DEEL 6 BERTOLT BRECHT
EERST KOMT HET VRETEN, DAN KOMT DE MORAAL ‘Jij, die van jouw dikke buik en van onze braafheid houdt, dit weten wij als geen ander: Hoe jij het steeds weer duwt of hoe jij het ook altijd draait: Eerst komt het vreten, dan komt de moraal.
tekening Nuno Lezon / Noun Project©
Eerst moeten ook arme mensen de mogelijk krijgen, om van het grote brood hun eigen stuk te snijden.’ Wetenschappers hebben het gemakkelijk, die kunnen in hun laboratorium experimenteren met de natuur. Maar hoe doen socialisten dat, die de mensen willen veranderen? De dichter Bertolt Brecht gebruikte voor die experimenten het toneel – begin twintigste eeuw het massa-medium bij uitstek. In 1928 brak Brecht internationaal door met De Driestuiveropera, over de gangsterbaas Mackie Messer, die in Londen een leven leidt vol diefstal en bedrog. Maar zijn misdadig gedrag onderscheidt zich niet wezenlijk van de praktijken in de financiële wereld. De Duitse dichter Bertolt Brecht was een socialist die de kunst wilde gebruiken voor de politiek. Vooral zijn toneel is een sociaal experiment: het laat zien hoe de samenleving mensen aanzet tot
Projectie van Lilian Marijnissen op een filiaal van ING (2018).
vreselijk gedrag. In een kapitalistische maatschappij is dat diefstal en bedrog. Dat gedrag wordt gerespecteerd als het goed is voor het kapitaal, zoals een rijke bankier, maar niet als de kapitalist wordt bestolen, bijvoorbeeld door de gangster Mackie Messer. Wat goed of slecht is wordt niet bepaald door de moraal, zo wil Brecht zeggen, maar door het kapitaal. De ‘opera’ van Bertolt Brecht bestaat uit liedjes, op de muziek van Kurt Weill. Het citaat is afkomstig uit een lied dat wordt gezongen door ‘meneer Peachum’. Hij is het hoofd van een groot imperium van bedelaars, die bij hem de plaatsen moeten pachten voor een goede plek in de straten van Londen. Als in Londen een nieuwe koning wordt gekroond wil de politie de straten schoonvegen, maar dat is slecht voor de onderneming van Peachum. Die
dreigt daarop de bedelaars de ceremonie te laten verstoren: ‘Eerst komt het vreten, dan komt de moraal’. Na de beurskrach van 1929 en de economische crisis groeide de populariteit van De Driestuiveropera, die deze naam kreeg omdat het stuk voor de armen betaalbaar moest zijn. Nadat in 1933 Hitler aan de macht kwam moest Bertolt Brecht vluchten. Zijn werk werd daarna onder andere uitgegeven in Nederland; de opera verscheen ook in boekvorm: Driestuiverroman (1934). Daarin besluit Mackie Messer te stoppen als gangster en zélf bankier te worden, omdat het erg is om een bank te beroven, maar nog erger én nog profijtelijker om een bank te beginnen. • tekst Ronald van Raak foto Wiebe Kiestra
TRIBUNE februari 2022
29
