Wat is nieuw zonder oud? by Boekencentrum Uitgevers

Wat is nieuw zonder oud_omslag-Wat is nieuw zonder oud 16-12-09 18:36 Pagina 1

Is het Oude Testament nu wel zo belangrijk voor christenen vandaag? Bij velen roepen delen van het Oude Testament weerstand op. Die gaan over oorlog en wraak, wetsvoorschriften en doodstraf. In de huidige discussie over de islam hoor je regelmatig dat de bijbel ‘er ook wat van kan’. En dan bedoelt men het Oude Testament. In dit boek gaat de schrijver eerlijk en direct in op de betekenis van het Oude Testament en de relatie tussen het Oude en het Nieuwe Testament. Een boek om zelf te lezen en om samen met anderen over te praten. Een boek ook dat tot (hernieuwd) bijbellezen aanzet. Andries Visser studeerde wiskunde, filosofie en theologie. Hij werkte als predikant en leraar in het voortgezet onderwijs. Voor de NEM werkt hij geregeld mee aan Israël-leergangen. Al jaren leidt hij kringen rond het werk van de bekende Deense schrijver Søren Kierkegaard.

Wat is nieuw zonder oud?

www.uitgeverijboekencentrum.nl www.nemnieuws.nl

ISBN 978 90 239 2454 8

9 7 8 9 0 2 3 9 24 5 4 8

NUR 703

Near East Ministry

WAT IS NIEUW ZONDER OUD?

De Midden-Oosten reeks is een gezamenlijke uitgave van Near East Ministry en Uitgeverij Boekencentrum waarin informatie gegeven wordt over ontwikkelingen op geestelijk, sociaal, politiek en cultureel terrein in het MiddenOosten.

ANDRIES J. VISSER

MO REEKS

ANDRIES J. VISSER

M I D D E N - O O S T E N

R E E K S

Wat is nieuw zonder oud_binnenwerk-wat is nieuw zonder oud 16-12-09 18:35 Pagina 2

De Midden-Oostenreeks is een gezamenlijke serie van Near East Ministry en Uitgeverij Boekencentrum, met informatie over ontwikkelingen op geestelijk, sociaal, politiek en cultureel terrein in het Midden-Oosten. Eerder verschenen: Gijs Lammerts van Bueren, De kerk redt het niet zonder Israël. Israël in de Romeinenbrief Alfred Muller, Hoe groot mag Israël worden? De spanning tussen de landbelofte en politieke realiteit

Wat is nieuw zonder oud_binnenwerk-wat is nieuw zonder oud 16-12-09 18:35 Pagina 3

Wat is nieuw zonder oud? Over de onmisbaarheid van het Oude Testament Andries J. Visser

Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Near East Ministry, Voorthuizen

Wat is nieuw zonder oud_binnenwerk-wat is nieuw zonder oud 16-12-09 18:35 Pagina 4

www.uitgeverijboekencentrum.nl www.nemnieuws.nl

Boekverzorging: Studio Anton Sinke Illustraties omslag: Boven: De verheerlijking op de berg (detail), Rafaël. Vaticaans Museum; Onder: Mozes, St. Michael's Church, Bath. Foto: Anton Sinke

ISBN 978 90 239 2454 8 NUR 703 © 2010 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Wat is nieuw zonder oud_binnenwerk-wat is nieuw zonder oud 16-12-09 18:35 Pagina 5

Inhoud

7 9

Woord vooraf Inleiding

16 26 34 43 51 57 66 74 83 91

1. Oude en Nieuwe Testament, oud en nieuw verbond? 2. De Tora en het nieuwe leven 3. Het Nieuwe Testament zonder het Oude? 4. Bidden en offers in een tempel? 5. Letter of Geest? 6. Hoop voor Israël en de wereld 7. Moeite met het Oude Testament 8. Over oorlogen… en geweld 9. Het Oude Testament en ‘geloof, hoop en liefde’ 10. Besluit

96 101 103

Bijlage: Oud… of nieuw, een bijbelspel Algemene informatie over de Near East Ministry Uitgaven in de MO-reeks tot 2010

Wat is nieuw zonder oud_binnenwerk-wat is nieuw zonder oud 16-12-09 18:35 Pagina 6

Wat is nieuw zonder oud_binnenwerk-wat is nieuw zonder oud 16-12-09 18:35 Pagina 7

Woord vooraf

In de Arabische kerken van het Midden-Oosten wordt zelden of nooit uit het Oude Testament gepredikt. Deze kerken staan in de traditie dat zij in de plaats van Israël zijn gekomen: de zogenaamde vervangingsleer. De kerk in West-Europa komt uit dezelfde traditie. Maar de verschrikkingen van de Holocaust en de stichting van de staat Israël in 1948 hebben de bezinning over deze leer op gang gebracht. Vanuit onze betrokkenheid bij Israël en de Arabische christenen komt de vraag naar de relevantie van het OT telkens weer naar voren. De inspiratie voor ons werk vinden wij immers in een belofte uit het Oude Testament: ‘Op die dag zal er een weg lopen van Egypte naar Assyrië... Op die dag zal Israël zich als derde bij Egypte en Assyrië voegen tot zegen voor de hele wereld’ (Jesaja 19:23-25). Hoe interpreteren wij de profetieën over de terugkeer van het Joodse volk naar het land? In welke zin is de oudtestamentische wet vervuld in Christus? Zijn de gelovigen uit de volken onlosmakelijk verbonden met het moderne Israël? In het verleden organiseerde de NEM studiedagen over het lezen, studeren en preken uit het OT. We zijn blij dat we in dat spoor een nieuwe stap kunnen zetten met de uitgave van dit boekje. Op geheel eigen wijze neemt de auteur de lezer mee in een ontdekkingstocht door het Oude en Nieuwe Testament. Want door eeuwen van vervangingsleer en kerkelijk anti-judaïsme blijkt het vooroordeel ten opzichte van het OT de ogen bedekt te hebben voor vele schatten daarin en het onlosmakelijke verband met het NT. Met Andries Visser en zijn vrouw Lineke Buijs hebben wij persoonlijk en via de NEM al jaren een inspirerende samenwerking.

Wat is nieuw zonder oud_binnenwerk-wat is nieuw zonder oud 16-12-09 18:35 Pagina 8

Wij zijn blij dat Andries onze uitnodiging om dit boek te schrijven heeft aangenomen en zijn dankbaar voor het resultaat. Wij wensen de lezer eveneens inspiratie toe bij de (her)ontdekking van de onmisbaarheid van het Oude Testament. Gijs Lammerts van Bueren Directeur Near East Ministry

Wat is nieuw zonder oud_binnenwerk-wat is nieuw zonder oud 16-12-09 18:35 Pagina 9

Inleiding

en boek over de bijbel? Zijn die er niet al genoeg? Bovendien, als het om de bijbel gaat dan zou je toch willen dat mensen er niet over lezen, maar dat ze er in lezen. Waarom dan toch dit boek over ‘een hele of een halve bijbel’? Er wordt nog altijd in de bijbel gelezen, en elke generatie verschijnen er ook in het Nederlands weer nieuwe vertalingen. Denk maar aan de Nieuwe Bijbelvertaling en de Naardense Bijbel. Het dagelijks in de bijbel lezen is een eeuwenoude gewoonte, vooral onder ‘protestanten’. Maar ook de Katholieke Bijbelstichting doet al tientallen jaren haar best om met goede vertalingen, denk bijvoorbeeld aan de Willibrordvertaling, de mensen tot regelmatig bijbellezen te inspireren. Over het lezen van de bijbel zal het in dit boek gaan. En dan vooral over het feit dat daarbij het eerste en grootste deel van de bijbel meestal nogal stiefmoederlijk bedeeld wordt. Voor velen heeft het Oude Testament (in het vervolg: OT ) een zekere vreemdheid, waardoor het toch op een bepaalde afstand wordt gehouden. Iets van de schroom en het verzet zou ik met dit boek willen doordenken, en misschien kan er ook iets van worden weggenomen. Niet door het OT te ‘verdedigen’; de bijbel heeft geen verdediging nodig. Eerder door te zoeken naar oorzaken van de geconstateerde weerstand en door de eenheid van beide ‘testamenten’ in het licht te stellen.

Vreemdheid Waar komt die vreemdheid van het OT vandaan? Wordt diezelfde weerstand ook ten opzichte van het Nieuwe Testament (voortaan: NT ) ervaren, of ligt het daarbij anders? De bijbel komt tot ons uit een andere wereld, in talen die de onze niet zijn. Er is dus een cultuurverschil. Zowel in OT als in NT is de positie van vrouwen bijvoorbeeld niet gelijk aan die in onze westerse wereld. En

Wat is nieuw zonder oud_binnenwerk-wat is nieuw zonder oud 16-12-09 18:35 Pagina 10

ook de slavernij is bij ons al heel lang afgeschaft. Er moet een vertaalslag gemaakt worden van de leefwereld van de bijbel naar die van ons in de eenentwintigste eeuw. Daarnaast vind je in het OT berichten over oorlogen in de naam van de Heer, over offers gebracht in de tempel te Jeruzalem, en nog veel meer voor ons vreemde zaken. Hoewel, in het voeren van oorlogen kan onze huidige wereld wel wedijveren met die van het OT. En aan wiens kant God strijdt, dat is maar de vraag. Maar die vreemdheid zit toch ook nog in heel iets anders. Veel van wat we in de bijbel lezen staat haaks op onze werkelijkheid. De bekende filosoof Leibniz noemde de wereld waarin wij leven eens ‘de beste van alle denkbare werelden’.1 Maar in die wereld gebeuren toch wel heel veel zaken waarbij de bijbel vraagtekens plaatst. In de naam van het recht geschiedt er veel onrecht, zijn heel wat onschuldige mensen gedood. Wie het goede doet wordt daarvoor lang niet altijd beloond. Macht en geld zijn ongelijk en vaak onrechtvaardig verdeeld. Wat te denken van de dood van Socrates, van Gandhi, van Martin Luther King en zo vele anderen, om van de moord op zes miljoen Joden maar te zwijgen. En wat dacht je van de dood van Jezus? De wereldlijke en geestelijke overheden van zijn dagen hebben voor zijn terdoodveroordeling nauw samengewerkt. Terwijl hij niet alleen waarheid sprak, maar waarheid was! De bijbel is vol van een aan deze wereld vreemde waarheid, van een leven ‘voor Gods aangezicht’ dat vaak botst met het gewone leven. Dat geldt zowel voor het OT als voor het NT. ‘Laat het je niet bevreemden,’ zegt Johannes, ‘wanneer de wereld je haat.’2 Voor mensen die tot geloof in Jezus komen zijn de bijbelse verhoudingen ‘vreemd’.3 Ze komen in een andere wereld terecht, een wereld van andere wetten en regels. Niet de wereld van het

Zie bijvoorbeeld het mooie boek The best of all possible worlds, a story of philosophers, God and evil, van Steven Nadler, FSG, New York 2008. Zie 1 Johannes 3:13 (NBV: ‘Wees niet verbaasd’) en vergelijk daarbij de woorden van Jezus in Johannes 15:18, 19. Efeze 2:12; Paulus zegt tegen de Efeziërs dat ze vreemd waren aan de verbonden van Israël. (Ze hadden er ‘geen deel aan’ en waren er ‘niet bij betrokken’, zegt de NBV.)

Wat is nieuw zonder oud_binnenwerk-wat is nieuw zonder oud 16-12-09 18:35 Pagina 11

recht van de sterkste en de macht van de rijken, maar van een leven in vertrouwen op God, van leven uit de Geest en liefde tot de naaste.

Eenheid Juist in die vreemdheid is de bijbel een eenheid. Zowel in OT als in NT is het leven met God de leidraad. Abraham, de aartsvader, moest zijn geboortegrond verlaten en als vreemdeling wonen in een ‘land van belofte’. Hij werd het voorbeeld voor gelovigen van alle tijden, zowel uit Israël als uit de volken.4 De bijbel is een grote verzameling boeken en boekjes (biblia betekent dan ook: boeken), maar wat ze verbindt is het geloof in God, de Schepper van hemel en aarde, die ‘onze Vader’ wil zijn.5 ‘Als je de vijf boeken van Mozes verstaat, versta je de hele bijbel.’6 Er zullen maar weinig christenen zijn die zoiets in hun jeugd te horen hebben gekregen. Voor zover we met de bijbel zijn grootgebracht, hebben we waarschijnlijk een heel andere les geleerd. Het Nieuwe Testament, dat is toch wel het belangrijkste deel van de bijbel. Het Oude Testament is daaraan ondergeschikt. En mocht dat niet met zoveel woorden gezegd zijn, dan in ieder geval in de praktijk: over het OT werd maar weinig gesproken of gepreekt. In de negentiende eeuw was dat al niet anders. Juist in die tijd werden de nationale en internationale bijbelgenootschappen opgericht. Deze verspreidden over de hele wereld miljoenen nieuwe testamenten (met soms het boek van de Psalmen daarbij ingebonden), en noemden dat dan met een gerust hart bijbelverspreiding. En de Gideons – hoe goed hun bedoelingen overigens ook mogen zijn – kunnen het nog steeds niet laten, getuige de (niet eens halve) bijbels die je op hotelkamers en dergelijke aantreft. Toch was er toen een bekende predikant die de 4

Zie voor Abraham: Genesis 11:26-25:11; en in het NT bijvoorbeeld: Romeinen 4:1-17; Hebreeën 11:8-19 en Jakobus 2:20-24. Er zijn in OT en NT veel teksten waar God Vader wordt genoemd. Zie bijvoorbeeld Jesaja 63:16 en 64:8, en Matteüs 6:4, 6, 8, 9, 18. Zie dr. H.F. Kohlbrugge, Waartoe het Oude Testament?, De Groot Goudriaan, Kampen 1988 (oorspronkelijk 1846!), p. I.

Wat is nieuw zonder oud_binnenwerk-wat is nieuw zonder oud 16-12-09 18:35 Pagina 12

hierboven aangehaalde wijsheid van zijn vader leerde. Voor hem bleef zijn hele leven het ijverig lezen en bestuderen van de Tora de grondslag voor een juist verstaan van de heilige Schrift, zo schrijft hij. De ‘evangelisten en apostelen’ werden hem duidelijk vanuit ‘Mozes en de profeten’ en niet omgekeerd. In die dagen was men onder christenen meer en meer van mening dat ‘wet en profeten’ tot het verleden behoorden. Ze waren voor de kerk van weinig of geen betekenis, en zeker niet meer bindend als geloofsregel voor ontwikkelde mensen. Er werd voornamelijk uit het NT gepreekt, hoogstens werd er wel eens een tekst uit de Psalmen of uit Jesaja ‘evangelisch’ uitgelegd.7 Weliswaar werden in de kerken met een calvinistische signatuur de ‘tien geboden’ als vast onderdeel in de liturgie gelezen, maar ook daar hadden de ‘boeken van Mozes’ niet die fundamentele betekenis voor het verstaan van de bijbel als geheel. In de vorige eeuw, na de Tweede Wereldoorlog, zijn velen in de kerk met een schok uit deze kerkelijke winterslaap wakker geworden. Maar daar ging heel wat aan vooraf. In 1925 begonnen de Joodse geleerden Martin Buber en Franz Rosenzweig met hun Verdeutschung van de Schrift, een nieuwe, zo letterlijk mogelijke vertaling van de Hebreeuwse bijbel in het Duits. Pas in 1962 sluit Buber het laatste en vierde deel van die vertaling af (Die Schriftwerke). In zijn slotopmerkingen daarbij schrijft hij over de aversie en onkunde die er ten aanzien van het ‘Oude Testament’ in grote delen van de christenheid heersten toen zij een begin maakten met hun vertaling. Hij vergelijkt de christelijke opvattingen over God en de bijbel met die van de bekende christelijke ‘ketter’ uit de tweede eeuw, Marcion. Die erkende alleen een enkel evangelie en wat brieven van Paulus als gezaghebbend. Daarbij citeert hij een brief die Rosenzweig in 1925 aan hem schreef over het hachelijke van hun onderneming, juist vanwege de met Marcion vergelijkbare beweging onder de ‘Duitse christenen’: ‘Is het je eigenlijk wel duidelijk dat wat de nieuwe marcionieten op dit moment theoretisch nastreven in de praktijk allang verwezenlijkt is? Onder ‘bijbel’ verstaat de christen van van7

Idem, p. 1v.

Wat is nieuw zonder oud_binnenwerk-wat is nieuw zonder oud 16-12-09 18:35 Pagina 13

daag alleen maar het Nieuwe Testament, met wellicht de Psalmen daaraan toegevoegd, waarvan ze dan denken dat die tot het Nieuwe Testament behoren. We zullen [met onze vertaling] dus zending bedrijven.’8

De Schriften In het boek Handelingen lees je onder andere over de ‘zendingsreizen’ van de apostel Paulus. Deze komt op een gegeven moment in de synagoge van Berea. Evenals in de Griekse plaats Tessalonica, die hij kort daarvoor bezocht, toont hij aan de hand van teksten uit het OT aan dat de Messias moest lijden en sterven en daarna uit de dood moest opstaan. En dan schrijft Lucas, de auteur van het boek Handelingen, dat de Joden in Berea welwillender waren dan die in Tessalonica. Maar in welk opzicht waren ze dan welwillender? Ze luisterden vol belangstelling naar de verkondiging van het evangelie door Paulus. Maar dat had een hele groep mensen in Tessalonica, Joodse en Griekse godvereerders, waaronder een flink aantal vrouwen uit ‘de betere kringen’, ook gedaan. Toch deden ze daar in Berea één ding meer, iets essentieels, waarvoor Lucas bijzondere aandacht vraagt: ze ‘bestudeerden dagelijks de Schriften om te zien of het inderdaad waar was wat er werd gezegd.’9 Bij dit laatste citaat willen we even stilstaan. Wat verstonden die mensen daar in Berea eigenlijk onder de Schriften? Wat was hun bijbel? ‘Mozes en de profeten’ natuurlijk, dat wat christenen het Oude Testament plegen te noemen. Sommigen denken misschien: ja, maar Paulus was daar dan ook in een synagoge! Wacht even, voor Paulus en Jezus (om maar eens iemand te noemen!), voor alle apostelen en degenen die door hun verkondiging tot geloof kwamen, zowel Joden als Grieken en Romeinen, was de bijbel: de Hebreeuwse bijbel, het OT. Tientallen jaren zou het nog duren voordat er evangeliën en brieven werden geschreven, en deze werden, zeker de eerste tijd, vaak maar op beperkte schaal, in een klein gebied gelezen. Het zou nog enkele honderden 8

Bijlage bij Die Schriftwerke, Verdeutscht von Martin Buber, Lambert Schneider, Heidelberg 1988, p. 26. Zie Handelingen 17:1-12 (i.h.b. vers 11).

Wat is nieuw zonder oud_binnenwerk-wat is nieuw zonder oud 16-12-09 18:35 Pagina 14

jaren duren voordat er een officieel ‘Nieuwe Testament’ was. Het kan geen kwaad daar (nog) eens over na te denken, ons in die eerste situatie te verplaatsen en te kijken of dat voor ons consequenties heeft, en welke. Hoe is het NT er gekomen? Waar komt die gelijkwaardigheid van het OT en het NT, vaak zelfs die ondergeschiktheid van het OT ten opzichte van het NT, eigenlijk vandaan? Zou Paulus ervan gedroomd hebben dat zijn brieven nog eens in de bijbel zouden komen te staan en voor velen belangrijker zouden worden dan de Hebreeuwse bijbel? Zou hij daar gelukkig mee geweest zijn, zou hij het als een soort eer hebben beschouwd of zou hij zich ertegen verzet hebben? Zou Jezus de Hebreeuwse bijbel ooit ‘Oude Testament’ hebben durven noemen op de manier zoals vele christenen dat generaties lang hebben gedaan, waarbij ‘oud’ een geur kreeg van verouderd, gepasseerd, en ‘nieuw’ stond voor vernieuwend, actueel? In de kerkgeschiedenis vind je telkens ook weer bewegingen van mensen die terug wilden naar wat wel het oorspronkelijke christendom werd genoemd, het christendom van Jezus. Soms zelfs met uitsluiting van iemand als Paulus, omdat ook hij Jezus al eenzijdig zou hebben geïnterpreteerd. Maar naar welk ‘christendom’ ga je dan terug, waar ligt die oorsprong? Hoe begon die verkondiging van en over Jezus? Wat waren de bronnen waarmee men in die dagen zending bedreef? Wat was de bijbel van Jezus, van Matteüs, van Paulus, van Johannes? Daarnaar gaan we in dit boekje op zoek. Wellicht is er voor christenen van de eenentwintigste eeuw nog iets te leren van die beginbeweging en van hun methode van bijbelgebruik. Wat lazen ze en waar bouwden ze hun geloof op? Lezen wij nog met dezelfde bril of hebben we ons ver van het ‘oorspronkelijk christendom’ verwijderd? Voor de predikant over wie ik in het voorgaande sprak was het dilemma dat hier optreedt, en de keus die dat meebrengt, in ieder geval niet moeilijk: ‘óf Jezus, zijn apostelen en de eerste christenen hebben de geschriften van Mozes en de profeten helemaal verkeerd uitgelegd […], óf wij moeten die geschriften in alle eenvoud net zo verstaan en uitleggen als zij,’ zo schrijft hij.10 10

Kohlbrugge, a.w., p. 136.

Wat is nieuw zonder oud_binnenwerk-wat is nieuw zonder oud 16-12-09 18:35 Pagina 15

Een spel In een gesprekskring van een middelgrote kerk deed ik eens het spel dat ik in de bijlage, achter in het boek, heb opgenomen. Wat is er de bedoeling van en hoe zou je het kunnen gebruiken? De bedoeling is om te onderzoeken wat voor ideeĂŤn we eigenlijk hebben als we denken aan de kenmerkende verschillen tussen OT en NT. Het gaat niet om de kennis van veel bijbelteksten of zoiets, maar om het testen van ons gevoel van onderscheid tussen OT en NT. Je kunt de vragenlijst (want zoiets is het eigenlijk) in je eentje invullen, gewoon als lezer van dit boek, maar het is als opdracht ook heel geschikt voor een groep.