude schilderijen is te zien dat iedereen zomaar binnenliep, soms met een zuigeling of

17

Schip van de kathedraal St-Pierre-et-StPaul te Troyes (Champagne)

Lezenaar in de vorm van een adelaar in de kathedraal van Canterbury (Engeland)

18

in gezelschap van een hond. Je bleef gewoon staan of ging zitten op de grond. In een beetje grote kerk kon je op deze manier een enorme hoeveelheid mensen kwijt.

Aan het eind van het schip is een verhoging aangebracht met daarop een – al dan niet versierde – tafel, het altaar. In kruisvormige kerken zit boven dit gedeelte (‘viering’ genoemd, omdat hier de vier delen van de kerk samenkomen) een koepelgewelf of een toren.

Soms staan er links en rechts van het altaar een of meerdere lezenaars (ambo genoemd). Deze werden gebruikt voor de lezingen, rechts een lage voor de epistellezing (uit de brieven uit het Nieuwe Testament), links een hogere voor de evangelielezing (uit de bijbelboeken Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes). Na het Concilie van Trente (1545-1563) waarin gepleit werd voor een groter aandeel van de preek in de eredienst, ontstond de preekstoel met daarboven een klankbord om de verstaanbaarheid van de prediker te verhogen. Op de zijkanten van de preekstoel staan vaak afbeeldingen van de vier evangelisten

of de twaalf apostelen. Tegenwoordig worden de lezingen – en vaak ook de preek – gehouden vanaf een lezenaar op de verhoging bij het altaar. Dikwijls heeft deze de vorm van een adelaar.

In een rooms-katholieke kerk is het schip vrijwel altijd voorzien van een veertiental afbeeldingen (zeven aan iedere kant) die ook genummerd zijn, de kruiswegstaties. In deze veertien afbeeldingen wordt de lijdensweg van Jezus weergegeven. Meer hierover op pag. 73.

Zijbeuken Bij grote kerken steunt het schip op grote pilaren met daarnaast een soort galerij. Dit zijn de zijschepen (als ze net zo

Koor met koorhek en daarvoor een verhoging met duidelijk een nieuwer altaar.

Kathedraal St. Etiènne, Auxerre (Yonne)

19