Voor elkaar, Doe-boek voor kinderen en ouders

opmk.VoorElkaar

02-10-2008

16:49

Pagina 3

Fenny den Boer en Cocky Drost

Voor elkaar Doe-boek voor kinderen en ouders

Onder redactie van Fenny den Boer en Cocky Drost Geïllustreerd door Michel de Boer

UITGEVERIJ BOEKENCENTRUM, ZOETERMEER • HGJB, BILTHOVEN

opmk.VoorElkaar

02-10-2008

16:49

Pagina 4

Aan dit boek werkten mee: Wijnanda Hogendoorn-Teeuw Corien Kerkhoven-de Gier Rita de Vente-Sluimers Nelleke Wolters-Pieters Adri J. Terlouw

Ontwerp omslag: blauw-blauw design Illustratie omslag: iStockphoto Layout/dtp binnenwerk: Gerard de Groot www.uitgeverijboekencentrum.nl www.hgjb.nl ISBN 978 90 239 2332 9 NUR 746 Š 2008 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer / HGJB, Bilthoven Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

opmk.VoorElkaar

02-10-2008

16:49

Pagina 5

Inhoudsopgave Voor elkaar

7

Hoe werkt dit boek?

8

Ouder- en Kinderpagina’s: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Bij jullie thuis Ik hou van jou, jij ook van mij?

Als je bang bent Hou je aan de regels!

Een vreugdedansje Droog je tranen (niet)!

Nu even niet!

Niemand die je ziet?

Ja, maar hij begon!

Je bent van waarde!

11 11 19 32 39 43 51 59 68 76 86

5

opmk.VoorElkaar

02-10-2008

16:49

Pagina 6

opmk.VoorElkaar

02-10-2008

16:49

Pagina 7

Voor elkaar

Vader en moeder worden is heel bijzonder. Je krijgt een prachtig wonder van God, waarvan je mag houden, voor mag zorgen en veel van mag genieten. Je staat voor de belangrijke taak je kind op te voeden en je neemt je voor om dat goed te doen. Tot eer van God! En daar heb je allerlei idealen over. Je wilt het goed voor elkaar hebben. Je wilt investeren in je gezin, er voor je kinderen zijn, naar ze luisteren en met ze praten. Bovendien wil je je kinderen vertellen over God en met hen uit de Bijbel lezen.

Maar daar zit je nu: middenin de drukte van je gezin, je huishouden, je werk, het werk in de kerk, je hobby’s… Hoe krijg je het nu voor elkaar om je idealen waar te maken? Hoe kun je ervoor zorgen dat jullie er voor elkaar zijn in het gezin? Hoe creeer je zo’n sfeer dat jullie op een open manier met elkaar praten over het geloof, de Bijbel en alles wat je bezighoudt? Hoe krijg je dat nu als ouders ‘voor elkaar’?

Dit boek wil jou als ouder ondersteunen in de opvoeding. Allereerst door handreikingen te bieden voor een gezinsmoment, waarbij jullie vanuit de Bijbel aan de slag gaan met een thema. De laatste pagina’s van elk hoofdstuk (met de oranje duimgreep) kun je daarvoor gebruiken. Je legt het open op tafel om samen met de kinderen te lezen, te bekijken en vooral ook: te doen.

Daarnaast begint elk hoofdstuk met speciale ouderpagina’s (met de blauwe duimgreep). Hier vind je informatie om de opdrachten voor het gezinsmoment voor te bereiden. Ook verdiep je je samen in het thema door een bijbelstudie, pedagogische informatie en gespreksvragen over jullie gezin en opvoeding. Deze verdieping is van groot belang voor een goede overdracht aan de kinderen!

We hopen dat dit boek jou mag ondersteunen in de (geloofs-)opvoeding. We wensen jullie mooie momenten voor elkaar!

Fenny den Boer-van der Heiden en Cocky Drost-de Wit

7

opmk.VoorElkaar

02-10-2008

16:49

Pagina 8

Hoe werkt dit boek?

Een moment met je gezin Voor elkaar biedt handreikingen voor tien momenten met je gezin. Momenten om met elkaar bezig te zijn, met elkaar in gesprek te zijn, met elkaar uit de Bijbel te lezen, te zingen en te bidden. Om dit tot waardevolle momenten te maken, zijn een aantal dingen van belang: • Kies een rustig moment uit waarop alle gezinsleden aanwezig zijn. Bijvoorbeeld een zaterdagavond of zondagmiddag.

• Neem ruim de tijd. Per thema heb je gemiddeld zo’n anderhalf uur nodig, afhankelijk van de opdrachten en de wijze waarop je deze uitvoert.

• Verdiep je eerst samen (als ouders) in het thema. Op de bijbehorende Ouderpagina’s aan het begin van elk hoofdstuk, staan hiervoor een bijbelstudie, pedagogische achtergrondinformatie en gespreksvragen.

• Bereid de opdrachten van het gezinsmoment goed voor. Maak hiervoor gebruik van de ‘Voorbereiding voor het gezinsmoment’ op de Ouderpagina aan het begin van het hoofdstuk.

Het boek is zo opgezet dat je één week met een thema bezig kunt zijn. Je start met het gezinsmoment en maakt de rest van de week gebruik van de leestips. Ook kun je tijdens deze week verder gaan met of terugkomen op de opdrachten en gebruik maken van de liedsuggesties.

Ieder gezin is anders!

In dit boek wordt uitgegaan van een situatie waarin een vader en moeder aanwezig zijn. Toch is dit boek ook voor alleenstaande ouders goed te gebruiken. De informatie op de Ouderpagina kun je dan voor jezelf lezen, de vragen of opdrachten voor jezelf maken en eventueel bespreken met een andere ouder. Het gezinsmoment kun je samen met je kinderen doen en de vragen waar nodig in aangepaste vorm stellen.

Waar gesproken wordt over ‘kinderen’ in meervoud, kun je uiteraard ook ‘kind’ lezen.

Opbouw Twee delen

8

Elk hoofdstuk van Voor elkaar bestaat uit twee delen. De eerste pagina’s met de blauwe duimgreep zijn de Ouderpagina’s. Deze moet je als ouders eerst samen lezen en bespreken voordat je aan de slag gaat met het gezinsmoment.

De pagina’s daarachter (met de oranje duimgreep) zijn de Kinderpagina’s. Deze pagina’s kun je gebruiken voor de gezinsmomenten. Leg het boek open op tafel om samen met de kinderen te kunnen bekijken en lezen.

opmk.VoorElkaar

02-10-2008

16:49

Pagina 9

Ouderpagina’s Deze pagina’s zijn alleen bedoeld voor de ouders. Neem deze door voordat je met het gezinsmoment aan de slag gaat!

Voorbereiding bij gezinsmoment Beschrijving van de opdrachten voor het gezinsmoment: wat heb je nodig? Hoe ga je te werk?

Samen opvoeden Gedeelte om je als ouders samen in het thema te verdiepen.

Samen bijbellezen Een bijbelstudie over het bijbelgedeelte dat ook gebruikt wordt voor het gezinsmoment.

Samen leren Pedagogische achtergrondinformatie over het thema.

Samen (be)denken Verwerkingsvragen over het gezin en de opvoeding. Tip: gebruik beiden een schrift of notitieboekje om aantekeningen te maken. Zo kun je antwoorden op vragen noteren, maar ook voornemens, aandachtspunten en gebedspunten.

Lees je aantekeningen later nog eens terug. Dat kan je bemoedigen en opnieuw motiveren.

Samen bidden Gebedspunten naar aanleiding van het thema.

Tips Schakel de zintuigen van je kinderen zoveel mogelijk in. Kinderen onthouden en begrijpen veel meer als ze dingen niet alleen horen, maar ook zien, voelen, zelf kunnen doen of uitspreken. Laat ze zelf dingen aanwijzen, vertellen, voorlezen, uitbeelden, opschrijven, tekenen enzovoorts. Ook is het bijvoorbeeld leuk als ze tijdens het zingen mogen meespelen met hun eigen muziekinstrument of met kinderinstrumentjes.

Houd rekening met de leeftijd en de mogelijkheden van de kinderen.

In dit boek worden ideeën gegeven van verschillende niveaus. Probeer deze aan te passen aan jouw kinderen. Maak de vragen makkelijker door ze te illustreren met voorbeelden en keuzemogelijkheden. Of vraag dieper door en maak de vragen daarmee moeilijker. Leid het gesprek zorgvuldig, zorg dat ieder kind aan bod komt. Spreek ze op hun eigen niveau aan.

9

opmk.VoorElkaar

02-10-2008

16:49

Pagina 10

Kinderpagina’s Deze pagina’s kun je gebruiken voor de gezinsmomenten. Leg het boek open op tafel.

Casus Een herkenbaar verhaaltje waarmee het thema wordt geïntroduceerd.

Samen doen Een opdracht waarbij verschillende zintuigen van de kinderen worden ingeschakeld om ze bij het thema te betrekken.

Samen bijbellezen Aan de hand van een bijbelgedeelte denken kinderen na over het thema.

Tip! Laat de kinderen zelf meelezen uit hun eigen bijbel. Voor heel jonge kinderen kun je het bijbelverhaal uit de kinderbijbel lezen of het in je eigen woorden vertellen. Ook kun je plaatjes (uit de kinderbijbel) of voorwerpen laten zien.

Dat brengt het verhaal dichterbij de kinderen.

Samen (be)denken Verwerkingsvragen over het bijbelgedeelte met een link naar de leefwereld van het kind, het gezin en/of de samenleving.

Samen zingen Een aantal suggesties om samen met de kinderen te zingen. De nummers verwijzen naar de bundel Op Toonhoogte van Boekencentrum/HGJB, ISBN 978 90 239 1915 5.

Samen bidden Een kort gebed of gebedspunten.

Samen Thuis: de hele week Vragen en leestips om in de week die volgt dieper in te gaan op het thema.

Per dag wordt eerst een ‘leesvraag’ genoemd. Deze vraag stel je aan de kinderen voordat je uit de Bijbel leest. De kinderen proberen tijdens het lezen een antwoord op de vraag te ontdekken. De tweede vraag kun je gebruiken om in gesprek te gaan over het bijbelgedeelte.’

10

opmk.VoorElkaar

02-10-2008

16:49

Pagina 11

1. Bij jullie thuis - over samen thuis geloven -

Voorbereiding bij gezinsmoment Doel van het gezinsmoment

• De kinderen bewustmaken van de blijdschap die er bij jullie was toen je kinde•

ren geboren werden. De kinderen zijn waardevol, niet alleen voor jullie als vader en moeder, maar ook voor God! De kinderen laten weten dat jullie hen hebben laten dopen en beloofd hebben om hun van God te vertellen en om Gods plan met hen te volgen.

Foto’s kijken Dit heb je nodig

doopkaart van je kinderen, foto’s van de

geboorte en doop fotolijstje (koop deze samen met je kinderen!)

Zo ga je te werk Zoek samen met je kinderen hun fotoalbums op en bekijk met elkaar de babyfoto’s van alle kinderen en (als je ze hebt) ook je eigen babyfoto’s. Vertel je kinderen hoe jullie met verlangen hebben uitgekeken naar hun geboorte en hoe blij jullie waren toen ze geboren werden. Ga met hen in gesprek over deze blijdschap in het gezin.

Zoek vervolgens de doopkaarten op. Staat er een bijbeltekst op? Zo ja: lees samen de bijbeltekst op de kaart. Weten de kinderen wat de teksten betekenen?

Om een extra leuke draai aan deze doe-opdracht te geven, kun je samen met je kinderen een lijstje kopen waarin ze hun doopkaart kunnen doen, zodat ze deze op hun kamer kunnen ophangen of neerzetten. Zit de doopkaart al in een lijstje of heb je geen doopkaart? Dan kun je ervoor kiezen om een fotolijstje te kopen en je kinderen een babyfoto uit te laten zoeken die ze mogen inlijsten!

11

opmk.VoorElkaar

02-10-2008

16:49

Pagina 12

Wanneer je kind is geadopteerd: Ook dan is het mogelijk om baby- of kinderfoto’s te bekijken. Benadruk hoe blij je was toen je je kind voor het eerst in je armen kon houden. Vertel hoe dankbaar je bent dat je voor hem/haar mag zorgen.

Mijn-week-met-God-agenda Dit heb je nodig

A4-papier stift(en) of pen(nen) arceerstift(en) Zo ga je te werk Maak voor iedereen afzonderlijk een soort agenda voor deze week. Dit kun je doen door op een blad A4-papier zeven vakken te tekenen met daarop ‘zondag’, ‘maandag’, ‘dinsdag’ enzovoorts. De kinderen mogen deze agenda de komende week invullen. Per dag schrijven ze heel gedetailleerd op welke dingen ze hebben gedaan die met God te maken hebben. Zondagochtend: bidden en bijbellezen bij het ontbijt, naar de kerk.

Woensdagavond: bijbellezen, zingen en bidden bij het avondeten, club (bijvoorbeeld).

De dingen die zij samen met andere gezinsleden hebben gedaan (ouders/broertjes/zusjes), kunnen ze arceren met een stift.

Bekijk aan het eind van de week welke dingen iedereen gedaan heeft. Hoeveel dingen hebben ze alleen gedaan? En hoeveel dingen hebben ze samen met jullie of hun broertjes/zusjes gedaan?

Samen Opvoeden Toen je je kinderen hebt laten dopen, heb je een belofte gedaan. De belofte om hun te onderwijzen in het geloof. Deze belofte is een beantwoording van de opdracht uit Deuteronomium 6.

Lees samen Deuteronomium 6:1-9.

Leesopdracht

12

Lees het gedeelte nog een keer of twee in z’n geheel door.

Kies één zin of een paar woorden die volgens jou de kern zijn van dit gedeelte. Ga na wat God hiermee wil zeggen: wat betekent de zin/wat betekenen de woorden (gebruik eventueel een woordenboek)? Wat betekent dit voor jou? Wat wil je ervan onthouden of in de praktijk brengen? Deel dit met elkaar.

opmk.VoorElkaar

02-10-2008

16:49

Pagina 13

Leren In het bijbelgedeelte van vandaag lees je welke opdracht God aan de ouders geeft.

Omdat de Heere de enige is, moet je Hem liefhebben met je hart en je ziel en met inzet van al je krachten. Je moet Zijn geboden steeds in gedachten houden. Maar vooral: je moet deze geboden bij je kinderen inprenten en er steeds over praten. Thuis en onderweg, als je naar bed gaat en als je weer opstaat. Je moet er continu zelf aan herinnerd worden en daarnaast je kinderen eraan helpen herinneren.

Dat continu herinnerd worden aan en spreken over, betekent dat het opvoedend handelen van jou als ouder doortrokken moet zijn van je eigen geloof. Daar gaat het bij de geloofsopvoeding ten diepste om: wat geloof jij? Wat wil jij je kinderen overdragen van dit geloof? En hoe laat je hun dat zien of voelen?

God heeft ouders de opdracht gegeven om hun kinderen te vertellen over Hem. Maar hoe breng je dat dan in de praktijk? Waar moet je op letten?

Voor de geloofsopvoeding zijn een aantal basiselementen van belang. Zij maken het voor kinderen mogelijk om het geloof van hun ouders aan te nemen en ook te gaan geloven. Het is dus geen garantie voor het tot geloof komen van de kinderen!

Voor het geloven van kinderen is het vooral van belang dat zij opgroeien in een gezin waar een warme, liefdevolle, niet-autoritaire opvoedingssfeer heerst. Door een liefdevolle verzorging en relatie leert het kind zijn ouders te vertrouwen. Het kind weet: mijn ouders hebben mij onvoorwaardelijk lief, zij vertellen mij dingen die ze echt menen en geloven, mijn ouders zijn betrouwbaar. Dit vertrouwen maakt het mogelijk om de kinderen te vertellen over God en Zijn liefde voor hen. Het kind gelooft en vertrouwt wat zijn ouders hem vertellen, hij voelt dat het echt is. Daarnaast is de vertrouwensband met de ouders een voorwaarde voor het ontwikkelen van vertrouwen in anderen en daarmee ook van het vertrouwen en geloof in God. Naast deze liefdevolle vertrouwensrelatie is het voor de geloofsopvoeding belangrijk dat er een open sfeer is in het gezin. Het kind moet weten dat hij bij zijn vader of moeder terecht kan met al zijn vragen en verhalen. Niet elk kind zal daar evenveel behoefte aan hebben: sommige kinderen vertellen honderduit over wat ze meemaken en waar ze mee zitten. Andere kinderen zijn echte ‘binnenvetters’ en zullen niet veel vragen of vertellen. Juist voor deze laatste groep is het van belang dat ze de open sfeer in huis opmerken, dat ze weten dat er altijd de mogelijkheid is om met de ouders te praten.

Een open sfeer betekent overigens niet dat alles met elkaar gedeeld moet worden.

Kinderen mogen hun geheimpjes hebben voor de ouders en ook de ouders hoeven niet alles aan hun kinderen te vertellen. Het gaat erom dat er een sfeer is waarin de openheid wordt ervaren om te vertellen wat je bezighoudt zonder dat daar veroordelend op gereageerd wordt.

13

opmk.VoorElkaar

02-10-2008

16:49

Pagina 14

De basiselementen van geloofsopvoeding 1. Liefdevol klimaat 2. Vertrouwen 3. Intieme relatie 4. Echtheid geloof ouders 5. Open sfeer Bemoediging Dat God de ouders primair verantwoordelijk stelt voor de geloofsopvoeding kan benauwend werken. Worden ouders dan ook verantwoordelijk gesteld als hun kind God de rug toekeert? Nee, daarin is de Bijbel duidelijk. Geloof is een persoonlijke zaak, het is een vertrouwensrelatie tussen God en de mens. Geloof is iets wat gegeven wordt door de Heilige Geest. Hij kan menselijke activiteiten – en daarmee dus ook geloofsopvoeding – als hulpmiddel gebruiken om iemand tot geloof te brengen. Maar de geloofsopvoeding op zich is geen garantie voor het persoonlijke geloof van het kind. Het geloof blijft afhankelijk van de werking van de Heilige Geest.

Vragen ? Wat is de letterlijke betekenis van het woord ‘inprenten’? Wat kun je hiermee voor de geloofsopvoeding van je kinderen?

? Wat heeft je het meest aangesproken in de bovenstaande tekst? Waarom? ? Wat vind je belangrijk om aan je kinderen door te geven van het geloof?

Hoe doe je dat of wil je dat in de toekomst gaan doen?

Opdracht Schrijf allebei (afzonderlijk van elkaar) een brief aan (één van) je kinderen. Verwoord in deze brief waarom jij hem hebt laten dopen en welke belofte je destijds hebt gedaan.

Vertel hem wat deze belofte voor jou betekent en hoe je dit in praktijk hebt proberen te brengen en/of nog steeds in praktijk brengt. Probeer te verwoorden wat je gelooft en wat je hiervan aan je kind door wil geven.

Lees na afloop elkaars brief en bespreek wat je opvalt, bemoedigt, bijzonder of moeilijk vindt.

Gebedspunten

• Dank God dat Hij jullie kinderen heeft toevertrouwd. Dank Hem dat jullie • •

14

voor je kinderen mogen zorgen en dat je een instrument mag zijn in Zijn handen.

Vraag God of Hij met Zijn Geest wil werken in de harten van je kinderen.

Dat ze God mogen leren kennen, van Hem mogen gaan houden en een persoonlijke relatie met Hem mogen krijgen.

Bid God om kracht voor de (geloofs)opvoeding van je kinderen. Je hebt Zijn hulp en wijsheid nodig!

opmk.VoorElkaar

02-10-2008

16:49

Pagina 15

1. Bij jullie thuis - over samen thuis geloven -

Voorin de kerk staan ze op een rij: vaders en moeders met in hun armen de baby’s die straks gedoopt zullen worden. Iedereen kijkt gespannen naar hen. De dominee stelt drie vragen aan de ouders. Als hij bij de derde vraag komt, zegt hij: ‘Ten derde: Belooft u dat u uw kinderen zult vertellen over de Heere God en dat u dit ook door anderen laat doen? Wat is daarop uw antwoord?’ Alle ouders worden daarna bij hun naam genoemd en geven hun antwoord: ‘Ja.’ Zij doen een belofte. Daarna worden de baby’s één voor één door de dominee gedoopt.

Vragen

jij wel eens bij een doopdienst • Ben geweest? Wijs aan wat je daar zag.

• Vind je zo’n doopdienst leuk? Waarom wel/niet?

Foto’s kijken Ben jij ook gedoopt? Heb je je doopkaart (en dooptekst) opgezocht?

Dat jouw ouders je hebben laten dopen, is eigenlijk iets heel bijzonders.

Ze wilden, toen jij nog maar een heel klein baby’tje was, al dat jij bij de Heere Jezus zou

15

opmk.VoorElkaar

02-10-2008

16:49

Pagina 16

horen. Vraag maar eens aan je vader en moeder waarom ze dat wilden!

In de Bijbel staat een opdracht die alle vaders en moeders van God hebben gekregen.

Leesopdracht Lees Deuteronomium 6:4-9. Lees daarna vers 7 nog een keer. Weet jij welke opdracht je vader en moeder hebben gekregen?

Leren Als je veel van iemand houdt, dan is hij of zij veel in je gedachten. Vraag maar eens aan je vader en moeder of ze vaak aan je denken!

In dit bijbelgedeelte gaat het daar ook over. De Heere God geeft de opdracht dat je veel van Hem moeten houden. En dat je veel aan Zijn wet moet denken. Er staat dat je de wet op je arm en voorhoofd moet schrijven. De Israëlieten deden dit letterlijk: ze hadden een klein doosje dat je op je hand kon dragen en een doosje dat je tussen je ogen kon dragen. Ook hadden ze kokertjes (mezoezah’s) die ze bij de deuren ophingen. Zo konden ze de hele dag aan God en Zijn geboden denken!

Ook jij mag de hele dag aan God denken. God wil dat graag! Hij heeft jouw vader en moeder nog een extra opdracht gegeven: zij moeten jou veel vertellen over Hem. Ze moeten jou leren Wie Hij is. Waarom denk je dat ze die opdracht hebben gekregen?

Vragen

van vandaag staan veel opdrachten. Heb je er • Ineenhetpaarbijbelgedeelte onthouden? Noem ze maar eens op! wie houd jij veel? Denk je vaak aan hem of haar?

• Van jouw ouders jou ook over de Heere God? Wanneer doen ze • Vertellen dat?

jij jouw ouders wel eens wat over God? Wat voor soort dingen vraag je • Vraag dan? Kies uit:

• • 16

o o o o

Over waar God is / waar God woont Over wat God allemaal kan Over waarom God dingen doet Over wat God zegt en doet (bijvoorbeeld in de Bijbel) Kun je ook merken dat je vader en moeder van de Heere Jezus houden? Hoe merk je dat?

Jouw ouders hebben van de Heere God een opdracht gekregen. Welke opdracht? Waarom hebben ze die gekregen?

opmk.VoorElkaar

02-10-2008

16:49

Pagina 17

Opdracht Mijn-week-met-God-agenda 380 Laat de kind’ren tot Mij komen 402 God kent jou vanaf het begin 409 Heer, U kent mij als geen ander 435 Jezus roept alle kleine kinderen 438 Laat ons met elkander 459 Wij willen samen vieren

Gebedspunten

ek

Dank God dat je gedoopt bent en dat je bij Hem mag horen.

Dank God dat Hij je ouders heeft gegeven die van Hem houden en die jou over Hem vertellen.

Vraag de Heere God of je Hem steeds beter mag leren kennen.

e

ew z Lee stips voor de Dag 1 Wie krijgt er hier een opdracht?

- Lees Exodus 12:21-28 Wat is de opdracht? Waarom zou God die opdracht gegeven hebben?

Dag 2 Wat moet Jozua doen van God? - Lees Jozua 3:14-17 en 4:1-9 Stel je eens voor dat jij één van de kinderen van het volk Israël bent en de gedenkstenen ziet staan. Wat zou je aan je vader en moeder vragen?

Dag 3 Let op wat de mensen moeten doen op de eerste en de achtste dag.

- Lees Leviticus 23:39-44 Waarom krijgen de mensen deze opdracht?

Dag 4 Wat moet Abraham doen van God? - Lees Genesis 22:1-14 Hoe zou Izak zich gevoeld hebben toen hij op het altaar lag? En toen God zei dat hij niet geofferd hoefde te worden? Kies uit: blij, bang, boos, verdrietig, opgelucht of gespannen.

➷

17