Wees heilig!

Wees heilig:omslag Wees heilig 27-07-09 13:51 Pagina 1

De bundel is vrucht van samenwerking binnen het Centrum voor Israëlstudies en staat onder redactie van drs. M.C. Mulder en dr. A. Noordegraaf. Verder werken mee: drs. C.J. van den Boogert, dr. M. van Campen, dr. G. van Ek, prof. dr. J. Hoek, opperrabbijn B. Jacobs, dr. M. van Loopik, drs. L. Mock, rabbijn E. Ramon en drs. C.J. Rodenburg.

Wees heilig

Dit boek is een poging samen te luisteren naar de Schrift en daarover in gesprek te zijn. Hierin wordt de waarde van de Joodse bijbeluitleg voor de christelijke gemeente onderstreept. Het gaat er om dat Joden en christenen de oproep tot heilig leven verstaan en daarin van elkaar leren.

drs. M.C. Mulder en dr. A. Noordegraaf (red.)

In deze bundel luisteren Joodse en christelijke auteurs beurtelings naar een centraal hoofdstuk uit de Thora: Leviticus 19. De oproep ‘wees heilig’ is in dat hoofdstuk verbonden met de heiliging van Gods Naam en krijgt een praktische toepassing.

Wees

heilig

www.boekencentrum.nl

Joden en christenen luisteren naar Leviticus 19 CIS Centrum voor Israëlstudies

NUR 703

ISBN 978 90 239 2393 0

9 7 8 9 0 2 3 9 23 9 3 0

drs. M.C. Mulder en dr. A. Noordegraaf (red.)

9116_Wees heilig 5.0

30-07-2009

15:25

Pagina 2

Dit boek is verschenen in de publicatiereeks van het Centrum voor Israëlstudies (), gelieerd aan de Christelijke Hogeschool Ede. De reeks wil de bezinning rond Israël in orthodox-protestantse kring stimuleren.

Reeds verschenen: Drs. M. van Campen en dr. G.C. den Hertog (red.), Israël, volk, land en staat. Terugblik en perspectief (2005) Ds. C. den Boer, Pasen – feest van bevrijding (2005) Drs. M.C. Mulder en dr. A. Noordegraaf (red.), Hoop voor Israël (2007)

9116_Wees heilig 5.0

30-07-2009

15:25

Pagina 3

Drs. M.C. Mulder en dr. A. Noordegraaf (red.)

Wees heilig Joden en christenen luisteren naar Leviticus 19

Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

9116_Wees heilig 5.0

30-07-2009

15:25

Pagina 4

www.uitgeverijboekencentrum.nl www.centrumvoorisraelstudies.nl

Ontwerp omslag: Studio Anton Sinke, Nieuwerkerk a/d IJssel ISBN 978 90 239 2393 0 NUR 703 Š 2009 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

9116_Wees heilig 5.0

30-07-2009

15:25

Pagina 5

Inhoud

Inleiding 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7

Meer dan de letter. Leviticus 19 en anti-Joodse polemiek M. van Loopik

13

Bevrijd tot heiligheid. Leviticus 19 en de christelijke traditie G. van Ek

43

Opdat het land u niet uitspuwe. Leviticus en de heiligheid van het land C.J. Rodenburg

68

Moeder, vader, sabbat en God. De hiĂŤrarchie van Leviticus 19:3 als spiegel van de door God bedoelde harmonie E. Ramon De heiliging van de NAAM en de omgang met ouders en met de sabbat vanuit christelijk perspectief.

Leviticus 19:3 C.J. van den Boogert De offercultus die nooit verdween‌ Leviticus 19:5-8 L. Mock

86

98

115

5

9116_Wees heilig 5.0

30-07-2009

15:25

Pagina 6

7.

Heilig en verzoend aan tafel. Leviticus 19:5-8 J. Hoek

8.

Wat is heilig leven met de naaste? De vertaling van enkele kernbegrippen uit Leviticus 19 B. Jacobs

9.

Heiliging en naastenliefde. Leviticus 19:9-18 M. van Campen

131

140

147

10. Terugblik en balans. Als Joden en christenen luisteren naar Leviticus 19 159 A. Noordegraaf, M.C. Mulder

6

9116_Wees heilig 5.0

30-07-2009

15:25

Pagina 7

Inleiding

In deze nieuwe bundel van het Centrum voor Israëlstudies wordt een aantal vragen aan de orde gesteld, die in de ontmoeting tussen kerk en Israël steeds weer naar voren komen. Dat betreft met name de verhouding tot de Thora en de heiliging van Gods naam. Welke plaats heeft de oproep om Gods naam te heiligen, zoals die in de Thora tot ons komt, in Jodendom en christendom?

Samen luisteren Om hierover concreet met elkaar in gesprek te zijn, gaan we in deze bundel uit van één hoofdstuk uit de Thora, Leviticus 19.

In dit hoofdstuk wordt het appèl ‘Wees heilig!’ direct verbonden met de heiligheid van Gods naam. Vanuit dit hoofdstuk in de Schrift luisteren we naar de manier waarop dit gedeelte in onze wederzijdse geloofsgemeenschappen gelezen wordt en hoe het appèl om hieruit te leven, gestalte krijgt.

Zowel in het Jodendom als in de kerk speelt de historische afstand tussen de concrete voorschriften uit Leviticus 19 en ons dagelijks leven een rol. In een aantal opzichten worden er dan ook vergelijkbare beslissingen genomen. Om bijvoorbeeld de zin van de regels van de offerwetgeving te verstaan en toe te passen op ons leven vandaag, zal er een aantal keuzes gemaakt dienen te worden. Er zal een brug geslagen moeten worden tussen de situatie van Leviticus 19 en ons huidige geloofsleven, waarin geen sprake meer is van een tempel waar de genoemde offers gebracht kunnen worden. Vergelijkbare beslissingen dienen genomen te worden ten aanzien van tal van andere voorschriften die 7

9116_Wees heilig 5.0

30-07-2009

15:25

Pagina 8

in dit hoofdstuk aan de orde komen. Hoe kunnen de regels die God gegeven heeft om heilig met Hem te leven, worden toegepast op een Joods leven vandaag, en op een leven als christen vandaag? Hoe ontdekken we de bedoeling van de Eeuwige in het leven voor zijn aangezicht? Welke rol spelen hierin de concrete regels en voorschriften zoals we die lezen? Welke rol speelt daarbij het appèl tot innerlijke gehoorzaamheid? Hoe worden deze twee aspecten met elkaar verbonden? En als het om de innerlijke gesteldheid van het hart gaat, in hoeverre is het haalbaar en doenlijk om het appèl ‘Wees heilig!’ in praktijk te brengen?

Over deze kwesties gaan Joodse en christelijke auteurs in deze bundel in gesprek. Een belangrijke basis voor dit gesprek ligt in een bij elkaar herkend verlangen om de Thora als Schrift te aanvaarden als Woord van de levende God, die ook vandaag tot ons spreekt. In de artikelen zullen parallelle benaderingen zichtbaar worden, maar ook duidelijke verschillen. Er zullen vragen aan elkaar gesteld worden en er zullen wellicht ook vragen bovenkomen over de manier waarop in de eigen traditie naar de Schriften wordt geluisterd.

De artikelen worden in deze bundel aangeboden vanuit de overtuiging dat in het concrete luisteren naar de Schrift veel van elkaar te leren valt.

In verband met de diversiteit in achtergrond van de auteurs, zal de weergave van de Godsnaam per artikel verschillen. Datzelfde geldt met betrekking tot het gebruik van bijbelvertalingen. Soms is de vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap uit 1951 gebruikt, soms wordt de bijbeltekst op een andere wijze weergegeven. Wanneer het de bedoeling is naar een bijbeltekst te verwijzen, staat het citaat in het algemeen tussen aanhalingstekens, ook als hiervoor een eigen vertaling gebruikt wordt.

8

9116_Wees heilig 5.0

30-07-2009

15:25

Pagina 9

Opzet Historisch kader In de eerste twee hoofdstukken wordt beschreven welke plaats Leviticus 19 heeft gekregen in de Joodse en in de christelijke traditie. In deze artikelen worden deskundig enkele historische hoofdlijnen geschetst. Vanuit beide artikelen wordt helder dat Leviticus 19 een belangrijke rol heeft gespeeld in het gesprek tussen Israël en de kerk.

Niet zelden werden thema’s uit dit bijbelhoofdstuk gebruikt in polemische uiteenzettingen. Heeft het Jodendom de diepere intentie van dit hoofdstuk wel verstaan, of blijft de gehoorzaamheid beperkt tot een oppervlakkig ritualisme? Op dit verwijt komt in het eerste hoofdstuk een helder antwoord.

Andersom klinkt vanuit het Jodendom de vraag of de kerk serieus rekening heeft gehouden met het concrete appèl dat in Leviticus 19 klinkt. Heeft de kerk de concrete intentie van dit hoofdstuk wel verstaan, of heeft een spiritualiserende uitleg de letterlijke bedoeling ervan te eenvoudig terzijde geschoven? Hierop wordt in het tweede hoofdstuk gereflecteerd.

In beide hoofdstukken samen worden handreikingen gedaan om het gesprek over deze zaken inhoudelijk een stap verder te brengen.

Actuele stem uit Israël In hoofdstuk 3 klinkt een stem uit het huidige Israël. Hier krijgt de roep ‘Wees heilig!’ een actuele toespitsing, doordat geluisterd wordt naar de manier waarop dit appèl doorwerkt in verschillende discussies over de betekenis van het land Israël. In deze discussies wordt de vraag opgeworpen of het land als zodanig ‘heilig’ genoemd kan worden, of dat de heiligheid ervan geheel afhangt van de manier waarop mensen beantwoorden aan de opdracht tot heiliging. Hiermee wordt het thema dat vanuit Leviticus 19 wordt aangereikt, midden in een uiterst actueel debat geplaatst.

9

9116_Wees heilig 5.0

30-07-2009

15:25

Pagina 10

Beurtelings hetzelfde onderwerp In de hoofdstukken 4-9 wordt een aantal specifieke thema’s uit Leviticus 19 bestudeerd. Het bijzondere van de opzet in deze bundel is, dat telkens een Joodse en een christelijke auteur eenzelfde thema uit Leviticus 19 bespreken. Dat betekent dat vanuit dezelfde thematiek het gezamenlijke en het eigene van ieders benadering voor het voetlicht komen.

Als toespitsing hebben we aan de auteurs de vraag voorgelegd, wat zij essentieel achten voor het houden van een voordracht over dit gedeelte tot opbouw van de gelovige gemeente vandaag. Door deze concretisering komt het eigene van ieders benadering vanuit de praktijk van het preken nog scherper in beeld.

Tegelijk krijgen de hoofdstukken op deze manier een praktische spits. Hiermee worden handreikingen geboden voor overdenkingen over deze bijbelgedeelten. Predikanten zullen er hun winst mee kunnen doen voor de verkondiging over dit hoofdstuk. Daarbij kunnen zowel de Joodse als de christelijke bijdragen een eigen impuls geven om de wezenlijke zaken die in het gesprek tussen IsraĂŤl en de kerk in het geding zijn, in de prediking aan de orde te stellen.

Drie tekstgedeelten Een drietal onderwerpen dat in Leviticus 19 direct met de heiliging van Gods naam verbonden is, zal op deze wijze besproken worden.

In hoofdstuk 4 en 5 gaat het om de heiliging van Gods naam in verbinding met het vrezen van moeder en vader, en het onderhouden van de sabbat (Lev. 19:1-3). Het zal blijken dat hiermee drie fundamentele thema’s worden aangesneden, die door velen beleefd worden als de drie pijlers onder het Joodse leven. In beide artikelen worden vanuit Leviticus 19 directe verbindingen gelegd met een heilig leven vandaag. Tegelijk komt er ook een verschil aan het licht tussen de Joodse en de christelijke leeswijze.

10

9116_Wees heilig 5.0

30-07-2009

15:25

Pagina 11

In hoofdstuk 6 en 7 gaat het om de heiliging van Gods naam en de voorschriften ten aanzien van de offerdienst (Lev. 19:5-8). Er zijn overeenkomsten in de manier waarop gezocht wordt om vanuit de in Leviticus 19 beschreven offerpraktijk lijnen te trekken naar het leven in het geloof vandaag. Maar ook hier worden in de praktijk andere conclusies getrokken waarin het grotere kader waarin het geloof beleefd wordt, een grote rol speelt.

In hoofdstuk 8 en 9 wordt ingezoomd op de verbinding van de heiliging van Gods naam en het liefhebben van de naaste (Lev. 19:9-18). Het liefhebben van de naaste betreft een gebod dat het hart aanspreekt en tegelijk wordt dat gebod in Leviticus 19 uitgewerkt in een heel aantal concrete toepassingen. Het is opmerkelijk dat zowel in de Joodse als in de christelijke benadering gewezen wordt op de bron, waardoor het mogelijk is om het gebod om de naaste van harte lief te hebben, metterdaad te volbrengen. Precies daar wordt echter opnieuw ook een groot verschil zichtbaar.

Evaluatie Nadat deze artikelen geschreven zijn, wilden we niet bij een constatering van de genoemde overeenkomsten en verschillen blijven staan. Deze bundel wil niet slechts een aantal benaderingen met elkaar vergelijken, maar het gesprek daarover met elkaar stimuleren. Daartoe zijn aanzetten gegeven doordat de auteurs die over dezelfde thema’s schreven, op elkaars artikelen hebben gereageerd. Daarover zijn gesprekken gevoerd, waarin van hart tot hart van gedachten werd gewisseld. De achtergronden van diverse verschillen konden beter besproken worden. Er was ook herkenning, in het verlangen naar de Schriften te luisteren en voor het aangezicht van de levende God te leven en zijn Naam te heiligen. De ervaring leert, dat het noodzakelijk is dat er een basis van vertrouwen moet groeien om zulke gesprekken op een dieper niveau met elkaar te voeren. Om die reden kan in het kader van deze bundel gesproken worden van een aanzet voor zo’n dieper gesprek.

11

9116_Wees heilig 5.0

30-07-2009

15:25

Pagina 12

In het slothoofdstuk wordt een terugblik gegeven, waarin het eigene van ieders traditie in de benadering van de Schriften en van de praktijk in het leven daaruit worden benoemd. De gevoerde gesprekken hebben daarvoor enkele bouwstenen aangereikt. Naast de terugblik kan daarom ook een voorlopige balans worden opgemaakt.

Het Centrum voor Israëlstudies wil met deze bundel een bijdrage leveren aan de daadwerkelijke ontmoeting tussen Israël en de kerk. Een woord van dank is op zijn plaats aan de Protestantse Kerk in Nederland en aan de Stichting Zonneweelde, die deze uitgave financieel hebben ondersteund.

We hopen dat de studies zullen brengen tot verdere bezinning, dat ze een stimulans zullen zijn over de aangereikte thema’s te preken in de gemeente en dat zij een aanzet zijn tot een verder gesprek. Onze conclusie is dat het de moeite waard is om naar elkaar te blijven luisteren in ons pogen de Schriften te verstaan. Het gaat om vragen die ertoe doen, zowel voor Joden als voor christenen. Uiteindelijk gaat het om de heiliging van de Naam van de God van Israël.

12