Symbolen in de Bijbel

omslag symbolen 4e druk

19-12-2005

16:02

Pagina 1

Iedereen die wel eens een bijbelpassage onder ogen krijgt, merkt dat sommige woorden meer betekenen dan op het eerste oog duidelijk is. Bij brood en wijn, lam en schaap is dat algemeen bekend. Maar daarnaast kunnen ook alledaagse woorden als wolk, ladder, muur en lamp een symbolische lading hebben.

Dr. C.J. den Heyer Dr. P. Schelling

Symbolen in de bijbel is een handboek bij de beeldtaal van de bijbel. Op overzichtelijke wijze presenteren de auteurs eerst de concrete betekenis van een woord en daarna de symboliek en beeldspraak waartoe dat woord aanleiding heeft gegeven.

Eens te meer wordt duidelijk dat over God alleen in metaforen te spreken valt.

Dr. C.J. den Heyer was tot 2002 als hoogleraar Nieuwe Testament verbonden aan de Theologische Universiteit Kampen. Vanaf 2002 is hij docent bijbelse theologie aan het Doopsgezind Seminarium in Amsterdam. Den Heyer publiceerde vele boeken op zijn vakgebied.

Dr. P. Schelling is predikant en oudtestamenticus. Van hem verschijnt in 2006 Werkwoorden in de bijbel. Hun betekenis in godsdienst en cultuur.

NUR 204

www.uitgeverijmeinema.nl

Dr. C.J. den Heyer en dr. P. Schelling

Zo geeft dit naslagwerk een nieuwe toegang tot de betekenis van belangrijke beelden uit de bijbel. Bij elk behandeld woord vindt de lezer verwijzingen naar Nederlandse poĂŤzie, liederen uit de christelijke traditie en praktische suggesties voor thematische verwerking in het onderwijs of op gesprekskringen. Daarmee combineert dit handboek een literaire ontsluiting van de bijbel met een uiterst handzame introductie in bijbelse manieren van denken en kijken.

Woorden en hun betekenis

binnenwerk symbolen 4e druk

19-12-2005

16:00

Pagina 2

binnenwerk symbolen 4e druk

19-12-2005

16:00

Pagina 3

Dr. C.J. den Heyer Dr. P. Schelling

Symbolen in de bijbel Woorden en hun betekenis

4e druk

Zoetermeer

binnenwerk symbolen 4e druk

19-12-2005

16:00

Pagina 4

www.uitgeverijmeinema.nl

Vormgeving omslag en binnenwerk: Studio Anton Sinke, Nieuwerkerk aan den IJssel ISBN-13: 978 90 211 3691 2 ISBN-10: 90 211 3691 0 NUR 204 © 2000 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer 4e druk 2006 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 20 juni 1974, St.b. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471 artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

binnenwerk symbolen 4e druk

19-12-2005

16:00

Pagina 5

Inhoud Inleiding

7

Woorden en hun betekenis

11

Transcriptie

578

Liedbundels: verklaring van de afkortingen

579

Register van woorden

580

5

binnenwerk symbolen 4e druk

19-12-2005

16:00

Pagina 7

Inleiding Zojuist hebt u Symbolen in de bijbel. Woorden en hun betekenis in uw handen genomen. Een studieboek, handboek, praktijkboek – of hoe u het ook noemen wilt – over de bijbelse symboliek. Hoewel bij het opslaan van een willekeurig woord meteen helder is waartoe het boek dient en hoe het is gestructureerd, hebben de auteurs er behoefte aan hier en daar een verduidelijking te geven, zodat de bruikbaarheid wellicht nog groter wordt. In dit inleidende hoofdstuk leggen we verantwoording af van wat ons voor ogen heeft gestaan bij het schrijven van Symbolen. We gaan in op onze motivatie, het doel en de doelgroep, de opzet van het boek als geheel en op de structuur van elk besproken woord.

Motivatie Tijdens een van de eerste gesprekken over de vraag in hoeverre een boek als Symbolen in een behoefte voorziet, viel het woord motivatie. Wat motiveert ons, wat beweegt ons dit arbeidsintensieve karwei aan te vangen?, zo vroegen we. Er waren drie redenen om dit ‘project’ te starten.

Ten eerste: alom zien we vandaag de dag een grote belangstelling voor symboliek. De mens aan het begin van de eenentwintigste eeuw mogen we duiden als symboolgevoelig. Op uiteenlopende terreinen van de samenleving komt die gevoeligheid tot uiting: bij educatie, in de hulpverlening, in het bedrijfsleven, in de sport enzovoorts. Maar vooral ook in religieuze uitingen en vormgevingen. Om ervaringen te verwoorden, om kruispunten in het leven te markeren, om diepe roerselen te delen, om de geheimen van het leven te duiden, om God ter sprake te brengen, om het mysterie te vieren heeft de mens symboliek en ritueel nodig. Dit besef lijkt toe te nemen.

Ten tweede: in de bijbel staat de beschrijving van de menselijke ervaring van God centraal.

God gaat echter elke voorstelling te boven.

Daarom kunnen de bijbelauteurs niet over God en over zijn weg in de geschiedenis schrijven zonder metaforische taal. Maar ook wat zich afspeelt tussen mensen valt dikwijls niet te duiden zonder beelden. De poëzie van de psalmisten, de visioenen van de profeten, de troost- en verzetsliteratuur van de apocalyptici, de vermaningen en leefregels van de wijsheidsleraren, de liefdeslyriek van de dichters, de parabels van Jezus – deze en andere genres tonen een overvloed aan beelden, symboliek en metaforen. Dat is eigen aan de literaire expressies van de bijbel.

De boodschap zit als het ware verborgen in het

beeld, houdt zich schuil achter het beeld. Om de bijbelteksten te verstaan, hebben we inzicht in deze expressies en hun middelen nodig.

Ten derde: we realiseren ons keer op keer dat de stap van bijbelse symboliek naar hedendaagse symboliek, en andersom, vaak groter is dan we op het eerste gezicht vermoeden. Symbolen ontlenen mensen aan de concrete werkelijkheid. Elk ding dat wij zien en kennen, leent zich er in principe toe een symbool te worden. Laten we een voorbeeld geven. Toen een paar jaar geleden een groep theologen een reis maakte naar Brazilië schreef een van hen later: ‘Een vrouw die rechtop liep met een zware vracht vuile was van anderen op haar hoofd, werd het teken van niet opgeven, doorgaan; symbool van fierheid, terwijl ze de last droeg.’ Een dagelijks tafereel, een vrouw met een last op haar hoofd, krijgt een diepere zin en verwijst naar een andere werkelijkheid. Zo kan - bij wijze van voorbeeld - in ons eigen land de dagelijkse file op de autowegen uitgroeien tot een symbool van ‘de doodlopende weg van ongebreidelde vooruitgang en productie’. Symbolen ontstaan in het concrete bestaan. Welke symbolen er opkomen en wat de betekenis daarvan is, is mede bepalend door hun context en de tijd waarin ze tot aanzijn komen.

De gevoelswaarde en betekenis van een bepaald woord in het oude Nabije Oosten rondom 500 v.Chr. verschillen doorgaans met die in 2000 na Chr. Dat is heel duidelijk bij woorden die zijn ontleend aan natuur- en weersverschijnselen. De symbolische betekenis die aan deze woorden wordt toegekend, hangt samen met het wereldbeeld. Verschijnselen als donder en bliksem hadden in de oudheid een religieuze lading; zij werden verbonden met de goddelijke manifestatie op de aarde. Wij duiden zulke verschijnselen

7

binnenwerk symbolen 4e druk

19-12-2005

16:00

Pagina 8

anders en de symboliek die wij aan deze verschijnselen ontlenen, verschilt dan ook daarmee.

Soms staan we voor de taak andere symbolen te creëren dan die uit de bijbel om hetzélfde uit te dragen. Om de kloof tussen toen en nu te overbruggen is kennis van het beeldend spreken van de bijbel gewenst. Aldus kan de boodschap van toen landen in het nu.

woord pas optimaal verstaan kan worden door de context waarin het een plaats heeft. Niet in elke tekst heeft hetzelfde woord een gelijke betekenis. Bij de uitleg van de woorden hebben we zoveel mogelijk rekening gehouden met die context. De bruikbaarheid wordt verhoogd door een register van behandelde primaire en secundaire woorden. Wie een specifieke bijbeltekst zoekt, ziet via dit register of er aan de woorden in die tekst een bespreking is gewijd.

Waartoe en voor wie Symbolen in de bijbel biedt informatie aan allen die om culturele redenen geïnteresseerd zijn in het bijbels gedachtegoed en aan lezers van hedendaagse en vroegere literatuur (poëzie en proza) die achtergrondkennis zoeken over bijbelse symboliek. Symbolen wil degenen die zich met de uitleg van de bijbel bezighouden - leerkrachten, predikanten, priesters, toerusters, pastorale werkers, studenten theologie, leiding van kringen, belangstellenden - materiaal in handen geven waarmee zij zich bepaalde woorden en hun betekenis en werking binnen beperkte tijd eigen kunnen maken. De auteurs hebben bij wijze van spreken plaatsvervangend dit speurwerk gedaan. Zij hopen dat het zijn vruchten zal afwerpen in de breedte van kerk en cultuur.

Uiteindelijk is het de auteurs er om te doen dat mensen het spreken van de bijbel beter verstaan.

Literatuur We hebben een literatuuropgave achterwege gelaten. Niet dat we geen gebruik hebben gemaakt van allerlei relevante werken.

Integendeel, de lijst zou te uitgebreid worden en daardoor weinig praktisch nut hebben. Bij dezen leggen we in grote lijnen verantwoording af van de geraadpleegde literatuur. Allereerst hadden we niets kunnen beginnen zonder de edities van de Hebreeuwse, Aramese en Griekse grondtekst (Biblia Hebraica Stuttgartensia; Nestle-Aland; Septuaginta ed. Rahlfs) en van een aantal vertalingen (Vulgata; Statenvertaling; NBG-1951; Groot Nieuws; Willibrord; Buber enz.). Als we de bijbel citeren is dat bijna steeds uit de vertalingen NBG-1951 en Willibrord; uit de context blijkt meestal welke van de twee wordt aangehaald. Dankbaar hebben we concordanties geraadpleegd (Lisowsky; Mandelkern; Hatch en Redpath; Schmoller enz.); zij zijn voor een boek als dit absoluut onmisbaar. Even onontbeerlijk waren voor ons vorsingswerk de lexica bij de bijbelse grondtalen (HAL van Koehler/Baumgarter/Stamm u.a., Walter Baur enz.) en de theologische woordenboeken bij de bijbel (Botterweck/Ringgren; Jenni/Westermann; Kittel; Theol. Begriffslexikon zum NT enz.).

Daarnaast hebben we geregeld de diverse tekstuitgaven van apocriefe en pseudepigrafische geschriften, Qumran, Nag Hammadi en andere nabijbelse literatuur gebruikt; deze literatuur draagt nogal eens bij tot een beter verstaan van bijbelse teksten en woorden. Dat geldt zeker ook voor de reflectie op bijbelteksten door de joodse traditie - Misjna, Talmoed, de Midrasjiem, Flavius Josefus enzovoorts - en de commentaren daarop. Ook mogen niet onvermeld blijven naslagwerken als Encyclopedia Judaica, The Anchor Bible Dictionary en de Theologische Realenzyklopädie, evenmin de waardevolle bijbelcommentaren: ArtScroll Tanach Series;

Rangschikking Wij hebben gekozen voor een alfabetische rangschikking. Aanvankelijk hebben we overwogen de woorden naar woordcomplexen te rangschikken. Het voordeel van die opzet is dat daardoor zichtbaarder wordt met welke andere woorden een bepaald woord verwant is. Zo valt te denken aan complexen: natuurverschijnselen, veeteelt en akkerbouw, de mens en zijn lichamelijke verschijning, verhoudingen binnen gezinnen enzovoort. Na ampel beraad hebben wij niet voor complexen gekozen, en wel hierom: in de eerste plaats is een alfabetische rangschikking toegankelijker en dus gebruiksvriendelijker; in de tweede plaats loop je tegen het gegeven aan dat sommige woorden thuis horen in meer dan één complex; in de derde plaats is elke indeling in complexen arbitrair, immers: wij ordenen naar ons onderscheidingsvermogen, waarbij de vraag gerechtvaardigd is of dat vermogen correspondeert met de aard van de bijbelse literatuur.

Vandaar dat wij hebben gekozen voor de alfabetische indeling, hoewel wij ons realiseren dat elk

8

binnenwerk symbolen 4e druk

19-12-2005

16:00

Biblischer Kommentar A.T.; Boeken van het O.T/N.T.; Commentaar op het O.T./N.T; New Century Bible; New American Commentary; Prediking van het O.T./N.T.; Tekst en Toelichting; Wuppertaler Studienbibel; World Biblical Commentary enzovoorts. Vóór ons hebben ook anderen, hetzij vanuit bijbels perspectief, hetzij vanuit algemeen-religieus gebied, zich verdiept in de betekenis van symboliek; zij hebben ons geholpen de bijbelse symboliek nog beter te verstaan (New Testament Methaphors van Byatt; Früchtels Mit der Bibel Symbolen entdecken; Halls Encyclopedie van symbolen in oosterse en westerse kunst; Keels bekende Die Welt der altorientalischen Bildsymbolik und das Alte Testament enz.). Bij het onderdeel van de praxis verwijzen we bij elk woord naar relevante liedboeken en gedichtenbundels.

Pagina 9

woorden, volgt een korte introductie. Daarin maken we veelal impliciet of expliciet een eerste koppeling tussen onze tijd en die van de bijbel of we vermelden de plaats van het woord in de taal of in een situatie. De bedoeling ervan is het betreffende woord even te schetsen in zijn mate van actualiteit.

Na de inleiding starten we met de grondtekst.

We geven een beeld van de directe betekenis, plaats en de omvang van het woord in de bijbel.

Vaak bevat de grondtaal, vooral het Hebreeuws, verschillende woorden voor het ene Nederlandse woord; voor zover mogelijk laten we de nuances klinken. De Hebreeuwse, Aramese en Griekse woorden worden in transcriptie weergegeven; de weergave valt zoveel mogelijk samen met de uitspraak volgens de grondtaal. Zo kunnen ook zij die de grondtalen niet meester zijn, deze woorden hanteren.

De opbouw van elke bespreking Wie een naslagwerk schrijft als het onderhavige, ziet zich voor een aantal knopen gesteld die moeten worden doorgehakt. Twee van zulke knopen waren de keuze van de te bespreken woorden en de omvang van elke bespreking èn de structuur van de bespreking. Bij de keuze van woord en omvang hebben we ons laten leiden door het concrete karakter van een woord (abstracte woorden als liefde en gerechtigheid hebben we buiten beschouwing gelaten), het gegeven of er al dan niet veel over een bepaald woord is geschreven (aan woorden waarover betrekkelijk veel bekend is, besteden we in het algemeen gesproken iets minder aandacht), de vraag of we te maken hebben met een essentieel bijbels woord (woorden als ‘licht’ en ‘zaad’ spelen in veel verhalen in de bijbel een belangrijke rol) en woorden waaraan doorgaans weinig aandacht aan wordt geschonken (bijvoorbeeld ‘beer’ en ‘zweet’). Soms staat de ene overweging enigszins op gespannen voet met de andere.

Graag hadden we nog meer woorden besproken, maar ter wille van de hanteerbaarheid moesten we een grens stellen. We troosten ons met de gedachte dat geen enkel theologisch naslagwerk volledig is en dat Symbolen in zijn uiteindelijke verschijning veel bruikbare stof bevat.

De structuur van elke bespreking is doorzichtig.

Op ieder onderdeel gaan we kort in.

De volgende rubriek noemen we letterlijk en concreet. Hoewel het in dit boek primair om de niet-letterlijke betekenis van concrete woorden gaat, kunnen we er niet om heen de letterlijke en concrete functie van het woord te beschrijven. Elke overdrachtelijke zin van een woord vindt zijn achtergrond in het functioneren ervan in de dagelijkse werkelijkheid. Zo kunnen we de diepere zin van bijvoorbeeld de begrippen wijn, wijnstok, wijngaard en wijnpers pas goed verstaan als we zicht hebben op de plaats van die objecten in het leven van alledag.

Hoofddeel van elk woord is de bespreking van beeldspraak en symboliek van het betreffende woord. Telkens zoeken we hoe en in welke context het woord als beeld, metafoor of symbool functioneert. Daarbij moeten we opmerken dat het onderscheid tussen de letterlijke en overdrachtelijke betekenis niet altijd scherp is. Het behoort tot de aard van de bijbelse literatuur dat het concrete en het figuurlijke soms min of meer samenvallen. Meer dan eens zullen we dat tegenkomen.

De volgende rubriek, de praxis, biedt enkele suggesties voor het gebruik van het woord in de liturgie of bij de uitleg van het woord in diensten, leerhuizen, gesprekskringen, onderwijs enzovoorts. We hebben deze rubriek opgenomen om de gebruiker te helpen de stof te transforme-

Na de titel, bestaande uit het te bespreken woord en dikwijls gevolgd door een of meer secundaire

9

binnenwerk symbolen 4e druk

19-12-2005

16:00

Pagina 10

ren naar de praktijk. Let wel, het zijn slechts suggesties; mogelijk kent de gebruiker betere toepassingen. We werken de praxis uit naar drie richtingen.

In de eerste plaats geven we een opsomming van liederen die aansluiten bij het besproken woord. We gebruiken diverse liedboeken. Steeds starten we met liederen uit het Liedboek voor de Kerken, de (in de protestantse kerken) meest gebruikte zangbundel. Vervolgens noemen we in alfabetische volgorde andere bundels, uit verschillende tradities en voor uiteenlopende doelgroepen geschreven. Uiteraard zijn we niet uitputtend; we beperken ons tot ongeveer dertig liedbundels. Achterin is een lijst van de afkortingen van de bundels opgenomen.

In de tweede plaats geven we bij elk woord een paar voorbeelden uit de Nederlandstalige poëzie; een enkele keer betreft het een vertaald gedicht.

We hebben gekozen voor dit onderdeel omdat beeldspraak en symboliek eigen zijn aan poëzie.

Over de keuzes van passende gedichten valt te twisten. De aanspreekbaarheid en bruikbaarheid is afhankelijk van de sfeer en situatie waarin het wordt gelezen. Of het genoemde gedicht

geschikt is, hangt mede af van de interpretatie die eraan wordt gegeven. Het is denkbaar dat de lezer met een vermeld gedicht minder goed uit de voeten kan. De genoemde gedichten zijn slechts een hulp, een suggestie, niet meer en niet minder.

Als laatste reiken we een of meer mogelijkheden van verwerking aan. Ook hiervan geldt: de gebruiker hoeft ze niet over te nemen, misschien zet het voorbeeld hem of haar op een spoor voor eigen initiatieven. Bij elk woord vermelden we enkele thema’s die het betreffende woord oproept.

De laatste rubriek duiden we aan als verwijzing.

Elk woord heeft raakvlakken en toont verwantschap met andere woorden die in dit boek aan de orde komen. Bovendien krijgen we daardoor enigszins inzicht in samenhang van woorden.

We zien bijvoorbeeld hoe zogenaamde familiale woorden – vader, moeder, zoon, dochter, kind, broer, zus – met elkaar te maken hebben. Wie een woord in de breedte wil bestuderen, heeft de mogelijkheid de genoemde verwijzingen erbij te betrekken.

10