Zuinigheid met vlijt Plano
25-09-2009
15:11
Pagina 1
‘Deugdzaam zijn vergroot de kans op een gelukkig leven.’ Aan deze bundel werkten mee: Trijnie Bouw, Ad de Bruijne, Theo Boer, Jan Jans, Lútsen Kooistra, Carlo Leget, Pieter Vos, Lieke Werkman en Claudia Mariéle Wulf.
Zuinigheid met vlijt
De artikelenserie over deugden in Trouw toont aan dat de belangstelling voor deugden helemaal terug is. Deugden geven ons de kans om te worden wie we graag zouden zijn. Bovendien kunnen deugden de ruggengraat bieden van een realistische ethiek. Het Bezinningscentrum van de PKN en de Interuniversitaire Werkgroep voor Christelijke Ethiek bezinnen zich in deze bundel op de zeven typisch calvinistisch-protestantse Nederlandse deugden: spaarzaamheid, bescheidenheid/ nederigheid, eerlijkheid, ijver, vrijgevigheid, stiptheid en nuchterheid. Verwerkingsvragen en een praktische bijdrage over de betekenis voor opvoeding en gemeenteleven maken het boekje geschikt voor gespreksgroepen.
LOUKE VAN WENSVEEN en HARM DANE (red.)
‘Deugden zijn kwaliteiten waarin je excelleert.’
LOUKE VAN WENSVEEN en HARM DANE (red.)
Zuinigheid met vlijt Over calvinistische (on)deugden
ISBN 978-90-239-2415-9
Boekencentrum
www.uitgeverijboekencentrum.nl 9 789023 924159 NUR 700
Zuinigheid_DEF.indd 2
01-10-2009 16:55:17
Onder redactie van Louke van Wensveen en Harm Dane
Zuinigheid met vlijt Over calvinistische (on)deugden
Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer
Zuinigheid_DEF.indd 3
01-10-2009 16:55:17
www.uitgeverijboekencentrum.nl
Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van de Stichting Kerk & Wereld Ontwerp en illustratie omslag: Mulder van Meurs, Amsterdam ISBN 978 90 239 2415 9 NUR 700
Š 2009 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Zuinigheid_DEF.indd 4
01-10-2009 16:55:18
Inhoud
Inleiding 1. Spaarzaamheid Ad de Bruijne 2. Vrijgevigheid Jan Jans 3. Toewijding Pieter Vos 4. Stiptheid Claudia Mariéle Wulf 5. Eerlijkheid Theo Boer 6. Wie roemt, die roeme... Lieke Werkman 7. Nuchterheid Louke van Wensveen 8. Protestants-Nederlandse deugden vanuit katholiek perspectief: een bescheiden poging Carlo Leget 9. Lijken op God; oude deugden in nieuw perspectief Lútsen Kooistra 10. Deugden thuis, op school en in de gemeente Trijnie Bouw
7 13 25 35 51 65 77 91
123
Voor wie meer wil lezen Over de auteurs
133 135
103 113
5
Zuinigheid_DEF.indd 5
01-10-2009 16:55:18
Zuinigheid_DEF.indd 6
01-10-2009 16:55:18
Inleiding
‘Zuinigheid met vlijt... bouwt luizen als kastelen!’ Nederlandse kinderen vermaken zich al sinds jaar en dag met het verbasteren van volkswijsheden vol prijzenswaardige deugden. Het is alsof ze haarfijn aanvoelen dat de calvinistische teneur van ons erfgoed een mens weleens te zwaar op de maag kan liggen als het niet met een korreltje zout kan worden genomen. In diezelfde geest hebben wij dit boekje samengesteld. Tien reflecties van protestantse én andersgezinde, Nederlandse én buitenlandse auteurs bieden tezamen een sympathiek-kritische kijk op protestants-Nederlandse deugden. Het is 2009. In de Nederlandse samenleving is aandacht voor deugden terug van weggeweest. Vwo-leerlingen bogen zich voor hun eindexamen filosofie over de leidraad Deugdelijk leven van Paul van Tongeren (SUN, 2003). Het dagblad Trouw wijdde de serie ‘Voortreffelijk leven’ aan de deugdethiek. En ter afsluiting van de wekelijkse reflecties in Trouw organiseerde het Soeterbeeck-programma een symposium over de hamvraag: zijn deugden aan te leren? Honderden geïnteresseerden togen op een stralende zondag naar de raamloze aula van de Radboud Universiteit om zich over die oude, plots weer zo actuele vraag te buigen. Vanwaar ineens die belangstelling? Voor mensen die zoeken naar een authentiek en zinvol leven zijn deugden vaak een ontdekking. Deugden passen helemaal bij het moderne levensgevoel dat je zelf verantwoordelijk wilt zijn voor belangrijke keuzes, in plaats van het idee te hebben dat je extern opgelegde plichten moet vervullen. Ze bieden meer houvast dan abstracte waarden en meer vrijheid dan betuttelende normen. Deugden horen namelijk bij je identiteit. Je bent bijvoorbeeld pas echt zorgzaam en betrokken als 7
Zuinigheid_DEF.indd 7
01-10-2009 16:55:18
het gaat om gewoontehoudingen die jouw handelen kenmerken en die jij van harte in jezelf beaamt, omdat jij zelf weet dat ze goed zijn en goed doen. Deugden vormen ook de ruggegraat van je integriteit: ze verbinden je hoofd met je hart en je handelen – en dat voelt goed. Net als bij sporten heb je wel regelmatige training nodig om die verbinding te versterken en om in goede ‘houdingsconditie’ te blijven. Wil je bijvoorbeeld in een drukke baan graag toegewijd en zorgzaam blijven, dan helpt het om dagelijks een paar momenten in volle aandacht stil te staan bij wat jouzelf dan en daar ondersteunt, wat jou verwondert en dankbaar maakt. Iedereen kan zich binnen zijn of haar gegeven vermogens en omstandigheden trainen in deugdzaam leven. En net als bij sporten brengt het cultiveren van deugden, ook als je geen professional bent en dat nooit zult worden, echte voldoening en geluk. Toch zijn er ook veel Nederlanders die deugden juist associëren met een ouderwets keurslijf dat past bij bekrompen mensen met reactionaire en seksistische opvattingen. Dat komt doordat deugden, net als waarden en normen, nogal eens voor ondeugdzame karretjes zijn gespannen. Totalitaire politieke systemen kunnen bijvoorbeeld niet zonder burgers die moed, trouw en gehoorzaamheid betuigen. En patriarchale machthebbers houden zichzelf overal ter wereld in stand door zichzelf nobele eigenschappen toe te dichten en door vooral van vrouwen kuisheid en nederigheid te eisen. Wie nader kijkt, ziet echter dat het niet meer om authentieke deugden gaat wanneer, onder het mom van deugdzaamheid, bepaald gedrag met geweld wordt opgelegd, geveinsd, of juist verboden om bestaande machtsverhoudingen in stand te houden. Ook het maffialid lijkt trouw en dapper, ook de malafide ondernemer lijkt punctueel en nuchter, maar innerlijk is er een wereld van verschil, want wie echt ‘deugt’, leeft vanuit liefde voor wat goed, mooi en waar is.
8
Zuinigheid_DEF.indd 8
01-10-2009 16:55:18
Echte deugden zijn niet alleen authentiek, maar ook duurzaam. Je kunt ze een leven lang cultiveren en erbij bloeien en laten bloeien. Echte deugden, zoals spaarzaamheid en vrijgevigheid, nederigheid en nuchterheid, zijn ook onmisbaar voor duurzame relaties en voor een duurzame levensstijl op een volle planeet. Wat er gebeurt als we economische en politieke systemen bouwen die voornamelijk van de ondeugden van mensen uitgaan zonder hun deugden te ondersteunen, laten de kredietcrisis en klimaatverandering inmiddels zien. Ongebreidelde hebzucht en eerzucht worden niet door een onzichtbare, goddelijke hand in goede banen geleid, maar kunnen een menselijk systeem doldraaien en mondiaal doen wankelen. In het huidige maatschappelijke heroriënteringsproces, waarin we samen een omslag proberen te maken naar een duurzame en rechtvaardige samenleving, verdient hernieuwde aandacht voor het cultiveren van deugden daarom een belangrijke rol. Het is 2009, een jaar van economische crisis en van klimaatverandering, een jaar waarin inkomensverschillen zo groot zijn geworden dat tweederde van de wereldbevolking kampt met regelmatig onbetaalbare voedselprijzen. Dit is ook het jaar waarin de geboorte van de reformator Johannes Calvijn – alweer een half millennium geleden – herdacht wordt. Zuinigheid met vlijt. Over calvinistische (on)deugden levert een bescheiden bijdrage aan de brede en zoekende maatschappelijke discussie die dit jaar op gang kwam. In dit boek worden zeven deugden uit het calvinistischNederlandse erfgoed afgestoft, onder de loep gehouden, zo nodig bijgeslepen en in een nieuwe etalage van duurzame en rechtvaardige kostbaarheden gezet: spaarzaamheid, vrijgevigheid, toewijding, stiptheid, eerlijkheid, bescheidenheid en nuchterheid. Of het werkelijk om protestantse deugden gaat, vroegen we aan een rooms-katholieke ethicus, die daarop royaal, nauwkeurig, eerlijk, met toewijding en nuchter een bescheiden antwoord gaf. We willen overigens niet de indruk wekken dat de zeven deugden die in deze bundel belicht worden stuk voor stuk exclusief zouden 9
Zuinigheid_DEF.indd 9
01-10-2009 16:55:18
zijn voor het Nederlandse calvinisme. Noch is het onze bedoeling om te pleiten voor zeven protestantse tegenhangers van de vier klassieke en de drie theologische deugden die in de katholieke deugdenleer een hoofdrol spelen (verstandigheid, gerechtigheid, moed, maat, geloof, hoop en liefde). Het gaat hier om een selectie van gewoontehoudingen die vaak in combinatie benadrukt worden in protestantse kringen, van vrijzinnig hervormd en remonstrants tot orthodox en vrijgemaakt gereformeerd. De selectie – je zou kunnen spreken van een calvinistisch-Nederlandse catalogus – is al evenmin volledig. Andere typerende deugden, zoals rechtvaardigheid en properheid, ontbreken nog. Wij hopen dat deze bundel een aanzet mag vormen voor uitbreiding van de collectie. Het spreken over deugden heeft in protestantse kring lang in een slecht daglicht gestaan. Een boek over protestants-Nederlandse deugden kan niet zonder een kort overzicht van de ongemakkelijke verhouding van het reformatorische denken tot een oude traditie van filosofische en christelijke deugdenleer. Het boek wordt afgesloten met een beschouwing over de betekenis van deugden voor de (geloofs-)opvoeding. Zuinigheid met vlijt. Over calvinistische (on)deugden werd samengesteld door het Bezinningscentrum van de Protestantse Kerk in Nederland en de Interuniversitaire Werkgroep Theologische Ethiek. Gespreksvragen en toegankelijk taalgebruik maken de bundel geschikt voor volwassenencatechese, gespreksgroepen en opvoedingsgroepen. De hoofdstukken hoeven niet in volgorde gelezen te worden en kunnen ook apart gebruikt worden. Wij danken de Stichting Kerk & Wereld voor financiële ondersteuning binnen het project ‘Onzekerheid als uitdaging’, waarin het belang van levenslang leren wordt onderstreept. Utrecht, juni 2009 Louke van Wensveen Harm Dane 10
Zuinigheid_DEF.indd 10
01-10-2009 16:55:18
Gespreksvragen 1. Zijn er voorbeeldfiguren in je leven die van betekenis zijn (geweest) voor je idee van ‘het goede leven’? Welke deugd of deugden zijn kenmerkend voor hen? Kun je verhalen vertellen die dat illustreren? 2. Welke deugden in de inhoudsopgave vind je op jezelf van toepassing? Zijn er nog andere deugden die je ook in jezelf herkent? 3. Een moderne term voor ‘het goede leven’ is ‘wellness’. Welke deugden hebben naar jouw idee met wellness te maken? 4. Deugden hebben het imago van overal en altijd hetzelfde te zijn, maar in de praktijk horen ze bij levende tradities en zijn dus niet in steen gebeiteld. Tradities leven wanneer mensen ze in nieuwe situaties vormgeven en ze als waardevol aan nieuwe generaties toevertrouwen (trado is Latijn voor ‘overhandigen’). Is het cultiveren van calvinistische deugden anno 2009 een levende traditie in Nederland? 5. Bespreek de stelling: Gastvrijheid staat in veel andere culturen hoger aangeschreven dan in protestants-Nederlandse kringen.
11
Zuinigheid_DEF.indd 11
01-10-2009 16:55:18