Christiane Berkvens-Stevelinck is remonstrants predikante en bijzonder hoogleraar Europese cultuur aan de Radbouduniversiteit. Daarnaast heeft zij een praktijk in interbeschouwelijke rituele begeleiding. www.moederoverste.nl Sytze de Vries is theoloog, dichter en tekstschrijver. Jarenlang was hij predikant, hij werkte bij radio en tv en beheert nu ‘De Vertaalslag’, werkplaats voor het Woord in toon, taal en teken. Hij legt zich toe op het schrijven en het geven van lezingen, cursussen en adviezen. www.sytzedevries.com
isbn 978 90 211 4238 8 | nur 700
www.uitgeverijmeinema.nl
Christiane Berkvens-Stevelinck en Sytze de Vries
Die vraag daagde de beide schrijvers van dit boek uit om bouw stenen voor een nieuwe liturgie aan te dragen. Vanuit hun arbeid binnen en buiten de kerk zijn zij vertrouwd met de traditie, met oude en nieuwe rituelen en teksten, maar ook met de vragen die vandaag de dag over geloof, religie en spiritualiteit gesteld worden.
nVieren en breviereno
De traditie van de christelijke liturgie is lang en groots. De liturgie blijft een ongekende bron van inspiratie, maar haar vormen zijn niet langer toereikend. Soms is zij bovendien te kathedraal, te vastgelegd. Kleine geloofsgemeenschappen in de marge willen vasthouden aan momenten van lofzang en stilte, meditatie en bezinning, maar vragen om andere vormen en andere taal. Omdat zij zoeken naar nieuwe spiritualiteit, persoonlijk en in gemeenschap, binnen de kerk én daarbuiten. Hoe leren wij weer in alle rust stilstaan bij onze ‘binnenkant’? Wat biedt ons rust, reinheid en regelmaat voor de ziel?
nVieren & breviereno Liturgische bouwstenen voor kleine geloofsgemeenschappen christiane berkvensstevelinck sytze de vries
9 789021 142388
meinema
Berkvens.indd 1
01-10-09 12:50
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 2
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 3
Vieren & brevieren Liturgische bouwstenen voor kleine geloofsgemeenschappen Christiane Berkvens-Stevelinck Sytze de Vries
Uitgeverij Meinema, Zoetermeer
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 4
www.uitgeverijmeinema.nl
De liturgische teksten, de liederen, gebeden en gedichten in dit boek zijn van de hand van de auteur Sytze de Vries. Sommige worden hier voor het eerst gepubliceerd, andere zijn te vinden in zijn boeken. Zie ook: www.sytzedevries.com Ontwerp omslag: Geert de Koning ISBN 978 90 211 4238 8 NUR 700 Š 2009 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 5
Inhoud TEN GELEIDE
11
UITGANGSPUNTEN • Te hoog van de toren...? • Wat beoogt dit boek? • De bronnen • De grondvragen • Voor wie is dit boek bedoeld? • Wat is spiritualiteit?
13 13 14 15 16 16 17
■ BOUWSTENEN LOF DER TRAAGHEID • Nostalgie? • Slow-movement • Tijd maken
20 21 22 24
GEMEENSCHAP Gemeenschap en enkeling • De familiaire gemeenschap • ‘Spirituelen’ en tijdelijke gemeenschap • Kosmische gemeenschap • Gemeenschap in bijbels perspectief
25 25 29 30 30 31
•
5
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 6
DE LITURGISCHE CONSTANTEN: STILTE, GEBED EN GEZANG •
•
•
De stilte - Wat is stilte? - Waarom stilte? Het gebed - Oorsprong - Aanbidding en overgave - Waarom God het adres? - Bidden is allereerst antwoord geven - Bidden is oriënteren - Bidden is zaak van regelmaat - Samen geleerd, alleen gedaan Het gezang - De ambivalentie van het gezang - Blijft zingen nodig? - Zingen als inademen en luisteren - Zachtjes voor jezelf zingen - Zingen op de groei - Zingen als lofzang - Zingen als godsdienstoefening - Zingen als communie - Zingen als voorproef - Zingen als diaconaat - Zingen als tijdsmarkering
36 37 38 38 39 39 40 41 41 42 42 43 43 44 46 47 48 48 49 50 51 52 52 53
RITUELEN • Definities • Rituelen ontwerpen • De zeggingskracht van het ritueel
54 54 56 57
POËZIE EN RELIGIE
60
6
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 7
BIJSLUITERS • Enkele praktische aanbevelingen - De ruimte - Opstelling en aankleding - Tijd maken - Openen en sluiten - Muziek en zang; de rol van electronica - ’Linten leggen’ • Gebruiksaanwijzing - Persoonlijke en groepsgewijze getijdengebed - Nocturne - Viering door de week en op zondag voor groepen - Jaarindeling
63 63 63 63 64 64 64 65 66 66 66 67 67
■ VASTE ORDEN PERSOONLIJK GETIJDENGEBED • Ochtend • Middag • Avond
70 70 71 73
GETIJDENGEBED VOOR GROEPEN DIE EEN AANTAL 75 75 77 80
DAGEN BIJEEN ZIJN • • •
Ochtend Middag Avond
NOCTURNE (ofwel Vigilie of Nachtwake)
82
DOORDEWEEKSE VIERING VOOR GROEPEN
89
ZONDAGSE VIERING VOOR GROEPEN
94
ZONDAGSE VIERING VOOR GROEPEN met gezamenlijke maaltijd en gedachtenis van Christus 102
7
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 8
■ PSALMFRAGMENTEN PSALMFRAGMENTEN VOOR ELKE DAG
108
PSALMFRAGMENTEN VOOR FEEST- EN GEDENKDAGEN 138 • • • • • • • • • •
Advent Kerst Jaarwisseling Tijd vóór Pasen Pasen Pinksteren Geboorte Verjaardag Gedenk-en vierdagen Gedachtenis
138 139 139 141 142 143 143 144 145 147
■ GEBEDEN GEBEDEN VOOR DE GETIJDEN • Gebeden voor ochtend, middag en avond, elke dag van de week
150
OVERIGE GEBEDEN Avondgebed • Avondgebed na een gezamenlijk doorgebrachte dag • Gebeden in de avond wanneer een kaars ontstoken wordt • Gebed in de nacht • Morgengebed
162 162 164
•
150
165 166 167
■ CITATEN Per maand gegroepeerd, één voor elke dag van de week
8
169
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 9
■ JAARINDELING JAARINDELING • Gebruiksaanwijzing • Prediker
182 182 182
MAANDINDELING
184 184 188 194 200 205 210
• • • • • • •
• • • • • • • •
November December Kerst Januari Februari Maart Pasen
Tijd om te gedenken Tijd om te hopen Tijd om zich te verwonderen Tijd om je naar de toekomst te richten Tijd om te zoeken Tijd om te zaaien Tijd om uit de schaduw tevoorschijn te komen April Tijd om op te bouwen Mei Tijd om te omhelzen Pinksteren Tijd om de geest te krijgen Juni Tijd om te lachen Juli Tijd om te dansen Augustus Tijd om te oogsten September Tijd om vrede te stichten Oktober Tijd om stenen op te stapelen
9
215 223 228 233 241 246 251 254 259
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 10
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 11
Ten geleide Twee mensen komen elkaar tegen en raken in gesprek. Door de jaren heen wordt dat voortgezet. Ze zijn nogal verschillend: de een is remonstrant, de ander katho-protestant. De een houdt van het woord spiritualiteit, de ander haat het. De een is een Schriftgeleerde, de ander voedt zich met de voortdurend wisselende Europese cultuur. De een is vrouw, de ander man. Maar ze zijn ook erg gelijk: beide zijn ze predikant, en na en naast hun arbeid in de kerk werken ze als kleine zelfstandigen, ‘tegen elk aannemelijk bod’, met hun verworven specialiteiten. De een vooral met de betekenissen van de taal, de ander met de taal van tekens, de rituelen. Beide delen hun gevoel voor humor, een belang dat bij samenwerking vooral niet onderschat moet worden! Dit gesprek leidde tot dit boek van de hand van deze twee, Christiane Berkvens-Stevelinck en Sytze de Vries, twee ‘dominees’ met een eigensoortige gevulde rugzak. Verschillend en gelijk: vaak zijn wij vanuit tegengestelde hoeken vertrokken, de een vanuit de bewegingen in het maatschappelijk veld, de ander vanuit de zoektocht naar het vuur in het aloude bijbelse verhaal. En steeds weer kwamen wij elkaar onderweg tegen. Het is niet moeilijk om beider verschillende route en onderscheiden stijl te herkennen. Toch wordt niet aangegeven wie wat schreef, want wij nemen elkaars teksten volledig voor onze gezamenlijke rekening. En alles wat geschreven staat, is van ná de discussie! Wat wij in onze gesprekken delen is de liefde en de zorg voor
11
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 12
de gemeente, de kerk. Hoe deze te voeden, waar de honger sterk is afgenomen? Als de verouderde menukaart te zware maaltijden aanbiedt? Natuurlijk, wij weten van de gegroeide ‘snack-behoeften’, van ‘reli-shoppen’ en vooral van het verdwijnen van de grote hechte kerkelijke gemeenschappen, van de stille aftocht van velen. Maar ook van de toename van de persoonlijke behoefte aan geestelijke groei, aan de blijvende zoektocht van mensen. Tegenover (of naast?) het antwoord van eenmalige ‘geestelijke gerechten’ bieden wij de mogelijkheden om kleinschalig en persoonlijk, met inbreng van eigen creativiteit, toch aan een soort constante basis te bouwen voor een spirituele leefwijze, alleen of in een nieuwe en andere gezamenlijkheid. Wat aanvankelijk Inleiding heette, draagt nu een andere naam: Uitgangspunten. Want gaandeweg ons gesprek groeide de behoefte onze uitgangspunten te verduidelijken en te delen met de gebruikers. Vooral de vraag wat in ieder geval vanuit de traditie door allerlei vormencrisissen heen gedragen moest worden, leverde materiaal op waarmee wij hopen en vermoeden ook menig werkgroep Liturgie e.d. een groot plezier te doen. Deze uitgangspunten willen aanleiding tot uw verdere gesprek en discussie zijn. Wij danken elkaar voor het plezier en de gesprekken onderweg, Ad Alblas voor zijn meedenken en meedoen, en Lia van Strien voor haar hulp dit alles in de juiste boekvorm te gieten. Het boek is gebonden en heeft een lintje! Dat wil zeggen: het is een gebruiksboek. Amsterdam/Schalkwijk, zomer 2009 Christiane Berkvens-Stevelinck en Sytze de Vries
12
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 13
Uitgangspunten TE HOOG VAN DE TOREN…? Kerk, lieve kerk van weleer, jij blies veel te hoog van de toren… dicht halverwege de vorige eeuw Michel van der Plas al. Het is de tijd, waarin de kerk steeds meer uit het vanzelfsprekende automatisme verdwijnt en de gemeente meer en meer gevormd wordt door mensen die bewust voor het lidmaatschap kiezen. Het is de tijd waarin het begrip secularisatie een vaste plaats krijgt in het kerkelijk jargon en waarin de krimp van de getallen inzet. Nauwelijks worden er nog nieuwe kerken gebouwd, de eerste oude gebouwen worden afgestoten. Groeperingen die elkaar voorheen verketterden, kruipen nu bij elkaar onder eenzelfde dak. En veel oecumene is vooral ook een economische noodzaak. Maar het is ook de tijd waarin de blijvers een nieuw elan ontwikkelen. De vorm van eredienst en liturgie gaat op de schop, er vindt een herbronning plaats op de joodse én de gezamenlijke vroegchristelijke traditie, de rationaliteit van het gesproken woord wordt aangevuld met, soms zelfs vervangen door, accenten op beleving, symboliek, visualisering. Het is de tijd voor een nieuw liedrepertoire, want gezongen zal er worden, meer dan ooit. Niet alleen liturgisch, ook maatschappelijk verandert er veel. Dat de gemeente een steeds ‘groter buitenland’ heeft in de vorm van de samenleving, en zelfs de wijde wereld, maakt dat
13
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 14
de blik naar buiten gericht wordt. Geloven is een keuze, een activiteit. Maar ook dit bewustzijn is eindig gebleken. Nu, alweer enkele decennia later, is veel van het klassieke gemeenschapsdenken verkruimeld. Mensen kiezen zelf voor hun individuele ontwikkeling, ook in godsdienstige en religieuze zin. De term persoonlijke spiritualiteit doet zijn intrede, de vaste verbanden worden losgelaten, de nadruk op incidentele vormen en vormen-op-maat wordt groter (events) en mensen willen meer ‘geraakt’ worden in hun beleving. Of wij dat nu wel of niet een zegen achten, het feit ligt er onmiskenbaar en vraagt om een reactie. Wie zo lang mogelijk aan het oude wil vasthouden en een dierbare traditie met steeds minder handen de woestijn door wil dragen, leeft achterstevoren en is voortdurend bezig met omkijken. Zo iemand leeft met de rug naar de toekomst. De centrale vraag is niet: hoe overleven wij?, maar: hoe kunnen wij vandaag het beste vorm geven aan gezamenlijk en persoonlijk geloven, en met welke bagage gaan wij de toekomst aan? Daarbij kan een grote kathedrale liturgie niet langer de algemene norm zijn. Kleine groepen, in kleine onderkomens, zelfs huiskamers, hebben andere vormen nodig, naar de maat van nu. Een nu waarvan de tijdelijkheid ons duidelijk is.
WAT BEOOGT DIT BOEK? De schrijvers van dit boek hebben de meeste van deze ontwikkelingen zelf meegemaakt, óók als voorgangers in diverse kerken. En zij stelden zichzelf en elkaar de vraag: hoe houden wij de vonken onder de as brandend? Welke oude en nieuwe vormen, oude en nieuwe woorden nemen wij mee om deze persoonlijke en gemeenschappelijke spiritualiteit ook in een nieuwe tijd gestalte te geven? Welke van de grote oude ver-
14
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 15
halen horen thuis in de bagage, ook van nieuwere generaties? Heeft de kerk als instituut in dit alles nog een functie? Ook al willen wij zoeken naar nieuwe, alternatieve en soms experimentele vormen, wij willen niet het wiel opnieuw uitvinden. Er zijn sowieso godsdienstfenomenologische elementen die in de godsdiensten van alle tijden en alle plaatsen hun vaste rol spelen. Ons gaat het er om dat die niet in dode vormen worden opgesloten. Wie in de polderdelta van ons land langs de beroemde ‘brede rivieren, die traag door oneindig laagland gaan’ staat, kan zich nauwelijks voorstellen hoe duizenden kilometers verderop een heldere, onvervuilde bron staat te (ont)springen. Daarom is een bezoek aan die bronnen vaak verhelderend en ook zelfreinigend, om maar in de beeldspraak te blijven. Ook ons gaat het in dit boek om lévend water!
DE BRONNEN Wie terug gaat naar de basics, kan niet aan de bijbelse en vroegchristelijke bronnen voorbij. Daar wordt het bestaan als een leven met Christus vormgegeven. In de Handelingen van de Apostelen, de praktijk van zijn directe erflaters, wordt dat leven samengevat in de woorden: onderricht van de apostelen, gemeenschapsvorming, het breken van het brood en het gebed (Hand. 2:42). Maar daarvoor – en dus ook niet los ervan – is er al de joodse traditie: wanneer de tempel niet langer overeind staat en de priesterkoren zijn verstomd, als de offers nog enkel herinnering zijn en het leven in ballingschap en verstrooiing geleefd moet worden, ontstaat overal waar mensen wonen de Synagoge, als de plek waar de oude verhalen worden bewaard, verteld en vastgelegd, beklopt, becommentarieerd en geactualiseerd. Waar het cement van het gebed dat alles bijeenhoudt. Tegelijkertijd wordt juist het vieren en het gedenken, waartoe
15
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 16
ooit de tempel diende als doel van pelgrimage, nieuw vormgegeven in de persoonlijke levenssfeer van gezin en familie: de seideravond op Pesach, het Loofhuttenfeest en Purim, om maar een paar voorbeelden te noemen. Maar staande bij deze bronnen doemen ook vragen op.
DE GRONDVRAGEN Het zijn vragen als: Wat en waar is vandaag gemeenschap? Kent die niet een diversiteit aan vormen? Hoe verhouden zich individu en collectief? Wat valt er eigenlijk te vieren? En wat zijn voor ons de meest relevante momenten in de tijd, waarop gevierd moet worden? Hoe voeden wij elkaar en onszelf en wat is voor ons ‘het breken van het brood’? Maar ook: welke vormen kan ons bidden aannemen? En hoe bepalend is de mens die vandaag leeft, met de beperkingen én mogelijkheden van dien, voor die vormgeving? In plaats van lange beschouwingen, met alle open deuren van dien, kiezen wij er voor om nieuwe vormen aan te reiken. Vooral ‘nieuw vuur in oude woorden’. Welke vooronderstellingen daarbij gelden, moet dan al doende duidelijk worden. Waar nodig zullen wij die in kanttekeningen verduidelijken.
VOOR WIE IS DIT BOEK BEDOELD? Het meest algemene antwoord op de vraag voor wie dit boek bedoeld is, luidt: voor ieder die met zichzelf en/of met anderen, in kleine, korter of langer bestaande groepsvormen het bestaan op religieuze gronden wil bevestigen. Voor mensen die de tijd willen nemen, om – klassiek gesproken – hun zegeningen te tellen. Naar het gezegde van de dichter Jan Wit: ‘Wie zijn Getijden niet houdt, wordt door de tijd overspoeld.’ Specifieker gezegd: het kan een kleine (soms kerkelijke) gemeenschap zijn die in kleine ruimten, met intieme vormen haar geloof wil in- en uitademen. Dat kunnen diasporagemeenschappen zijn, locale groepen die geen professionele
16
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 17
voorganger (meer) hebben. Maar het kan ook een groep zijn die kortdurend gevormd is, bijvoorbeeld voor een conferentie, een bezinningsweek of een retraite. Daar kan de dag gestructureerd worden met meditatieve momenten. Ook denken wij aan mensen die eenmalig bijeen zijn en voor wie een gezamenlijke viering onmisbaar is. Daarbij is een van onze vooronderstellingen al duidelijk: wij pogen vormen aan te bieden die niet onmiddellijk de aanwezigheid van een ‘beroeps’ vereisen. Ook valt te denken aan ‘groepen’ die uit andere hoofde al bestaan: gezin en familie zijn in godsdienstige zin arm (geworden). Anderzijds is juist daar de behoefte sterk gegroeid om de levensmomenten ritueel te vieren. Daarnaast zijn er de mensen die voor zichzelf een ‘binnenkamerbrevier’ behoeven: teksten, vormen, waarmee zij hun persoonlijke leven op gezette tijden willen verdiepen. In dit alles pogen wij te zoeken naar ruimhartige taal, met alle toetsen van donker en licht én met grote ruimte voor ieders eigen creativiteit en collage-arbeid. Wij bedoelen overigens beslist níet met de aangereikte alternatieven de traditionele liturgie overbodig te verklaren. Integendeel. Zij is goeddeels geslepen aan de tijd, uitgekristalliseerd door de eeuwen en bevat taal, symbolen en muziek die al onze zinnen kunnen blijven aanspreken. Zij is daardoor ook groter dan wijzelf zijn. Maar wij constateren dat zij allang niet meer alleen zaligmakend is. Wij zoeken naar de vrijkomende ruimte, voor mensen die niet langer in die grote gewelven kunnen leven.
WAT IS SPIRITUALITEIT? Spiritualiteit is een weerloos woord. Het is een vlag waar veel mee gewapperd wordt zonder dat de lading bekend is. Maar omdat het zo bij het jargon van vandaag behoort, willen wij in ieder geval de omtrekken en de grenzen enigszins aftekenen
17
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 18
opdat duidelijk is wat althans wíj daaronder verstaan. Ook wanneer wij zeggen dat wij spiritualiteit vorm geven. Het woord stamt vanouds uit een specifieke kring: uit de Latijnse oftewel Rooms-Katholieke Kerk. Daar waar van de Spiritus, van de g/Geest sprake is. Daar was spiritualiteit ooit het totaalbegrip van levensbeschouwing en leefstijl, bevlogen door de heilige Geest. Zoals bijvoorbeeld nader omschreven in de franciscaanse spiritualiteit: een gemeenschapsleven in vreugde, eenvoudig geloofsvertrouwen en soberheid, met liefde voor de mens en de gehele schepping. Spiritualiteit wil dus naar zijn oorsprong een ingekleurd geestelijke leven zijn, maar dan wel opbloeiend vanuit de christelijke bronnen. Sinds de jaren ’80 van de vorige eeuw is het begrip een eigen leven gaan leiden. Waar niet langer de kerkelijke tradities en de groepsideologieën het leven bepalen, blijkt een nieuw zoeken naar zingeving, en naar vormgeving daarvan, onder de paraplu van de spiritualiteit begrepen te worden. Het werd een verzamelnaam, het etiket voor veel nieuwe religieuze vormen, in feite voor alles wat er meer zou zijn tussen hemel en aarde. Voor alles wat aan het materiële en het rationele voorbij gaat. Vormen die zijn geplant of spontaan opgeschoten en voorkomen in de vorm van wildgroei. Wie bijvoorbeeld nu op de teletekstpagina van de omroep Veronica kijkt, ziet daar op de speciale pagina Spiritualiteit de gegevens over de horoscoop, astrologie, Astro TV en dergelijke! Deze uitholling van het begrip, evenals de al te private lading die mensen er aan geven, maakt het extra moeilijk om het woord nog als term te gebruiken voor iets dat ons gezamenlijk aangaat. Wanneer wij in dit boek soms toch deze term gebruiken, is dat vooral in de eenvoudige betekenis van (dominicaan) Henk Jongerius: ‘De bínnenkant van de mens’. In feite datgene, waarvoor vroeger door de term ‘geestelijk leven’ werd gebezigd. Dat onze geest daarbij zich laat leiden door Gods Geest, moge duidelijk zijn.
18
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 19
BOUWSTENEN
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 20
Lof der traagheid In de wereld waarin we leven, worden we in een wervelwind van constante haast en veelvoudige bezigheden meegezogen. Stilte, rust en bezinning – de belangrijkste bestanddelen van de spiritualiteit – dreigen daardoor in het gedrang te komen. Daarom pleiten de auteurs van dit boek voor een nieuwe dwaasheid. Is het niet buiten de orde om, naar analogie van de Lof der zotheid van Erasmus, in deze tijd de Lof der traagheid te bezingen? Hoe kon Erasmus zo dwaas zijn om in een tijd waar het humanisme – bij uitstek de filosofie van de rede – zich steeds meer deed gelden, de Lof der zotheid te bezingen? Hoe kun je nu zo dwaas zijn om de Lof der traagheid aan te heffen in een tijd waar snelheid, vluchtigheid en oppervlakkigheid alomtegenwoordig zijn? Is dat niet tegen de stroom in willen varen en nostalgisch lonken naar het verleden? Traagheid lijkt overigens niet alleen in deze tijd dwaas. Traagheid is zelfs van oudsher één van de zeven hoofdzonden! Toch werd aan het einde van de vorige eeuw de waarde van de traagheid herontdekt door twee Franse filosofen. Pierre Sansot schreef tien jaar geleden een succesvol boek getiteld Du bon usage de la lenteur (in het Nederlands vertaald als Lof der traagheid, 2000 en Kunst van het onthaasten, 2004). Zijn landgenoot Carl Honoré volgde in 2005 met zijn Eloge de la lenteur (Lof der traagheid). Ook in de Anglo-Saxische wereld en later wereldwijd, werd de traagheid als ideaal naar voren gebracht. De slow-movement deed zijn intrede.
20
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 21
Dat was geen toeval. Alom klonk in het rijke Westen de klacht: ik heb nergens tijd meer voor, ik heb het te druk, alles komt tegelijk, hoe moet ik in vredesnaam alles doen wat ik zou willen doen, wat gedaan moet worden? Ik word geleefd door mijn agenda of: alles gaat mij te snel. Achter deze breed verbreide klacht school het verlangen eindelijk tijd te hebben om te lezen en nieuwe gedachten tot zich te nemen, om familie en vrienden uitgebreid te ontmoeten, om zich in te zetten, om naar de kerk te gaan zelfs, maar ook om gewoon te genieten van het leven. De roep om vertraging van de waanzinnige snelheid van het leven van nu is een actueel spiritueel verlangen. De vraag naar de zin van dit alles, de behoefte aan rust en inkeer, aan bezinning, de zoektocht naar grotere verbanden en antwoorden, dienen zich met groter kracht aan. De mens wil zich de tijd weer eigen maken en niet door de tijd opgeslokt worden. Traagheid, slow, wordt, zoals we zullen zien, een lifestyle die de menselijke maat herintroduceert in een krankzinnig geworden race naar steeds meer, steeds sneller, steeds efficiĂŤnter.
NOSTALGIE? Is traagheid dan geen nostalgie naar vroeger? Naar paard en wagen, stoomboot en echte brieven? Misschien een beetje, maar zeker niet alleen. Het is vooral ook de wil om tijd en aandacht te schenken aan wat werkelijk van belang is, aan wat er werkelijk toe doet. In zijn boek De reis van je hoofd naar je hart. Leefregels voor het bestaan van alledag, schrijft KRO-presentator Leo Fijen, die een prachtige serie over het kloosterleven maakte: Ik ben op reis gegaan langs Nederlandse abten en abdissen op prachtige plekken in Europa, omdat ik TRAGER en anders wil leven en dichter bij de diepste stem van mijn hart wil komen,
21
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 22
omdat ik eigenlijk een andere reis wil maken: die van mijn hoofd naar mijn hart. Trager en anders willen leven. Daarmee verwoordt hij precies wat steeds meer mensen denken en voelen. Hun groeiende behoefte om de tijd nemen om alles op een goede en rustige manier te doen. Het is geen nostalgie, het is evenmin een hemelbestormende nieuwe trend, maar in wezen niets anders dan wat Prediker zijn lezers voorhoudt: Er Er Er Er
is een tijd van planten en een tijd van aanplant rooien, is een tijd van afbraak en een tijd van opbouw, is een tijd van bewaren en een tijd van wegwerpen, is een tijd van spreken en een tijd van zwijgen.
Heel wijs, ongetwijfeld, maar hoe doe je dat?
SLOW-MOVEMENT In de jaren negentig van de vorige eeuw begon de slow-movement van zich te laten horen. Het begon – zoals vaker met culturele vernieuwingen – bij de kunstenaars. Het begon met slow art en slow cooking (koken is, zoals bekend, een kunst). In het Concertgebouw werd een paar jaar geleden een indrukwekkend concert gegeven. Op de trage en schitterende muziek van Arvo Pärts Spiegel im Spiegel werd een videofilm getoond. Over een muurtje, dat zich uitstrekte voor de zee, kwam heel langzaam een vrouw aanlopen. Ze liet een rode sjaal in de wind waaien. En ze bleef daar, met de sjaal waaiend in de wind, minuten lang staan. Verder gebeurde er niets. Er was alleen het waaien van de wind. Dat is wat je zag: het waaien van de wind. Kijken we ooit naar het waaien van de wind? Vergeleken met de snelle scènes in de huidige filmkunst, waarin de beelden over elkaar tuimelen, was dit het summum
22
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 23
van traagheid. Zo iets vraagt gewenning en je moet er van houden maar het zegt wel iets over de wereld waarin we leven. Slow art is bedoeld als een aanklacht tegen de krankzinnige snelheid van de huidige stedelijke samenleving, een pleidooi voor concentratie. Slow cooking is dat ook: het verbant fastfood en wil met aandacht de maaltijden bereiden met producten, die passen in het seizoen, uit de regio komen en ecologisch verantwoord zijn geteeld. Om die met dezelfde aandacht waarmee ze zijn bereid, vervolgens ook te genieten. Inmiddels is de slow-movement doorgedrongen tot talloze terreinen: slow music bij voorbeeld, ijvert voor de terugkeer naar het ‘juiste’ uitvoeringstempo van muziekstukken. De snelheid waarmee Mozart of Bach soms wordt gespeeld, is, hoe virtuoos ook, zo onrustig dat een dergelijke uitvoering niet meer strookt met de intentie van de componist. Il tempo giusto (het juiste tempo) pleit niet voor een Mattheüspassion à la Mengelberg, maar wel voor een rustiger tempo. Er bestaan ook slow cities, waar de auto en het lawaai uit het centrum verbannen worden, slow houses die geen museum of designpronkstukken willen zijn maar echte huizen-om-televen, en niet te vergeten de slow sex, waarbij tijd en wederzijdse aandacht belangrijker zijn dan een snelle bevrediging. In het kader van dit boek bedoelt een pleidooi voor de traagheid ook ruimte te scheppen voor spirituele verdieping. Bezinning is strijdig met haast, maar vraagt om rust. Om met de kerkvader Augustinus te spreken: ‘Mijn hart is onrustig, totdat het rust vindt in U’. Om tot rust te komen is tijd en ruimte nodig, en stilte om ook in de innerlijke stilte tot aandachtig luisteren te komen. Maar hoe doe je dat, concreet, in de wereld van vandaag?
23
Vieren en brevieren_Opmaak 1 02-10-09 12:23 Pagina 24
TIJD MAKEN Daar had Prediker, duizenden jaren geleden, al een antwoord op. Een antwoord dat buitengewoon irritant kan overkomen, zeker bij mensen die het razend druk hebben of bij mensen die het gevoel hebben in de supersnelheid van de huidige wereld niet (meer) mee te kunnen. Er is een tijd om dit te doen en een tijd om dat te doen… Als je omkomt in de activiteiten en van hot naar her rent, heb je eigenlijk tijd voor niets. Maar betekent de verzuchting ‘ik heb geen tijd’ niet eerder ‘ik néém geen tijd’? Het is het verschil tussen geleefd worden en zelf leven. Tussen vrijheid en bezet, dan wel bezeten zijn. Waar moet je beginnen om tijd te leren maken? André Louf, voor velen een geliefde spirituele gids, geeft als raad om per dag tijd en ruimte te máken voor stilte en afzondering. Neem, zo zegt hij, een uur per dag, een halve dag per week, een dag in de maand of een week per jaar. Zoek de rust op, word dan stil, en open je hart. Bezin je op de dingen die je bezig houden, lees teksten die je raken, bid zoals je hart het je ingeeft. In je eigen afzondering of met anderen. Het zijn oeroude vormen, die in het klassieke contemplatieve klooster beoefend en bewaard werden. Ze konden alleen bestaan dankzij een bewuste structurering van het bestaan, een ritmisering van de tijd. Soms moeten deze oude vormen weer als nieuw én opnieuw ontdekt worden. Om daarbij een handje te helpen is dit boek geschreven. In een later hoofdstuk leveren we daartoe nog enige praktische handreikingen.
24