Wilat 1

‫گۆڤاری واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م‪ ،‬ژماره‌ی یه‌که‌م‪ ،‬ڕیبه‌ندانی ‪ ،2713‬تایبه‌تنامه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫دۆسیه‌ی تایبه‌ت‪:‬‬ ‫په‌نجه‌ره‌یه‌ک به‌ره‌و‬ ‫كۆماری کوردستان‬ ‫ دیمان ‌ه له‌گه‌ڵ عه‌بدواڵ‬‫حیجاب‬ ‫ مێزگردله‌گه‌ڵ سێ نوسه‌ر‬‫و چاالکی کورد‬ ‫ خاڵ ‌ه الواز و‬‫به‌هێزه‌کانی كۆماری‬ ‫کوردستان‬ ‫ وانه‌کان و ئه‌زمونه‌کانی‬‫کۆماری کوردستان‬ ‫‪ -‬هه‌ڵبه‌ست و هۆنراوه‌‬

‫روانگەی ئێمە؛‬ ‫گۆڤاری واڵت ڕیبه‌ندانی ‪2713‬‬ ‫ده‌سته‌ی نووسه‌رانی واڵت‪:‬‬ ‫جەمال نەجاری‬ ‫ئاریتما محەمەدی‬ ‫مانی‬ ‫جەواد حەیدەری‬ ‫نووسەرانی بەشداربوو لەم ژمارەیەدا؛‬ ‫هیوا شەمس بورهان‬ ‫عارف نادری‬ ‫ئەفراسیاب گرامی‬ ‫ئاریتما محەمەدی‬ ‫ناسر مورادی‬ ‫سۆران کرباسیان‬ ‫شاهۆ حوسێنی‬ ‫رەشید زەرواوی‬ ‫پێشەوا عەلیپوور‬ ‫خاڵە قازی‬ ‫ئەرسەالن چەڵەبی‬ ‫به‌رگ و دیزاین‪ :‬مانی‬

‫‪govariwelat@gmail.com‬‬ ‫‪http://fr.scribd.com/govariwelat‬‬ ‫‪http://issuu.com/welat‬‬

‫گۆڤاری واڵت‪،‬بە هزر واڵت وێنا دەکات‬ ‫لەنێو راگەیاندنی کوردیی ئەم سەردەمەدا بە تایبەتی بەشی نووسراو‪ ،‬هەمیشە نەبوونی‬ ‫رۆژنامەیەک یان گۆڤارێک کە بایەخ بە مەسەلەی نەتەوەیی و هزری سەربەخۆخوازی بدات‪،‬‬ ‫وەک بۆشاییەک بوونی هەبووە و بەاڵم هەبوون و هەن ئەو رۆژنامەنووسانەی بەردەوام خەمیان‬ ‫لە خاک و نەتەوەی کوردستان خواردووە و پرسی نەتەوەیی لە کارەکانیاندا رەنگی داوەتەوە و‬ ‫بەمەش توانیویانە بەشێک لەو کەلێن و بۆشاییە پڕ بکەنەوە‪.‬‬ ‫لە ماوەی رابردوودا ئێمە وەک دەستەی بەرێوەبەری گۆڤاری واڵت بەو ئاکامە گەیشتین‪،‬‬ ‫گۆڤارێک بەزمانی کوردی و بە تێروانینێکی نەتەوەیی و بە شێوەی ئەلکترۆنی باڵوکەینەوە‬ ‫و ناوی (واڵت) مان دەست نیشان کرد بۆ گۆڤارەکە کە سااڵنێکە گەلی کورد لە بوونی واڵت‬ ‫بێبەشە و لە رێی ئەو گۆڤارەوە هزر و داهێنان بە واڵتمان ببەخشین و هەنگاو هەڵێنین و‬ ‫بتوانین بە هزر و ئەندێشە واڵت لەناو بیری تاکەکانی کۆمەڵگە و خوێنەر و بەردەنگەکانمان‬ ‫وێنا بکەین‪.‬‬ ‫باڵوکردنەوەی گۆڤاری واڵت بەشێوەی ئەلکترۆنی لە چەند روویەکەوە بەقازانجە‪ ،‬یەکەم ئەوەی‬ ‫بۆ ئێمە وەک کوردی رۆژهەاڵت ‪-‬بەتایبەتی ئەوانەی لە دەرەوە دەژین‪ -‬دەرەتانی باڵوکردنەوەی‬ ‫گۆڤار بە شێوەی چاپکراو بوونی نییە‪ .‬دووهەم‪ ،‬شێوازی ئەلکترۆنی تێچووی ماددی و ئیمکاناتی‬ ‫وەهای پێویست نییە‪ .‬سێهەم؛ بە ئاسانی باڵو دەبێتەوە و زۆر خێرا دەگاتە دەست خوێنەر و‬ ‫بەردەنگەکانی خۆی و هەر کەس دەتوانێ الی خۆی چاپی بکات و باڵوی بکاتەوە‪.‬‬ ‫ژمارەی (‪ )1‬وەک ژمارەی دەسپێک تەرخان کراوە بە یادی ‪ 68‬ساڵەی دامەرزانی کۆماری‬ ‫سەربەخۆی کوردستان بە سەرۆکایەتی پێشەوا قازی محەمەد و لەماوەیەکی کورتدا کۆمەڵێک‬ ‫بابەتی باش و جێی سەرنج لەو پەیوەندییەدا بەدەستمان گەیشت‪ ،‬دڵگەرم بووین بەوەی کە‬ ‫ژمارە بە ژمارە گۆڤاری واڵت شوێنی خۆی لەناو مێدیای کوردیدا دەبینێتەوە و نووسەران و‬ ‫رووناکبیرانی کورد پشتیوان و هاوکاری گۆڤارەکەمان دەبن‪.‬‬ ‫گۆڤاری واڵت بایەخ بەو پرس و بابەتە سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ئابوورییانە دەدات کە کوردستان‬ ‫بەرەو واڵتێکی سەربەخۆ دەبات و بە دیدێکی نەتەوەیی پرسی کورد لە هەموو بەشەکانی‬ ‫کوردستان تاووتوێ دەکات‪،‬لە هەمان کاتدا واڵت سەکۆیەکی ئازاد و سەربەخۆ دەبێ و بۆچوون‬ ‫و تێراوانینی نووسەران و رووناکبیرانی کورد سەبارەت بە کورد و کوردستان باڵو دەکاتەوە‪.‬‬ ‫دەستەی بەرێوەبەری گۆڤاری واڵت‬

‫دۆسیەی ژمارەی داهاتووش تایبەت دەبێ بە «خۆبەڕێوەبەریی‬ ‫دێموکراتیک و پێکهێنانی بەڕێوەبەرایەتیی کاتی»‪ ،‬لە هەرێمی جزیرەی‬ ‫رۆژئاوای کوردستان» و داوا لە نووسەران دەکەین وتار و بابەتەکانی‬ ‫خۆیان لەم پەیوەندییەدا ل ‌ه ڕیگای ئیمه‌لی گۆڤاره‌که‌و‌ه بۆمان بەرێ‬ ‫بکەن؛‬

‫گۆڤاری واڵت ‪ -‬دۆسییه‌ی تایبه‌ت ب ‌ه کۆماری کوردستان‬ ‫دیمانەی تایبەتی گۆڤاری واڵت لەگەڵ بەڕێز عەبدوڵاڵ حیجاب‬ ‫ئەفراسیاب گرامی‬

‫‪4‬‬

‫پێشه‌وا‪،‬پیاوێک بۆ فه‌لسه‌فه‬ ‫هیوا شه‌مسی بورهان‬

‫‪8‬‬

‫کۆماری کوردستان‪ ،‬ده‌سکه‌وتیکی نه‌ته‌وه‌یی و ئه‌زموونیکی مێژوویی‬ ‫ئاره‌ش لورستانی‬

‫‪10‬‬

‫ی لە کۆماری کوردستان دا‬ ‫ی نه‌ته‌وایه‌ت ‌‬ ‫ی شوناس ‌‬ ‫پرۆسه‌ی‌ بیچمگرتن ‌‬ ‫عارف نادری‬

‫‪14‬‬

‫پەیامی پێشەوا و ئەزموونی کۆماری کوردستان!‬ ‫ئاریتما موحەممەدی‬

‫‪19‬‬

‫جێگەی کۆماری کوردستان لە بزووتنەوەی کوردستاندا‬ ‫ناسر مورادی‬

‫‪23‬‬

‫کۆماری کوردستان‪ ،‬به‌ستێن‪ ،‬هۆکاره‌کان‬ ‫شاهۆ حوسێنی‬

‫‪32‬‬

‫درێژە پێدەرانی رێبازی کۆماری کوردستان لە نێوان گوفتار و کردەوەدا‬ ‫رەشید زەرواوی‬

‫‪35‬‬

‫کێ ئااڵی کۆماری مه‌هابادی دووری و دواتر چۆن گه‌یشته‌ ده‌ستی‬ ‫قاسملۆ؟‬ ‫کامه‌ران عه‌بد‌ه ساڵح‬

‫‪40‬‬

‫وه‌سییه‌تنامه‌ی پێشه‌وا قازی محه‌ممه‌د‬

‫‪42‬‬

‫باڵو کردنه‌وه‌ی درۆ و بوختان ل ‌ه ژێر ناوی خزمه‌ت‬ ‫سۆران کرباسیان‬

‫‪45‬‬

‫کۆماری کوردستان‪ ،‬نوێنگه‌ی ئیراده‌ی نه‌ته‌وه‌یی کورد‬ ‫پێشه‌وا عه‌لی پوور‬

‫‪53‬‬

‫کۆماری کوردستان و ئامانجەکانی لە مێزگردێکدا‬ ‫جه‌ماڵ نه‌جاری‬

‫‪56‬‬

‫سروودی سه‌رما‬ ‫ئه‌رسه‌الن چه‌ڵه‌بی‬

‫‪62‬‬

‫‪53‬‬

‫‪4‬‬

‫‪67‬‬

‫‪45‬‬

‫‪10‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫دیمانەی تایبەتی گۆڤاری واڵت لەگەڵ بەڕێز عەبدوڵاڵ حیجاب‬ ‫ئا‪ :‬ئەفراسیاب گرامی‬

‫کۆماری کوردستان و خوێندنەوەی ئەمڕۆ‬

‫پ ـ سەرەتای پرسیارەکانم لە ناو خوێندنەوەی راست و‬ ‫دروستی سەرهەڵدانی کۆماری کوردستانەوە دێت‪ ،‬هەندێک لە‬ ‫نووسەرانی کورد و بیانی و تەنانەت مێژوونووسانی ئێرانەوە‪،‬‬ ‫کۆماری کوردستان بە دەسکرد ناودێر دەکەن‪ ،‬هەندێکی دیکە‬ ‫بە پێی بەڵگەنامە و رەوت و بزاڤی مێژینەی کورد‪ ،‬پێیان وایە‬ ‫کە کۆماری کوردستان‪ ،‬بەری رەنج و دەسکەوتی خەباتی کورد‬ ‫بوو‪ .‬بە واتایەک کە بەرهەمی بزووتنەوەی نەتەوەیی کورد لە‬ ‫سەدەی هەژدە و نۆزدەهەم بوو؟‬ ‫عەبدوڵاڵ حیجاب‪ :‬دەربڕینی ڕا و بۆچوون سەبارەت بە دیاردە و‬ ‫ڕووداوە مێژووییەکان بە ڕاوەستگەی فیکری و تێڕوانینی سیاسی‬ ‫ئەو کەسانەوە گرێ دراوە کە رووداوەکە هەڵدەسەنگێنن‪ .‬ڕەنگە‬ ‫‪4‬‬

‫لێکۆلەرەوەی کورد هەبێ کە دامەزراندنی کۆماری کوردستان بە‬ ‫دژکردەوەی کوردی ڕۆژهەاڵت لە بەرامبەر سیاسەتی تواندنەوەی‬ ‫ناسنامەی نەتەوەیی کورد لە الیەن دەوڵەتی ئێرانەوە گرێ‬ ‫بدەن‪ ،‬بەاڵم بە دوور دەزانم کە نووسەر یا لێکۆلەرەوەی‬ ‫کورد کۆماری کوردستان بە دەستکرد ناوببا و ڕایەکی بەم‬ ‫شێوەیە لە سەر یەکێک لە گرینگترین نرخە نەتەوەییەکانی‬ ‫دەرببڕێ‪ .‬ئەو دوو تێڕوانینە لە بنەڕەت ڕا لە یەکتر جیاوازن‪،‬‬ ‫دژکردەوە لە بەرامبەر سیاسەتێکی ناعادالنەدا ئەگەر دامەزرانی‬ ‫قەوارەی نەتەوەیی لێبکەوێتەوە هەنگاوێکی ئەرێنی و ڕەوایە‪.‬‬ ‫بۆیە پێکەوەگرێدانی ئەو دوو بابەتە کارێکی ئاساییە‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫دەستکرد ناساندنی ئیرادەی نەتەوەیی تاوانە‪.‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫ئینکاری ئەوە ناکرێ کە کۆماری کوردستان لەو شوێنەی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی کوردستان دامەزرا کە لە بواری پیشەسازی‪،‬‬ ‫خوێندەواری‪ ،‬بنەمای ئابووری‪ ،‬ئالوگۆڕی کۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫هاتوچووی نێوخۆیی و گۆڕانی پێوەندییە کۆمەاڵیەتیەکانەوە‬ ‫لەو ئاستەدا نەبوو کە کۆمەڵگا چەمکی نوێی هزری لە ئاستی‬ ‫بیری هاوبەشی نەتەوەییدا وەربگرێ‪ ،‬بەاڵم پێشەنگانی کورد‬ ‫بیری نەتەوەییان بوو‪ .‬بەر لە دامەزرانی کۆمار‪ ،‬بیری کوردایەتی‬ ‫لە نێو مامۆستایانی ئایینی‪ ،‬ڕووناکبیران‪ ،‬سەرۆک هۆزەکان و‬ ‫توێژی خوێندەواری کۆمەڵگادا پێگەی هەبوو‪ .‬دوو بزووتنەوەی‬ ‫کوردی؛ ڕاپەڕینەکانی شێخ عوبەیدولال و سمکۆی شکاک جارێ‬ ‫شوێن پێیان ون نەببوو و پێوەندیی فیکری لە نێوان توێژی‬ ‫خوێندەواری کورد‪ ،‬کە لەو سەردەمەدا پتر فەقێ و مەال و‬ ‫میرزاکان بوون‪ ،‬لە ڕۆژهەاڵت و باشووری کوردستاندا پتەو‬ ‫بوو‪ .‬لە الیەکی دیکەوە‪ ،‬دەسەاڵتی ناوەندی و جیرانەکانی‬ ‫کورد بۆ خەڵکی کوردستان نامۆ بوون و زۆر ئاسایی بوو کە لە‬ ‫ڕووبەڕووبوونەوەی کورد لە گەڵ ئەوان دا ناسنامەی جیاوازی‬ ‫کورد خۆ بنوێنێ‪.‬‬ ‫گرفتی سەرەکی کورد لە پێوەندی لە گەڵ دامەزرانی کۆماردا‬ ‫ئەوە نەبوو کە کۆمار چۆن دامەزرا و هاندەری دامەزرانی کۆمار‬ ‫چ بوو‪ .‬گرفت لەوەدا بوو کە کۆمار بە بێ هاوئاهەنگی لە گەڵ‬ ‫پێشەنگانی نەتەوەیی لە هەرێمەکانی ئەردەاڵن (ناوچەکانی‬ ‫ژێر دەسەاڵتی میرنشینی ئەردەاڵن) و گۆران (بە تایبەتی‬ ‫کرماشان) لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان دا دامەزرا‪ .‬ئەوەش بە‬ ‫گشتی دەگەڕێتەوە سەر هەل و مەرجی سیاسی و دابەش‬ ‫کرانی ناوچەکانی ڕۆژهەاڵتی کوردستان بۆ سەر هەرێمەکانی‬ ‫بەرژەوەندیی ئینگلیس و سۆڤیەتەوە‪ .‬لە ئاکامی ئەو‬ ‫ناهائاهەنگیەدا سێ جەمسەرییەک لە بزووتنەوەی کوردی‬ ‫ڕۆژهەاڵت دا دروست بوو کە تەنیا یەکێکیان لە دامەزراندنی‬ ‫کۆمار دا نەقشی بوو‪ .‬کرماشان بە شێوەیەک لە کوردایەتیی باو‬ ‫لەو سەردەمەدا دوور کەوتەوە و سنە و ناوچەکانی بەستراوە‬ ‫بەو ناوەندەوە کوردایەتیی خۆیان لە دژایەتی لە گەڵ سۆڤیەت‬ ‫و نزیکایەتی لە گەڵ تاران دا دەبینی‪ .‬هەر لەو کاتەش دا‬ ‫بەشێکی زۆری ناوچە کرمانج‌نشینەکانی ڕۆژهەاڵت لە چۆمی‬ ‫ئارازەوە بگرە تا بنیی سەڵماس لە ژێر دەسەاڵتی کۆماری‬ ‫ئازەربایجان دا بوون و کوردەکانی ئەو دەڤەرانە تەنیا وەکوو‬ ‫پشتیوانی کۆمار‪ ،‬نەک بەشێک لە کۆمار لە مهاباد حوزووریان‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫کەم و کووڕییەکان هەر چی بن‪ ،‬لە گرینگی‪ ،‬دەور و پێگەی‬ ‫کۆمار لە شکڵ پێدانی ناسنامەی نەتەوەیی و دروست کردنی‬ ‫مێژووی هاوبەش بۆ کوردستان کەم ناکەنەوە‪ .‬کۆماری‬ ‫کوردستان دەستکەوتی خەباتی نەتەوەی کورد بۆ گەیشتن‬ ‫بە مافی چارەنووس بووە و هەر بەم شێوەیەش لە مێژووی‬ ‫کوردستان دا دەمێنێتەوە‪.‬‬

‫پ‪ -‬ئەو کۆڵەکە و بنەما فکرییانە چ بوون کە کۆماری‬ ‫کوردستانیان پێک هێنا و ئەساسەن دێموکرات وەک چەمکێکی‬ ‫مۆدێڕن لەو سەردەمەدا چۆن پێناسە دەکرا و نموونەکانی ئەو‬ ‫پێناسەگەلە چی بوون؟‬ ‫عەبدوڵاڵ حیجاب‪ :‬بنەما فیکرییەکانی ئەو بزووتنەوە سیاسیەی‬ ‫کە کۆماری کوردستانی دامەزراند لە بەرنامەی ئەو سەردەمی‬ ‫حیزبی دێمۆکرات و وتەکانی پێشەوا قازی محەممەد لە کاتی‬ ‫ڕاگەیاندنی کۆماردا ڕەنگ دەدەنەوە کە پاشان بوون بە بنەمای‬ ‫کاری کۆماری‪ .‬لەو بەڵگەنامانەی کە لەم بوارەوە لە بەر دەست دان‬ ‫باسی ئازادی‪ ،‬مافی خوێندن بە زمانی زگماکی واتا پەروەردەی‬ ‫نەتەوەیی‪ ،‬دەسەاڵتی خۆماڵی‪ ،‬باشتر کردنی وەزعی ئابووری‪،‬‬ ‫برایەتی و پێکەوە ژیانی گەالن‪ ،‬دادپەروەری و گەشە پێدانی‬ ‫فەرهەنگ و لەش ساخی دەکرێ‪ .‬ئەوەش ناشاردریتەوە کە‬ ‫حیزبی دێمۆکرات و کۆماری کوردستان پێکهاتەی پرۆسۆڤیەت‬ ‫واتا سۆڤیەتدۆست بوون و لە هەموو باس و بەرنامەکانیان دا‬ ‫پەسنی سۆسیالیزمیان داوە و زەمی ئیمپەریالیزمیان کردوە بە‬ ‫بێ ئەوەی ئەو بابەتە ڕوونتر بکەنەوە‪.‬‬ ‫تێڕوانینی هێزە دیمۆکراتەکانی ڕۆژهەاڵتی نێوەڕاست لە سەردەمی‬ ‫دامەزرانی کۆماری کوردستان دا ئەوە بوو کە دێمۆکراسی و‬ ‫ڕزگاری لە هاوپەیمانی لە گەڵ بەرەی سۆڤیەتدا وەدی دێن و‬ ‫تەنیا بە دامەزرانی سۆسیالیزم دیمۆکراسی شکڵ دەگرێ‪ .‬ئەو‬ ‫تێڕوانینە بە سەر حیزبی دێمۆکرات و کۆماری کوردستانیش دا‬ ‫زاڵ بوو‪ .‬لە وتاری نووسراوەی حیزبی دێمۆکراتدا‪ ،‬لە شێعر و‬ ‫سروود و دروشمەکانی ئەو سەردەمە و لە هەڵوێستەکانی کۆمار‬ ‫دا دەردەکەوێ کە مەبەستیان لە چەمکی دێمۆکرات نزیکایەتی‬ ‫لە سۆڤیەت و تێکەاڵوکردنی کولتووری سیاسی سۆڤیەت لە گەڵ‬ ‫ویست و داخوازەکانی نەتەوەی کورد بووە‪ .‬بەاڵم ئەوەشمان‬ ‫لە بیر بێ کە دامەزرێنەرانی کۆمار تا سەر ئێسقان دیندار و لە‬ ‫ناخەوە دژ بە کۆمۆنیزم بوون‪ ،‬بەاڵم لە گەڵ «مۆدی سیاسی»‬ ‫سەردەم دەچوونە پێش و خۆیان خستبوە بەرەی چەپەوە‪.‬‬ ‫پ‪ -‬ئەمەوێ بپرسم کە ئایا مۆدێلی حوکمڕانی کۆماری کوردستان‬ ‫بە خوێندنەوەی ئەمڕٶ و مۆدێلە سیاسییەکانی حوکمڕانی‪،‬‬ ‫چەندە وێکچونیان هەیە‪ ،‬ئایا ئیمکان و دەرەفەتێک بوو بۆ‬ ‫کۆتایی هاتن بە چەمکی ئیستبدادی شەرقی؟‬ ‫عەبدوڵاڵ حیجاب‪ :‬ئەگەر لە چوارچێوەی هەست و عاتیفە بێینە‬ ‫دەر و لە ڕووی تێئۆری سیاسیەوە بڕوانینە دەسەاڵتداریی کۆماری‬ ‫کوردستان زەمینەی بەراوەردکردنی لە گەڵ مودێلەسیاسیەکانی‬ ‫دەسەاڵتداری نیە‪ .‬چونکە کۆماری کوردستان لە شوێنک دامەزرا‬ ‫کە ئەزموونی بەڕێوەبەریی هەر لە بنەڕەت ڕا نەبووە‪ .‬پیاوەکانی‬ ‫دەوڵەت لەو سەردەمەدا‪ ،‬بێجگە لە یەکێکیان کە ئەزموونی‬ ‫نوێنەرایەتی مەجلیسی شوورای ئێرانی بوو‪ ،‬هیچکامیان‬ ‫ئەزموونی سیاسی یا بەڕێوەبەرییان نەبوو‪ ،‬زانکۆ و ناوەندی‬ ‫پەوروەردە‪ ،‬کارگا و پیشەسازیی هاوچەرخ کە پێویستی بە‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪5‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫خۆڕێکخستنەوە و کاری پێکەوە و بە بەرنامە هەیە‪ ،‬بازرگانی لە‬ ‫ئاستی نێونەتەوەیی دا و زۆر چوارچێوەی دیکە کە پێویستان‬ ‫بە سیستەم هەیە لە گۆڕێ نەبوون‪ .‬ناوەندی کۆمار کە مهاباد‬ ‫بێ تەنیا گوندێکی کەمێک گەورە بوو کە بێجگە لە قازی شەرع‬ ‫و چەند نوێنەری دەوڵەت‪ ،‬هیچ ناوەندێکی ڕاپەراندنی کاروباری‬ ‫دەوڵەتداری و بەڕێوەبەریی نەبوو کە لە سەر ئەو بنەمایانە‬ ‫بتوانین سیستەمی بەڕیوەبەریی کۆمار لە گەڵ بەڕێوەبەریی‬ ‫هاوچەرخ هەڵسەنگێنین‪.‬‬ ‫چەمکی ملهوڕیی ڕۆژهەاڵتیش یەکێک لەو‬ ‫تێئۆرییە سیاسیانەیە کە پێوەندیی بە‬ ‫تێڕوانینی مارکسیستیەوە هەیە و مەرج نیە‬ ‫کە وەکوو تێئۆڕی دەسەاڵتداری تێڕوانینێکی‬ ‫ڕاست بێ‪ .‬بە پێچەوانەوە‪ ،‬سیستەمی‬ ‫میرنشینی ڕۆژهەاڵتی بە بەراوەرد لە گەڵ‬ ‫بەرێوەبەریی ڕۆژئاوایی سەردەمی مارکس‬ ‫و دەسەاڵتی سۆسیالیستی دوای دامەزرانی‬ ‫سیستێمە سۆسیالیستەکانەوە ‪ ،‬مرۆڤانەتر‬ ‫و تەنانەت عادالنەتریش بووە‪ .‬هەر لە‬ ‫کوردستانی خۆمان‪ ،‬لە سەردەمی میرنشینیی‬ ‫بەر لە دامەزرانی دەوڵەتە هاوچەرخەکان‪،‬‬ ‫شوێنەواری بێ بەزەیی‪ ،‬دڕندەیی دەسەاڵت‬ ‫و کوشت و بڕ بەو شێوەیەی کە لە لە‬ ‫سەدەکانی ‪ ١٨‬و تا سەردەمی شەری یەکەم‬ ‫و لە زۆر شوێنیش دا تا شەڕی دووهەمی‬ ‫جیهانیش لە کۆمەڵگاکانی ڕۆژئاواییدا‬ ‫دەبینین بەدی ناکرێ‪ .‬کە وابوو ڕەنگە‬ ‫ئەوەش جێی سەرنج بێ کە داخوا چ‬ ‫پێویست دەکا ئێمە دەسەاڵتی کۆمار لەو‬ ‫چوارچێوەیەدا هەڵسەنگێنین‪.‬‬ ‫ئەوەی بۆ من گرینگە ئەوەیە کە کۆمار‬ ‫دەسەاڵتێکی خۆماڵی بوو کە ڕیشەی لە‬ ‫کولتوور و داب و نەریتی کوردانە دا هەبوو‪.‬‬ ‫ئەو دەسەاڵتە ئەگەر دەرفەتی گەشەکردن و پێگەیشتنی پێ‬ ‫بدرایە دەبوو بە سیستەمێکی خەڵکی و دێمۆکراتیک‪.‬‬ ‫پ‪ -‬بۆچی کورد وەک بزووتنەوەیەکی سیاسی دوای کۆماری‬ ‫کوردستان لە رۆژهەاڵتی کوردستان‪ ،‬دابڕا لەو بنەما فکرییەی‬ ‫کۆماری کوردستان؟ مەبەستم ئەوەیە کورد بۆ ماوەیەکی‬ ‫زۆر چوە ژێر چەتری سیاسی و ئایدۆلۆژی چەپەوە‪ ،‬ئەوە لە‬ ‫حاڵێکدا دۆزی کورد بوو بە ژێر ئەو رەوتەوە؟‬ ‫عەبدوڵاڵ حیجاب‪ :‬با لێرەدا زیاتر وردبین بین‪ .‬بزووتنەوەی‬ ‫کورد لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان لە بنەما فیکرییەکانی کۆماری‬ ‫کوردستان دا نەبڕا‪ .‬چونکە هەمووی ئەو داخوازیانەی کە لە‬ ‫‪6‬‬

‫بەرنامەی حیزبی دێمۆکرات و دوایەش لە کار و کردەوەکانی‬ ‫کۆماری کوردستاندا دەبینین لە بەرنامەی سیاسی حیزبی‬ ‫دێمۆکراتی پاش ساخکردنەوە دا ڕەنگیان داوەتەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫لە سەردەمی کۆمار دا زۆر چەمک شی نەکرابوونەوە‪ ،‬ڕوون‬ ‫نەبوون‪ ،‬نەخرابوونە چوارچێوەی تێئۆرییەوە و هتد‪ ،‬دوایە کە‬ ‫حیزبی دێمۆکرات ساخ کرایەوە‪ ،‬ئەو چەمکانە ڕوونتر کرانەوە‪.‬‬ ‫لێرەدا بۆیە باسی حیزبی دێمۆکرات دەکەم کە هەم یەکەم‬ ‫حیزبی ڕۆژهەاڵتی کوردستان و هەمیش دامەزرێنەری کۆمارە و‬ ‫بۆیەش بە هەموو شێوەیەک تێکەاڵوی کۆمار‬ ‫و مێژووی ئەو سەردەمەی کوردستانە‪.‬‬ ‫ئەوەش ناشاردریتەوە کە لەو سەردەمە‬ ‫دا زۆرێک لە بزووتنەوە ڕزگاریخوازە‬ ‫نەتەوەییەکان بە پشتیوانی سۆڤیەت لە‬ ‫دژی داگیرکەری و دیکتاتۆڕەکانی خۆماڵی‬ ‫تێدەکۆشان‪ .‬ئەوەی کە دواتر هەر خودی‬ ‫ئەو بزووتنەوانە جێگای دیکتاتۆرەکانی‬ ‫پێشوویان گرتەوە و بگر ەخرابتریش بوون‪،‬‬ ‫زەحمەت بوو کە لەو کاتە دا پێش بێنی‬ ‫بکرێ‪ .‬بۆیە بەشێکی زۆری کادرەکانی ئەو‬ ‫سەردەمەی حیزبی دێمۆکرات لە سەر ڕەوتی‬ ‫سۆسیالیستی پەروەردەیان دیبوو و بیری‬ ‫چەپیان هەبوو‪ .‬خودی دوکتۆر قاسملوو‬ ‫کە وەک ڕێکخەر و ساخکەرەوەی حیزبی‬ ‫دێمۆکرات لە قەلەم دەدرێ نەیدەشاردەوە‬ ‫کە تا نێوەڕاست ساڵەکانی ‪٦٠‬ی زاینیش نە‬ ‫تەنیا چەپ و سۆسیالیست بوو‪ ،‬بەڵکوو خۆی‬ ‫بە ستالینیستێکی تۆخ لە قەڵەم دەدا‪ .‬دوایە‬ ‫کە زیاتر لە حیزبی توودە دوور کەوتەوە و‬ ‫لە گەڵ بیری سۆسیال دێمۆکراسی ئاشنا‬ ‫بوو‪ ،‬تێڕوانینی فیکری خۆی گۆڕی‪ .‬لە‬ ‫الیەکی دیکەشەوە‪ ،‬بیری لیبەراڵ و سۆسیال‬ ‫دێمۆکراسی لەو سەردەمەدا بە شێوەی‬ ‫گشتی پاڵپشت و پاریزەری دەسەاڵت بوو کە کورد لە دژی لە‬ ‫شەڕدا بوو‪ .‬کە وابوو ئاسایی بوو کە بزووتنەوەی کورد بکەوێتە‬ ‫قاڵبی چەپەوە‪ .‬ئەوە بە مانای هەڵبژاردنێکی ڕاست نیە کە ببێ‬ ‫بە هەوێنی ڕزگاریی نەتەوەیی‪ ،‬بەاڵم سنووری نێوان بەرەکانی‬ ‫دژبەر‪ ،‬کوردیان ناچار دەکرد کە یا واز لە خەبات بۆ ڕزگاریی‬ ‫خۆی بێنێ یا بکەوێتە بەرەی چەپەوە‪.‬‬ ‫پ‪ -‬دوایین پرسیار الی من هەمیشە لەوە سەرچاوە دەگرێت‪،‬‬ ‫هۆکار چیە کە پاش روخانی کۆماری کوردستان‪ ،‬هێشتا کورد‬ ‫خاوەنی دەسەاڵتی خۆی نیە‪ ،‬ئایا ئەمە ناگەڕێتەوە بۆ الوازیی‬ ‫حزب و کۆمەڵگای کوردی؟‬ ‫عەبدوڵاڵ حیجاب‪ :‬نەبوونی دەسەاڵتی نەتەوەیی لە کوردستان‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫بە کۆمەڵێک هۆکارەوە پێوەندی هەیە کە بەشێکیان نێوخۆیی‬ ‫و زۆرێکیشیان دەرەوەیین‪ .‬لە هەرێمێک دا کە لە جیاتی‬ ‫عەقالنیەت توندئاژۆیی و تێڕوانینی زەینی یا سووبژەکتیڤ‬ ‫زاڵە‪ ،‬لە شوێنێک دا کە کۆمەڵێک‪ ،‬الیەنێک‪ ،‬هێزێک یا وەاڵتێک‬ ‫خۆی بە خاوەن ئیختیاری تەواو دەزانێ تا بڕیار بە سەر هەموو‬ ‫الیەنەکانی دیکەدا بدا ناکرێ هەموو هۆکارەکانی سەرنەکەوتنی‬ ‫بزووتنەوەی کورد بە هۆکاری نێوخۆییەوە گرێ بدرین‪ .‬بەاڵم‬ ‫بە بیانووی زاڵبوونی دوژمنەکان بە سەر کوردستاندا ناکرێ‬ ‫کەموکووڕی نێوخۆیی بشاردرێتەوە‪.‬‬ ‫ڕەوشی داگیرکاری و زاڵبوونی فەرهەنگی بێگانە بە سەر‬ ‫کولتووری نەتەوەیی و ناسنامەی خۆماڵیدا‪ ،‬کۆمەڵگای‬ ‫کوردەواریی لە بواری سۆسیۆلۆژییەوە خستۆتە نێو وەزعێکەوە‬ ‫کە بە دڕدۆنگیەوە بڕوانێتە زۆر شت و زۆر دیاردەوە‪ .‬لە هەمان‬ ‫کاتیش دا پێوەندییە سیاسی و کۆمەاڵیەتیەکان بە شێوەیەک‬ ‫دەڵەمە کراون کە الیەنی بێگانە و تەنانەت جاروبار ناکۆکیەکی‬ ‫بچووکی نێوخۆییش کارەساتی گەورەی لێ دەکەوێتەوە‪ .‬ئەو‬ ‫دڕدۆنگیە لە بواری نێوخۆییەوە هۆکاری سەرەکیی پرش و‬ ‫باڵوی بزووتنەوەی کوردە‪.‬‬ ‫نامەوێ بچمە نێو قوواڵیی ئەو باسەوە و هەموو الیەنەکانی‬ ‫لێک بدەمەوە و پێم خۆشە هێندێک پرسیار لە پێوەندی لە‬ ‫گەڵ وەزعی خۆمان لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان دا بهاڕووژێنم‪:‬‬ ‫باشە کێشەی حیزبی دێمۆکرات و کۆمەڵە لە سەر چی بوو کە‬ ‫ئەو شەرە ماڵوێرانکەرەی لێ کەوتەوە کە بە سەدان شەهیدی‬ ‫لە هەر دوو الوە بە دوای خۆیدا بە جێ هێشت؟ ئێستا دوای‬ ‫سپاردنی ئەو شەرە بە مێژوو‪ ،‬داخوا ئەوانەی کە ئەو دەم‬ ‫بڕیاری شەڕیان دەدا و ئێستاش خۆیانی لێ بێ ساحیب‬ ‫دەکەن‪ ،‬داوای لێبوردنیان لە بنەماڵەی ئەو شەهیدانە کردوە؟‬ ‫چی لەو عەقڵیەتە فێر بووین؟ داخوا گارانتیەک هەیە کە ئەو‬ ‫شێوە کارەساتە دوبارە نەبێتەوە؟ تێڕوانینی هێزە سیاسیەکانی‬ ‫کوردی ڕۆژهەاڵت لە بەرامبەر یەکتر دا چ گۆڕانێکی بە سەردا‬ ‫هاتوە؟ ئەگەر بێ و ئاڵوگۆڕێک بێتە پێش و بۆ وێنە پەژاک‬ ‫بتوانێ وەکوو هێزێکی بە بەرنامە بۆ ڕۆژهەاڵتی کوردستان بە‬ ‫جیدی بێتە مەیدانەوە‪ ،‬داخوا هەمان سیناریۆی شەری حیزب‬ ‫و کۆمەڵەی لێ ناکەوێتەوە؟ کێ تاوانباری بە هێز کردنی ئەو‬ ‫شێوە تێڕوانینەیە؟ بۆ چی فێر نابین کە بە شێوەی ئیجابی‬ ‫بیر بکەینەوە؟ کێشەی نێوخۆیی حیزبی دێمۆکرات لە سەر‬ ‫چی بوو کە هەر سەردەمی چاالکیی ئێمەدا دوو جیابوونەوەی‬ ‫کارەساتباری لێ کەوتۆتەوە؟ داخوا هەر لە نێوخۆ دا دەرفەتی‬ ‫ئەوەمان هەیە کە بە چاوی کراوەوە سەیری کۆسپەکان بکەین‬ ‫و بە بێ ئەوەی کە بخرێینە قاڵبێکی دیاریکراوەوە پێکەوە‬ ‫گفتگۆیەکی عەینی یا ئۆبژەکتیڤمان لە سەر وەزعی خۆمان‬ ‫هەبێ؟ بۆ ‪ ٢‬دێمۆکرات نابنەوە یەک؟ کێشەکان لە سەر چین‪،‬‬ ‫چیمان جیاوازە؟ ‪ ٤-٣‬کۆمەڵە بۆ یەکتر ناگرنەوە؟ لە نێوان‬ ‫خەتی پارتی کرێکاران و باقی هێزەکانی کورد دا بۆ پێکەوە‬

‫کارکردن نیە؟ حیزب و کۆمەڵە بۆچی بە سەر هەڵەکانی‬ ‫ڕابردوویان دا ناچنەوە و خەسارەکانی ڕابردوو قەرەبوو‬ ‫ناکەنەوە؟ هێزەکانی کورد چیان جیاوازە؟ بۆ چی ‪ ٨-٧‬هێزی‬ ‫چەکداری یەک نەگرتوو تەنیا لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان هەن؟ بۆ‬ ‫هێزی چەکداری دوو بەشی حیزب‪ ،‬هەموو بەشەکانی کۆمەڵە‪،‬‬ ‫پەژاک‪ ،‬پارتی ئازادی و خەبات ناکەونە ژێر فەرماندەرییەکی‬ ‫هاوبەشەوە و ناکرێن بە هێزێکی نەتەوەیی‪ .‬با دەرفەتی شەری‬ ‫چەکدارانە نەبێ و هیوای ئەوەش بخوازین کە هیچ کاتێک‬ ‫پێویست نەکا بۆ ئازادی کوردستان شەڕ چەکداری بکرێ‪ .‬بەاڵم‬ ‫کاتێک هەموو حیزبەکان هێزی چەکداریان هەیە‪ ،‬بۆ ئەو هێزانە‬ ‫نەکرێنەوە یەک؟‬ ‫لە قۆناغی خەبات بۆ ڕزگاریی نەتەوەییدا و تا ئەو کاتەی‬ ‫لە نێوان بەرەی مافخوازی و دەسەالتی ماف‌زەوتکەردا شەڕ‬ ‫هەیە‪ ،‬هەموو جیاوازی‪ ،‬ناکۆکی و دژایەتیەکی نێوخۆیی‬ ‫لە بەرەی بزووتنەوەی کورد دا تاوانە‪ .‬هەر کەس‪ ،‬الیەن‪،‬‬ ‫هێز یا فراکسیۆنێک کە ڕەشکردنی الیەنێکی دیکەی کورد‬ ‫و ناوزڕاندنی کەسایەتیە نەتەوەییەکان بکاتە قسەی ڕۆژی و‬ ‫کەموکووڕییەکان تەنیا بخاتە ئەستۆی الیەنی دیکەی بەشدار‬ ‫لە بزووتنەوەدا لەو تاوانەدا بەشدارە‪ .‬چاو لەو ماڵپەڕ و دیوە‬ ‫کۆمەاڵیەتیانە بکەن کە لە الیەن ئەندامان و الیەنگرانی حیزبە‬ ‫کوردیەکانەوە کراونەوە و بەڕێوە دەچن‪ .‬داخوا ڕۆژ هەیە کە‬ ‫نووسراوەیەک یا چەند نووسراوە بە ڕواڵەت بۆ پشتیوانی لە‬ ‫کەسایەتیەکی نەتەوەیی یا الیەنێکی سیاسی‪ ،‬بەاڵم لە بنەڕەت‬ ‫ڕا بۆ پەرەپێدانی دژبەری و ناکۆکیی نێوخۆیی و وەک ئەهریمەن‬ ‫نیشاندانی کەسایەتی یا الیەنێکی دیکە باڵو نەکرێنەوە‪ .‬داخوا‬ ‫ئەوەش سووچی ڕێژیمە کە ئێمە خۆمان ئاوا بەربووین بە گیانی‬ ‫یەکتر؟‬ ‫هەر کاتێک وەاڵمی ئەو پرسیارانەمان داوە‪ ،‬هەنگاوێک لە‬ ‫پێک هێنانی هێزێکی هاوبەش بۆ ئازادی کوردستان نزیک‬ ‫دەبینەوە‪.‬‬ ‫پ‪ -‬ئەگەر باسێکی گرینگ و شیاوی سەرنجتان مابێت‪ ،‬خۆشحاڵ‬ ‫دەبم ئاماژەی پێ بکەن بۆ ئەوەی وتووێژەکە دەوڵەمەند بێت‪.‬‬ ‫عەبدوڵاڵ حیجاب‪ :‬داوای سەرکەوتنتان بۆ دەکەم و خۆشحاڵم‬ ‫کە ئێوەی ڕووناکبیری الوی خاوەن بەرپرسایەتی ئاوا بە‬ ‫جیدییەتەوە وەدوای دۆزی نەتەوەیی کەوتوون‪ .‬داخوازم لە ئێوە‬ ‫ئەوەیە کە لە پێناو یەکیەتی نەتەوەییدا ئەوەی لە دەستتان‬ ‫دێ هەوڵ بدەن‪ .‬بە دڵنیاییەوە تەنیا ڕێگای ڕاست کە بەرەو‬ ‫سەرکەوتنمان دەبا‪ ،‬یەکیەتی نەتەوەییە‪ .‬سەرکەوتوو بن‪.‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪7‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫پێشه‌وا‪،‬پیاوێک بۆ فه‌لسه‌فه‬ ‫ هیوا شه‌مسی بورهان‬

‫هه‌ر واڵتێک سیسته‌می خوێندن و فێرکاری جیاوازی خۆی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫تا ڕاده‌یه‌کی زۆر ئه‌و سیسته‌مه‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌ ب ‌ه سه‌رمایه‌‪،‬‬ ‫مێژوو‪ ،‬کولتوور و ڕوانگه‌ی خه‌ڵکی ئه‌م واڵت ‌ه سه‌باره‌ت ب ‌ه ژیان‪.‬‬ ‫ب ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی ڕوانگه‌ی مرۆڤی ڕۆژئاوایی ڕوانگه‌یه‌کی زۆرتر‬ ‫داهێنه‌ر و ڕاستیخوازه‌‪ ،‬بۆی ‌ه سیسته‌می خوێندن و فێرکاری ل ‌ه‬ ‫واڵتانی ڕۆژئاوادا ب ‌ه پیتتر و پڕبارتره‌ و هه‌وڵ ده‌درێ تا خه‌ڵک‬ ‫ل ‌ه بواره‌کاندا شاره‌زایی زیادتر به‌ده‌ست بێنن‪ .‬بۆیه‌ش هه‌موو‬ ‫ساڵێ گه‌نجێکی زۆر ل ‌ه واڵتانی دیکه‌ڕا ڕوو ل ‌ه ڕۆژئاوا ده‌که‌ن‬ ‫تا بخوێنن و شتی زۆرتر فێر بن‪.‬‬ ‫من بۆ خۆم ده‌ ساڵ له‌مه‌وبه‌ر یه‌کێک له‌و گه‌نجان ‌ه بووم و‬ ‫بۆ درێژه‌دان به‌ خوێندن هاتمه‌ فه‌ڕانسه‌‪ .‬کاتێک که‌وتم ‌ه نێو‬ ‫سیسته‌می خوێندنی ئه‌م واڵته‌‪ ،‬له‌ هێندێک که‌م و کووڕی خوێندن‬ ‫له‌ الی خۆمان (ئێران به تایبه‌تی و ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ب ‌ه‬ ‫‪8‬‬

‫گشتی) باشتر تێ گه‌ییشتم‪ .‬بۆ نموونه‌ ل ‌ه فه‌ڕانسه‌دا خوێندکار‬ ‫ل ‌ه پۆلی ئاخری ده‌بیرستاندا (پۆلی دوازده‌) ده‌رسێکی ب ‌ه‬ ‫ناوی فه‌لسه‌فه‌ هه‌ی ‌ه و ئه‌گه‌رچی ته‌نیا به‌رکوتێک له‌م بوار‌ه‬ ‫تام ده‌کا به‌اڵم گرینگی به‌و وانه‌ی ‌ه ده‌درێ و ل ‌ه ئاخری ساڵدا‬ ‫یه‌کێک ل ‌ه مادده‌کانی تاقی کردنه‌وه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه کورده‌واری خۆماندا‬ ‫باوه‌ڕ ناکه‌م هه‌تا ئێستاش وانه‌یه‌ک ب ‌ه ناوی فه‌لسه‌فه‌ فێری‬ ‫قوتابی ده‌بیرستان بکرێ‪ ،‬ته‌نانه‌ت زۆر که‌س فه‌لسه‌فه‌یان پێ‬ ‫قسه‌ی بێسه‌ر و به‌ره‌ و فه‌یله‌سووفان به‌ کۆمه‌ڵێک ئینسانی‬ ‫بێکار ده‌زانن‪ .‬پێم وایه‌ ناسینی چه‌ندین فه‌یله‌سووفی دنیا و‬ ‫ئاشنا بوون ده‌گه‌ڵ بیرۆکه‌کانیان ده‌توانێ ل ‌ه داهاتوودا الوێک‬ ‫بۆ بڕیاردان و دۆزینه‌وه‌ی جهه‌تی ژیانی خۆی‪ ،‬زۆر یارید‌ه‬ ‫بدا‪ .‬ئه‌گه‌رچی پێشم وای ‌ه هه‌ر مرۆڤێک هه‌رچه‌ندیش ساکار و‬ ‫نه‌خوێنده‌وار بێ ‪ -‬ته‌نانه‌ت شوانێکیش‪ -‬فه‌لسه‌فه‌ی تایبه‌تی‬ ‫ژیانی خۆی هه‌یه و ئه‌م فه‌لسه‌فه‌ی ‌ه بۆ وی بایه‌خداره‌‌‪ ،‬به‌اڵم‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫بێگومانم که‌ ئاشنایه‌تی ده‌گه‌ڵ بیروڕای مرۆڤه‌ مه‌زنه‌کانی دنیا‬ ‫ده‌بێته هۆی کرانه‌وه‌ی ئاسۆی دڵ و ئاقڵی الوه‌کان و به‌ختی‬ ‫سازکردنی ژیانێکی ئاسووده‌یان بۆ زێده‌تر ده‌کا‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر به من بایه‌‪ ،‬وانه‌یه‌کم به‌ ناوی فه‌لسه‌فه‌ ل ‌ه ساڵی ئاخری‬ ‫خوێندنی پێش زانکۆ بۆ قوتابیان داده‌مه‌زراند و ناوه‌ڕۆک و‬ ‫چۆنییه‌تی ئه‌م وانه‌یه‌م ده‌سپارد‌ه ده‌ستی پسپۆڕانی ئه‌م بوار‌ه‬ ‫تا به‌ پێی توانایی و ئیمکانیات‪ ،‬ده‌سپێکێک له‌ دنیای فه‌لسه‌ف ‌ه‬ ‫پێشکه‌شی الوانی کورد بکه‌ن‪ .‬به‌س ل ‌ه الپه‌ڕه‌ی ئاخری کتێبی‬ ‫سه‌ربه‌و ده‌رسه‌‪ ،‬بۆ ڕانانی بیر و باوه‌ڕی یه‌کێک ل ‌ه گه‌وره‌کانی‬ ‫کورد سه‌باره‌ت به‌ خه‌باتی خۆی و نه‌ته‌وه‌‌که‌ی ل ‌ه ڕێبازی‬ ‫سه‌ربه‌ستیدا‪ ،‬وه‌سییه‌تنامه‌ی پێشه‌وا «قازی محه‌مه‌د» م ک ‌ه‬ ‫شه‌وی پێش ل ‌ه سێداره‌دانی نووسیوێتی‪ ،‬داده‌نا‪ .‬له‌وانه‌ی ‌ه ئه‌و‬ ‫فکره‌ی من بۆ هێندێک که‌س ب ‌ه شتێکی فانتێزی خۆ بنوێنێ‪،‬‬ ‫به‌اڵم به‌ڕاستی ئه‌و وه‌سییه‌تنامه‌یه‌ که‌چی ب ‌ه زمانێکی ساد‌ه و‬ ‫ڕه‌وان نووسراوه‌‪ ،‬خاڵی زۆر قووڵی تێدای ‌ه له‌سه‌ر فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫خه‌بات و به‌رپرسایه‌تیی سه‌رکرده‌یه‌ک له‌ ئاست نه‌ته‌وه‌که‌ی‬ ‫و هه‌روه‌ها چاره‌نووسی ژیانی شه‌خسی‪ .‬له‌و وه‌سییه‌تنامه‌ی ‌ه‬ ‫خوالێخۆشبوو پێشه‌وا تێمانده‌گه‌یه‌نێ ک ‌ه ڕێبه‌ری و سه‌رکردایه‌تی‬ ‫ن ‌ه کاری هه‌ر که‌سێک ‌ه و ن ‌ه جێی ئێره‌یی و به‌غیلییه‌‪ .‬ڕێبه‌ر‬ ‫بوون بارێکی قورسه‌ و هه‌ڵگرتنی پێویستی به‌ زانایی تێر و‬ ‫ته‌سه‌ل‪ ،‬وره‌ی به‌رز و تێبینی قووڵ هه‌یه‌‪ .‬به‌ قه‌ولی مه‌وله‌وی‬ ‫فارس «پله‌یه‌کی به‌رزه‌ ل ‌ه نێردیوان (په‌یژه‌)ی دنیای ئێمه‌«‬ ‫و بێت و لێی بکه‌وی ئێسکت خراپتر ده‌شکێ!‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه هێندێک که‌س بڵێن‪« :‬خۆ کورد فه‌یله‌سووفی دیکه‌شی‬ ‫هه‌بووه‌‪ ،‬بۆ بابه‌تێکی ئه‌وان دانه‌نرێ؟»‪ .‬وایه‌‪ ،‬کورد که‌سی‬

‫‌بووه پتر له‌ ده‌ریای فه‌لسه‌فه‌دا په‌له‌قاژه‌ی کردبێ و‬ ‫وای هه ‌‌‬ ‫شیاوتر بێ که‌ وانه‌یه‌کی فه‌لسه‌فی لێ وه‌رگیرێ‪ .‬به‌اڵم بۆ من‬ ‫ئه‌و وه‌سییه‌تنامه‌ی ‌ه ده‌توانێ وه‌اڵمی هێندێک پرسیاری الوێکی‬ ‫کورد بێ تا بزانێ بۆ گه‌له‌که‌ی ئه‌و هه‌موو قوربانییه‌ی داو‌ه و‬ ‫بۆچی هه‌تا ئێستا ئاواته‌که‌ی بۆ خاوه‌نی واڵتی خۆی بوون‪،‬‬ ‫وه‌دی نه‌هاتووه‌‪ .‬ده‌شزانم بۆ وه‌اڵمی ئه‌و پرسیاران ‌ه ده‌بێ زۆر‬ ‫الیه‌نی مێژوویی و سیاسیی کوردستان و دنیا له‌به‌ر چاو بگیرێ‬ ‫به‌اڵم وه‌کی گوتم وه‌سییه‌تنامه‌ی پێشه‌وا ده‌توانێ باشتر الیه‌نی‬ ‫فه‌لسه‌فی وه‌اڵمی ئه‌و پرسیاران ‌ه بۆ تاکی کورد ڕوون بکاته‌وه‌‪.‬‬ ‫پێم وای ‌ه خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و بابه‌ت ‌ه بۆ الوێک ک ‌ه که‌سایه‌تییه‌که‌ی‬ ‫ئێستا ده‌ڵه‌مه‌ی ‌ه ‪ -‬ن ‌ه مێرمنداڵ ‌ه تاز‌ه چاوی ئاقڵی پشکوتبێ‪،‬‬ ‫نه‌ مرۆڤێکی جێکه‌وتوو‌ه به‌ زه‌حمه‌ت ڕوانگه‌ی خۆی بگۆڕی‪-‬‬ ‫ده‌توانێ ل ‌ه په‌روه‌رد‌ه کردنی تاکێکی زه‌حمه‌تکێشی کورد ک ‌ه‬ ‫چاوه‌ڕوانییه‌کانی له‌ ژیاندا ماقووڵن‪ ،‬به‌ که‌ڵک و به‌ به‌هر‌ه‬ ‫بێ‪.‬‬ ‫گونجاندنی وه‌سییه‌تنامه‌ی ناوبراو له کتێبی ده‌رسێک ک ‌ه تا‬ ‫ئێستا نه‌مانبوو‌ه و جێ نه‌که‌وتووه‌‪ ،‬پڕۆژه‌یه‌کی دوور‌ه و زۆری‬ ‫پێ ده‌وێ‪ .‬به‌اڵم ده‌کرێ ئه‌و وه‌سییه‌تنامه‌یه‌ زۆرتر بخرێت ‌ه‬ ‫به‌ر چاوی خوێنه‌ران ‪ -‬ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه ڕێکه‌وتی به‌جێدا‪ -‬تا‬ ‫الوه‌کانمان پتر ده‌گه‌ڵ ڕوانگه‌کانی پێشه‌وا ئاشنا بن و زیادتر‬ ‫قه‌دری پیاو‌ه مه‌زنه‌کانی خۆیان بزانن‪.‬‬ ‫لیل ‪٢٠١٣/١٢/٢٣‬‬

‫‌‌‌‬

‫ئەم بابەتە‪ ،‬تایبەت بە گۆڤاری (واڵت) نووسراوە‪.‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪9‬‬

‫کۆماری کوردستان‪،‬‬ ‫ده‌سکه‌وتیکی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫و ئه‌زموونیکی مێژوویی‬ ‫ئاره‌ش لورستانی‬ ‫رووداوه‌کانی شه‌ڕی جیهانیی دوویه‌م له‌سااڵنی‪1941‬تا‪ 1945‬ل ‌ه‬ ‫الیه‌ک و ل ‌ه الیه‌کی دیکه‌ شکانی ئه‌رته‌شی ئیران له‌ الیه‌ن‬ ‫ئه‌رته‌شی سووری یه‌کیه‌تیی سوڤیه‌ته‌و‌ه و گه‌شه‌ی هه‌ستی‬ ‫نه‌ته‌وایه‌تیی کوردان و بوونی که‌سایه‌تییه‌کی وه‌ک قازی محه‌مه‌د‬ ‫و هاوبیرانی‌ له‌ به‌رانبه‌ر گه‌له‌که‌ی خۆیاندا ک ‌ه هه‌ستیان ب ‌ه‬ ‫به‌رپرسایه‌تی ده‌کرد له‌ ال‌یه‌کی دیکه‌وه‌‪ ،‬بواریان بۆ دامه‌رزانی‬ ‫کۆماری کوردستان رخساند‪ .‬قازی محه‌مه‌د و هاوڕێکانی‬ ‫هه‌له‌که‌یان قۆزته‌و‌ه و پاش چه‌ندمانگێک دوای هاتنی سوپای‬ ‫سوور‪ ،‬گرووپێکی سێ که‌سی به‌ سه‌رۆکایه‌تیی قازی محه‌مه‌د‬ ‫چوون ‌ه یه‌کیه‌تیی سۆڤیه‌ت و له‌ باکۆ له‌گه‌ڵ «جه‌عفه‌ر باقرۆف»‬ ‫سه‌رۆک وه‌زیرانی ئازه‌ربایجانی یه‌کیه‌تیی سۆڤیه‌ت و رێبه‌ری‬ ‫حیزبی کۆمونیست دانوستانیان کرد‪ .‬به‌اڵم ئه‌م کۆبوونه‌وه‌یان‬ ‫ئاکامێکی ئه‌وتۆی نه‌بوو و»باقرۆڤ» گوێی به‌ داواکانیان نه‌دا‪.‬‬ ‫جاریکی دیکه‌‪-‬سالی‪1945‬گرووپێکی هه‌شت که‌سی ب ‌ه سه‌رۆکایه‌تیی‬ ‫قازی محه‌مه‌د له‌ باکۆ چاویان به «باقرۆف» که‌وته‌و‌ه ک ‌ه له‌م‬ ‫دانیشتنه‌ دا قازی محه‌مه‌د راشکاوانه‌ باسی خودموختاری‬ ‫(ئۆتۆنۆمیی) هێنایه‌ گۆڕێ و»باقرۆڤ» ل ‌ه واڵمدا دا وتی‪:‬‬ ‫«جارێ نۆره‌ی ئازه‌رییه‌کان ‌ه و پێویست ناکا کورد له‌ وه‌رگرتنی‬ ‫ئۆتۆنۆمی دا په‌له‌ی بکا»‪« .‬حه‌سه‌ن ئه‌رفه‌ع» ده‌ڵێ‪ :‬قازی‬ ‫ێ به‌شێک بێ ل ‌ه‬ ‫محه‌مه‌د ب ‌ه رووسه‌کانی راگه‌یاند که‌ کورد نایه‌و ‌‬ ‫ئازه‌ربایجان‪ .‬رووسه‌کان دژی ئه‌و بیروبۆچوونه‌ی بوون و داوایان‬ ‫لی کردبوو داوای ئۆتۆنۆمی له‌ کۆماری ئازه‌ربایجان بکه‌ن ک ‌ه‬ ‫سیستمێکی کۆمۆنیستی له‌وێ ل ‌ه سه‌ر کار بوو‪.‬‬ ‫قازی محه‌مه‌د و هه‌یئه‌ته‌که‌ی هاوڕێی پاش گه‌ڕانه‌و‌ه بریاریان‬ ‫دا له‌و‌ه زیاتر چاوه‌ڕێی پشتیوانیی رووسه‌کان نه‌بن‪ .‬ئه‌وان‬ ‫الوازی و پرش و باڵویی سوپای ئێرانیان ب ‌ه هه‌ل زانی و کۆماری‬ ‫کوردستانیان راگه‌یاند‪ .‬هه‌ر به‌م بۆنه‌یه‌‌و‌ه ل ‌ه ‪26‬ی سه‌رماوه‌زی‬ ‫‪1324‬ی هه‌تاوی(‪ )1945/12/17‬له‌ ریۆره‌سمێکی مه‌زندا ئااڵی‬ ‫کوردستانیان هه‌ڵکرد‪ .‬دوای مانگێک ل ‌ه ‪ 1946/1/22‬له‌ مه‌یدانی‬ ‫«چوارچرا»ی مه‌هاباد ب ‌ه فه‌رمی کۆماری کوردستان راگه‌یه‌ندرا‪.‬‬ ‫پێویسته‌ بوترێ پێشتر له‌ ‪ 1945/12/1‬دا له‌ ته‌ورێز حکوومه‌تی‬

‫ئۆتۆنۆمیی ئازه‌ربایجان راگه‌یه‌ندرابوو‪.‬‬ ‫رۆژی ‪ 1946/1/22‬رۆژێکی مێژوویی بوو‪ .‬سه‌ره‌ڕای سه‌رما و‬ ‫سه‌خڵه‌تی‌ زستان‪ ،‬هه‌زاران که‌س ل ‌ه شاره‌کانی بۆکان‪ ،‬نه‌غه‌ده‌‪،‬‬ ‫ورمێ و ناوچه‌کانی دیکه‌و‌ه ملی رێگه‌ی مه‌هابادیان گرته‌ به‌ر‪‌.‬‬ ‫قازی محه‌مه‌د و پیاوماقواڵن و مه‌الکان و رووناکبیرانی شار ل ‌ه‬ ‫به‌رده‌م ئه‌و خه‌ڵک ‌ه پر خرۆشه‌دا راوه‌ستابوون‪ .‬مامۆستا مه‌ال‬ ‫حوسێنی مه‌جدی ب ‌ه دوعا و پاڕانه‌و‌ه ل ‌ه خوا‪ ،‬رێوره‌سمه‌که‌ی‬ ‫کرده‌وه‌‪ .‬له‌و رۆژه‌دا ‪ 16‬که‌س قسه‌یان کرد‪.‬‬ ‫پاشان قازی محه‌مه‌د ده‌ستی کرد ب ‌ه قسان‪« :‬ئه‌ی میلله‌تی‬ ‫کورد! ئه‌ی شێره‌پیاوانی کورد! ساڵوی خواتان لێ! داوا ل ‌ه‬ ‫خوای گه‌ور‌ه و ئێوه‌‪ ،‬گه‌لی کورد ده‌که‌م که‌ له‌و ئه‌رک ‌ه مه‌زنه‌ی‬ ‫که‌ پێتان سپاردوم یارمه‌تیده‌رم بن تا بتوانم له‌ پێناوی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی نه‌ته‌وه‌که‌مدا که‌ڵکی لێوه‌رگرم و ل ‌ه به‌رانبه‌ر خوا‬ ‫و ئێوه‌دا شه‌رمه‌زار نه‌بم‪ .‬گه‌لی کورد دوژمنێکی زۆری هه‌یه‌ ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه سه‌ر مافی ئه‌و گه‌ل ‌ه ل ‌ه هه‌ر چوار پارچه‌ک ‌ه رێککه‌وتوون و‬ ‫ب ‌ه هه‌ر جۆرێک بوو‌ه حاشایان له‌ مافی خودموختاریان کردو‌ه‬ ‫و خه‌باته‌که‌یان ب ‌ه دزی و چه‌ته‌یی له‌ قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن؛ تا بواری‬ ‫سڕینه‌وه‌ی باشتریان بڕه‌خسێنن‪».‬‬ ‫دوای قازی محه‌مه‌د‪ ،‬پازد‌ه که‌سی دیک ‌ه ب ‌ه نوێنه‌رایه‌تیی‬ ‫کۆمه‌اڵنی جۆراوجۆری نه‌ته‌وه‌ی کورد‪ ،‬وتاریان پێشکه‌ش کرد‪.‬‬ ‫ئه‌م رێوڕه‌سم ‌ه ب ‌ه شێعر و گۆرانی رازابۆو‌ه و مانگێک دوای‬ ‫ئه‌م جه‌ژنه‌‪ ،‬کابینه‌ی وه‌زیران ب ‌ه سه‌رۆک وه‌زیریی «حاجی‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫بابه‌شێخ» که‌ یه‌كیک له‌ مه‌ال گه‌وره‌کانی ناوچه‌که‌ بوو‪،‬‬ ‫راگه‌یه‌ندرا‪.‬‬

‫‪ -15‬پێکهێنانی هێزی پێشمه‌رگه‌ وه‌ک هێزی سه‌ربازی و‬ ‫ناردنی ئه‌فسه‌ر بۆ راهاتن ل ‌ه باکو‪.‬‬

‫گرنگترین کاره‌کانی کۆماری ‪ 11‬مانگه‌ی کوردستان‬

‫‪ -16‬هێشتنه‌وه‌ی بواری وتووێژ ده‌گه‌ڵ حکوومه‌تی ئێران تا‬ ‫دوایین ساته‌کانی ته‌مه‌نی کۆماری کوردستان‪.‬‬

‫قازی محه‌مه‌د و هاوکاره‌کانی ل ‌ه ماوه‌ی ته‌مه‌نی کورتی‬ ‫کۆماردا کارێکی زۆر و بێ هاوتایان کرد که‌ لێر‌ه دا ئاماژه‌یا ‌ن‬ ‫پێ ده‌کرێ‪:‬‬

‫‪ -17‬دامه‌زراندنی یه‌که‌تیی الوانی دیموکرات و ده‌رکردنی‬ ‫گۆڤاری «هاواری نیشتمان»‪ ،‬بۆ زیاتر گرنگیدان ب ‌ه الوان‪.‬‬

‫پێکهێنانی حکوومه‌ت ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای دیموکراسیی‬ ‫‪ -1‬‬ ‫ئازاد ب ‌ه ‪ 13‬وه‌زیر بۆ به‌ڕێوه‌بردنی کار وباری فه‌رهه‌نگی‪،‬‬ ‫خزمه‌تگوزاری‪ ،‬کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬سیاسی و ئیداری‪.‬‬

‫‪ -18‬هه‌وڵ و تێکۆشان بۆ که‌مڕه‌نگ کردنه‌وه‌ی هه‌ستی‬ ‫خێاڵیه‌تی و به‌رز کردنه‌وه‌ی روحیه‌ی هاوواڵتیبوون و‬ ‫بووژاندنه‌وه‌ی نه‌ریت و رێوڕه‌سم ‌ه ره‌سه‌نه‌ کوردییه‌کان‪.‬‬

‫به‌ فه‌رمی ناسینی زمانی کوردی له‌ ناوچه‌که‌‪ .‬چونکی‬ ‫‪ -2‬‬ ‫پێشتر ب ‌ه کارهێنانی زمانی کوردی ل ‌ه ئیداره‌کان قه‌ده‌خ ‌ه‬ ‫بوو‪.‬‬

‫‪ -19‬ته‌رخانکردنی بورسییه‌ی خوێندن بۆ خوێندکاران و‬ ‫ناردنی خوێندکار بۆ ته‌ورێز و باکۆ‪.‬‬

‫‪ -3‬‬

‫به‌رنامه‌ڕێژی بۆ خوێندن ب ‌ه زمانی کوردی‬

‫‪- 4‬‬ ‫جار‪.‬‬

‫فه‌رمی بوونی زمانی کوردی ل ‌ه لێدوانه‌کاندا بۆ یه‌که‌م‬

‫‪ -5‬‬

‫به‌ربه‌ره‌کانیی فه‌رمی دژی نه‌خوێنده‌واری‪.‬‬

‫‪ -6‬‬

‫به‌زۆره‌ملی کردنی خوێندن بۆ مندااڵن‪.‬‬

‫‪ -7‬‬

‫دیاریکردنی فۆرمێکی یه‌کگرتوو بۆ قوتابیان‪.‬‬

‫‪ -8‬به‌ کوردی نووسینی تابلۆی قوتابخانه‌کان‪ ،‬دوکانه‌کان‪،‬‬ ‫بینا و ئیداره‌کان ل ‌ه جیاتی فارسی‪.‬‬ ‫‪ -9‬هه‌وڵ و تێکۆشان ل ‌ه پێناو چاکسازی و دانانی هێندێک‬ ‫قانوون بۆ گۆڕینی کۆمه‌ڵێک نه‌ریت و رێوڕه‌سمی ناحه‌زی‬ ‫وه‌ک‪ :‬ژن هه‌ڵگرتن‪ ،‬سزادانی به‌رتیلده‌ر و به‌رتیلوه‌رگر‪ ،‬ئازار‬ ‫و ئه‌زیه‌تی ژن‪ ،‬کرده‌وه‌ و قسه‌ی سووک‪ ،‬دزی‪ ،‬سزادانی‬ ‫که‌سانی پێشێلکه‌ری قانوون‪ ،‬راکردن ل ‌ه مه‌یدانی شه‌ڕ و‬ ‫هه‌روه‌ها سزادانی ئه‌و که‌سانه‌ی ک ‌ه خیانه‌ت ب ‌ه نیشتمان ده‌که‌ن‬ ‫و ده‌سدرێژی ده‌که‌ن ‌ه سه‌ر نامووسی خه‌ڵک و ‪....‬‬ ‫‪ -10‬چاکسازیی کاروباری ئابووری و بازرگانی و کردنه‌وه‌ی‬ ‫هێندێک کۆمپانی و بڕه‌وپێدان و گه‌شه‌ی بازاری کاسبی ‌و‬ ‫کار‪.‬‬ ‫‪ -11‬دامه‌زراندنی چاپخانه‌ی کوردستان ل ‌ه مه‌هاباد و‬ ‫چاپخانه‌یه‌کی دیک ‌ه له‌ بۆکان‪.‬‬ ‫‪- 12‬‬ ‫مهاباد‪.‬‬

‫دامه‌زراندنی رادیۆی کوردستان به‌ زمانی کوردی ل ‌ه‬

‫‪ -13‬دامه‌زراندنی سینه‌ما ل ‌ه مهاباد و پێشاندانی هێندێک‬ ‫فیلمی دیکۆمێنتاری‪.‬‬ ‫‪ -14‬‬

‫کردنه‌وه‌ی کتێبخانه‌ی نیشتمانی ل ‌ه مه‌هاباد‪.‬‬

‫‪ -20‬هاندانی ژنان بۆ خوێندن و دامه‌زراندنی قوتابخانه‌ی‬ ‫تایبه‌ت ب ‌ه ژنان و به‌شدارکردنیان ل ‌ه چاالکییه‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت ل ‌ه راهێنان ‌ه سه‌ربازییه‌کان‪.‬‬ ‫‪ -21‬ده‌رکردنی هێندێک گۆڤاری وه‌ک‪ :‬گۆڤاری کوردستان‪،‬‬ ‫رۆژنامه‌ی کوردستان‪ ،‬هاواری نیشتمان‪ ،‬گۆڤاری گڕوگاڵی‬ ‫مندااڵنی کورد و گۆڤاری «هه‌اڵڵه» ‪.‬‬ ‫به‌راوردکردنی کۆماری کوردستان و حکومه‌تی کۆمۆنیستیی‬ ‫ئازه‌ربایجان‪:‬‬ ‫‌ته و جیاوازیی‬ ‫بۆ دڵنیا بوون ل ‌ه جیاوازیی ئه‌و دوو حکوومه ‌‌‬ ‫زۆری نێوان روانگه‌ی رێبه‌ره‌کانیان‪ ،‬شرۆڤه‌ی دوو که‌سایه‌تی ل ‌ه‬ ‫‌ته ده‌خه‌ینه‌ به‌رباس‪ :‬که‌سایه‌تی یه‌که‌م‬ ‫سه‌ر ئه‌م دوو حکوومه ‌‌‌‬ ‫«درێک کینان»ه‌ ک ‌ه مامۆستای زانکۆی به‌غدا بوو و سه‌ردانی‬ ‫کوردستانی عێراقی کرد و ئاماژه‌ی ب ‌ه چه‌ندین جیاوازیی‬ ‫‌ته کردوه‌‪ .‬ناوبراو ده‌ڵێ‪« :‬له‌ کوردستان‬ ‫ئه‌و دوو حکوومه ‌‌‌‬ ‫به‌ پێچه‌وانه‌ی ئازه‌ربایجان ‌‪ ،‬کاربه‌ده‌ستانی رووسی نابینرێن؛‬ ‫بێجگه‌ له‌و چه‌ند که‌سه‌ی ل ‌ه کۆنسولی یه‌کیه‌تیی سۆڤیه‌ته‌و‌ه‬ ‫له‌ ورمێو‌ه بۆ چاوپێکه‌وتن هاتوون ‌ه مه‌هاباد‪« ».‬ئه‌گه‌رچی ل ‌ه‬ ‫ئازه‌ربایجان ترس و تۆقاندن هه‌بوو به‌اڵم ل ‌ه کوردستان ته‌نانه‌ت‬ ‫زیندانییه‌کی سیاسییش ل ‌ه به‌ندیخانه‌دا نه‌بوو‪« .».‬له‌ مهاباد‬ ‫خه‌ڵک ده‌یانتوانی گوێ ل ‌ه رادیۆ ئانکارا و له‌نده‌ن بگرن به‌اڵم‬ ‫ل ‌ه ته‌ورێز گوێگرتن له‌و رادیۆیان ‌ه مه‌رگ و نه‌مانی ب ‌ه دواو‌ه‬ ‫بوو‪».‬‬ ‫که‌سایه‌تی دوویه‌م‪ ،‬دوکتور ره‌حیمی کوڕی سه‌یفی قازی ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌ڵسه‌نگاندنی ئه‌م دوو حکوومه‌ته‌‌‌دا ده‌ڵێ‪« :‬گومان له‌وه‌دا‬ ‫نییه‌ ک ‌ه هۆکاری سه‌ره‌کیی رووخانی کۆماری کوردستان په‌ل ‌ه‬ ‫په‌لی رێبه‌رانی ئازه‌ربایجان و خه‌یانه‌تی رووسه‌کان بوو‪ .‬هێندێک‬ ‫پێیان وای ‌ه هه‌رتک حکوومه‌ت له‌ الیه‌ن یه‌کیه‌تیی سۆڤیه‌ته‌و‌ه‬ ‫دامه‌زرا‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وانه‌ ل ‌ه هه‌ڵه‌دان؛ چونکی هه‌م رێژه‌ی ده‌سه‌اڵت‬ ‫و زاڵبوونی یه‌کیه‌تیی سۆڤیه‌ت له‌م دوو حکوومه‌ته‌‌‌دا و هه‌میش‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪11‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫شێوازی جێبه‌جێبوونی کاره‌کان له‌م دوو حکوومه‌ته‌‌‌دا زۆر‬ ‫جیاواز بوو‌«‪« .‬له‌ حکوومه‌تی ئۆتۆنۆمیی ئازه‌ربایجاندا‬ ‫سیستمێکی کۆمۆنیستی ب ‌ه پشتیوانیی پۆلیسی شاراو‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتی به‌ده‌ست بوو‪ ،‬ل ‌ه حاڵێکدا ل ‌ه کۆماری کوردستاندا‪،‬‬ ‫نه‌ سیستمی کۆمۆنیستی ده‌سه‌اڵتدار‬ ‫بوو و نه‌ پۆلیسی شاراوه‌ش ده‌بینرا»‪.‬‬ ‫«بزووتنه‌وه‌ی خه‌ڵکی کوردستان و‬ ‫حیزبی دیموکرات به‌ پێچه‌وانه‌ی ویست‬ ‫و سیاسه‌ته‌کانی یه‌کیه‌تیی سۆڤیه‌ت‬ ‫و باقرۆف (سکرتێری گشتیی حیزبی‬ ‫کۆمۆنیستی ئازه‌ربایجانی یه‌کیه‌تیی‬ ‫سۆڤیه‌ت) بوو؛ ل ‌ه حاڵێکدا حکوومه‌تی‬ ‫ئازه‌ربایجان‪ ،‬حیزبی کۆمۆنیست و‬ ‫کادره‌کانی حیزبی تووده‌ رێبه‌رایه‌تییان‬ ‫ده‌کرد»‪« .‬یه‌کیه‌تیی سۆڤیه‌ت‬ ‫دژایه‌تیی هه‌ر چه‌شن ‌ه هه‌نگاوێکی‬ ‫کانالیزه‌کراوی ل ‌ه کوردستاندا ده‌کرد‪،‬‬ ‫له‌ حاڵێکدا گه‌لی کورد و رێبه‌ره‌کانیان‬ ‫ده‌ستپێشخه‌رییان کرد و حیزبی‬ ‫دیموکراتی کوردستانیان دامه‌زراند‪».‬‬ ‫رۆژه‌کانی کۆتایی ته‌مه‌نی کۆماری و‬ ‫دوایین دژکرده‌وه‌کانی قازی محه‌مه‌د‪:‬‬

‫ده‌زانم‬ ‫«سوور‬ ‫حکوومه‌تی ئێران ل ‌ه‬ ‫دارم ده‌دا به‌اڵم من‬ ‫ی‬ ‫ل ‌ه خۆشی و شادی ‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌که‌مدا به‌شدار‬ ‫بووم‪ ،‬ئێستاش ل ‌ه‬ ‫ناخۆشی دا ب ‌ه جێیان‬ ‫ناهێڵم و ژیان و‬ ‫مردنم له‌گه‌ڵ ئه‌وان ‌ه‬ ‫و ئاماده‌م بکوژرێم‬ ‫به‌اڵم کوردستان ب ‌ه‬ ‫وێرانی نه‌بینم‪».‬‬

‫ئه‌و کاته‌ی «قه‌وامولسه‌ڵته‌نه‌«‬ ‫سه‌رۆک وه‌زیرانی ئیران چوو‌ه مۆسکۆ‬ ‫و گرێبه‌ستێکی ده‌گه‌ڵ ستالین واژوو‬ ‫کرد‪ ،‬ئیدی یه‌کیه‌تیی سۆڤیه‌ت‬ ‫پشتی کوردی به‌ردا و له‌ سۆنگه‌ی‬ ‫به‌شێک ل ‌ه ئیمتیازی نه‌وتی ئێران‬ ‫هه‌موو به‌ڵێنه‌کانی خۆی له‌ژێر پێ‬ ‫نا و ئه‌رته‌شه‌که‌ی له‌ کوردستان برد‌ه‬ ‫ده‌ر؛ پاشان ئه‌رته‌شی ئیران له‌ ‪26‬ی‬ ‫سه‌رماوه‌زی ‪)1946 /12/17( 1325‬‬ ‫دا گه‌ڕایه‌وه‌ شاری مه‌هاباد‪ .‬دیار‌ه‬ ‫ماوه‌یه‌ک بوو ک ‌ه ده‌نگۆی رۆیشتنی‬ ‫هێزه‌کانی یه‌کیه‌تیی سۆڤیه‌ت ل ‌ه‬ ‫ئێران و به‌ردانی پشتی کورد و‬ ‫تورک ل ‌ه گۆڕی دابوو‪ .‬له‌ هیندێک ل ‌ه به‌ڵگه‌کاندا هاتو‌ه ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه ‪ 1946/4/16‬واتا هه‌شت مانگ به‌ر ل ‌ه گیرانه‌وه‌ی مه‌هاباد‬ ‫له‌ الیه‌ن ئه‌رته‌شی ئیرانه‌وه‌‪ ،‬پێنج ئه‌فسه‌ری رووسی دێنن ‌ه‬ ‫گوندی «سه‌رای» سه‌قز و چاویان به‌ فه‌رمانده‌یی هێزه‌کانی‬ ‫پێشمه‌رگ ‌ه له‌ سه‌قز و بانه‌ ده‌که‌وێ‪ ......‬ئه‌فسه‌ره‌کان‬ ‫وتبوویان‪« :‬ئیمه‌ خه‌ریک ‌ه ئێران چۆل ده‌که‌ین رای ئیو‌ه‬ ‫چییه‌؟» حه‌مه‌ره‌شیدخان‪ ،‬فه‌رمانده‌ی هێزه‌کانی پێشمه‌رگه ل ‌ه‬ ‫‪12‬‬

‫وه‌اڵمدا وتبووی‪« :‬ئیمه‌ ده‌گه‌ڵ ئیران دوژمنایه‌تیی له‌مێژینه‌مان‬ ‫هه‌بوو که‌ ئه‌و ماوه‌ی ‌ه ل ‌ه بیرمان چووبۆوه‌‪ ،‬به‌اڵم ئیوه‌ هاتوون‬ ‫ئه‌م دوژمنایه‌تییه‌تان دیسان زیندوو کرده‌وه‌‪ .‬ئێستاش ک ‌ه‬ ‫هێمنایه‌تییه‌ک دروست بووه‌‪ ،‬ئێران چۆل ده‌که‌ن به‌ بێ ئه‌وه‌ی‬ ‫هیچ یارمه‌تییه‌کمان بۆ ب ‌ه جێ بێڵن‪....‬‬ ‫به‌داخه‌وه‌ هه‌موو ئه‌و شته‌ی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫یه‌کیه‌تیی سۆڤیه‌ت بیستبوومان ب ‌ه‬ ‫درۆ ده‌رچوون‪ ...........‬و درووشمی‬ ‫به‌رگری له‌ نه‌ته‌و‌ه چه‌وساوه‌کان بۆ‬ ‫گه‌لی کورد خێری نه‌بوو»‪.‬‬

‫به‌ر له‌وه‌ی ئه‌رته‌شی ئیران بگاته‌و‌‌ه‬ ‫مه‌هاباد‪ ،‬قازی محه‌مه‌د و رێبه‌رانی‬ ‫حکوومه‌ت و حیزب راوێژ و‬ ‫وتووێژێکی زۆریان ده‌گه‌ڵ که‌سایه‌تیی ‌ه‬ ‫جۆراوجۆره‌کان کرد و بڕیاریان دا ل ‌ه‬ ‫به‌رانبه‌ر ئه‌رته‌شدا شه‌ڕ بکه‌ن به‌اڵم‬ ‫دوای ئه‌وه‌ی دڵنیا بوون ئاکامێکی‬ ‫جگه‌ ل ‌ه وێرانبوونی ناوچه‌ک ‌ه نابێ‪،‬‬ ‫قازی محه‌مه‌د ل ‌ه رووی ناچارییه‌و‌ه‬ ‫رایگه‌یاند خۆڕاگری ئاکامی خراپی بۆ‬ ‫گه‌ل ب ‌ه دواوه‌ی ‌ه و ده‌بێت ‌ه هۆی زیان‬ ‫و زه‌ره‌رێکی زۆر بۆ خه‌ڵکی مه‌هاباد‬ ‫و ناوچه‌که‌‪ ،‬چونکی سوپای ئیران‬ ‫له‌وه‌ به‌هێزتر بوو ک ‌ه بتوانن خۆی‬ ‫له‌به‌ر راگرن‪ .‬ب ‌ه کورتی رێگه‌چاره‌یان‬ ‫ته‌نیا ئه‌و‌ه بوو که‌ رێبه‌رانی حیزب و‬ ‫که‌سایه‌تییه‌کان پێشنیاریان ب ‌ه قازی‬ ‫محه‌ممه‌د کرد که‌ مه‌هاباد جێ بێڵێ بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی نه‌کوژرێ‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه کۆمیته‌ی‬ ‫ناوه‌ندیی حیزب داوای لێ کرد یان‬ ‫بچێت ‌ه عێراق یان رووسیه‌‪ .‬ژه‌نه‌ڕاڵ‬ ‫بارزانییش هه‌ر ئه‌و داوایه‌ی لێ کرد‪.‬‬ ‫سه‌رکۆنسولی ئینگلیزیش له‌ ته‌ورێز‬ ‫داوای لێ کرد ل ‌ه رێگه‌ی عێراقه‌و‌ه‬ ‫بچێت ‌ه به‌ریتانیا‪ .‬ئه‌مریکاش نوێنه‌رێکی‬ ‫نارد‌ه الی و داوای لێ کرد ئیران ب ‌ه جێ‬ ‫بهێڵێ‪ .‬ل ‌ه وه‌اڵمی هه‌موو ئه‌و داوایانه‌دا‬ ‫وتی‪« :‬سوور ده‌زانم حکوومه‌تی ئێران له‌ دارم ده‌دا به‌اڵم من‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌که‌مدا به‌شدار بووم‪ ،‬ئێستاش ل ‌ه‬ ‫له‌ خۆشی و شادی ‌‬ ‫ناخۆشی دا ب ‌ه جێیان ناهێڵم و ژیان و مردنم له‌گه‌ڵ ئه‌وان ‌ه و‬ ‫ئاماده‌م بکوژرێم به‌اڵم کوردستان ب ‌ه وێرانی نه‌بینم‪ ».‬پاشان‬ ‫وتی «من سوێندم خواردو‌ه ده‌گه‌ڵ خه‌ڵکه‌که‌م بم‪ .‬حکوومه‌تی‬ ‫ناوه‌ندی ل ‌ه حاڵێکدا ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه مه‌هاباد ک ‌ه تووڕه‌ و قه‌ڵس ‌ه‬ ‫و ئه‌گه‌ر من بگرێ داخی دڵی به‌ من ده‌ڕێژێ و واز ل ‌ه خه‌ڵک‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫دێنێ‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵکی شار تووشی زه‌ره‌ر و زیان‬ ‫نه‌بن‪ ،‬ناچارم بمێنمه‌وه‌‪».‬‬ ‫قازی محه‌مه‌د دوایین وانه‌ی سیاسی به‌مجۆر‌ه ب ‌ه نه‌ته‌وه‌که‌ی‬ ‫ده‌ڵێته‌وه‌‪.‬‬ ‫وه‌سێتنامه‌ی قازی محه‌مه‌د‪ :‬یه‌کێک ل ‌ه قۆناخ ‌ه گرنگه‌کانی‬ ‫ژیانی قازی محه‌مه‌د‪،‬‬ ‫دوایین ساته‌کانی ژیان قازی محه‌مه‌د نووسینی وسیه‌تنامه‌که‌یه‌تی‬ ‫که‌ به‌شێکی به‌م چه‌شنه‌یه‌‪:‬‬ ‫میلله‌تی کورد! رۆڵه‌کان و برا خۆشه‌ویسته‌کانم! برا‬ ‫مافخوراوه‌کانم! گه‌له‌ چه‌وساوه‌که‌م! ئێستاش ل ‌ه دوایین‬ ‫ساته‌کانی ژیانم دا چه‌ند ئامۆژگارییه‌کتان ده‌که‌م‪ :‬وه‌رن ب ‌ه‬ ‫خاتری خودا ده‌ست ل ‌ه دوژمنایه‌تیی یه‌کتر هه‌ڵگرن و یه‌ک‬ ‫بگرن و پشت و پشتیوانی یه‌کتر بن‪ .‬له‌ به‌رانبه‌ر دوژمنی‬ ‫زاڵم دا بوه‌ستن‪ .‬خۆتان ب ‌ه دوژمن مه‌فرۆشن‪ .‬دوژمن هه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ی ده‌وێن ک ‌ه کاره‌که‌تان پێ ده‌کا و قه‌ت به‌زه‌یی پێتان‬ ‫دا نایه‌ته‌و‌ه و لێتان نابوورێ‪.‬‬ ‫دوژمنه‌کانی گه‌لی کورد زۆر و زاڵمن‪ ،‬به‌هێز و بێ به‌زه‌یین‪.‬‬ ‫رازی سه‌رکه‌وتنی هه‌ر میلله‌تێک یه‌کگرتوویی و یه‌کڕیزییه‌‪.‬‬ ‫یه‌کگرتوویی گه‌وره‌ترین پشتیوانه‌ بۆ میلله‌تێک‌‪ .‬هه‌ر میلله‌تێک‬ ‫یه‌کگرتوو و یه‌کڕیز نه‌بێ هه‌میش ‌ه ژیرده‌سته‌یه‪ .‬ئیو‌ه میلله‌تی‬ ‫کورد هیچتان ل ‌ه میلله‌ت ‌ه کانی ده‌وروبه‌ر که‌متر نییه‌ به‌ڵکو له‌و‬ ‫میلله‌تانه‌ی که‌ ئازاد کراون ئازاتر و به‌غیره‌تتر و شایسته‌تر‬ ‫و پێشکه‌وتووترن‪ .‬به‌اڵم ئه‌وانه‌ی رزگار بوون ل ‌ه نیو خۆدا‬ ‫یه‌کگرتوو بوون‪ .‬ئیوه‌ش وه‌کو هه‌موو نه‌ته‌وه‌کانی سه‌ر گۆی‬ ‫زه‌وی ژیرده‌سته‌ مه‌بن ته‌نیا ب ‌ه یه‌کگرتوویی و ئێره‌یی ب ‌ه یه‌کتر‬ ‫نه‌بردن و خۆنه‌فرۆشتن ب ‌ه دوژمنانی کورد رزگار ده‌بن‪.‬‬ ‫براکانم! ئیدی ب ‌ه دوژمن هه‌ڵمه‌فریوێن‪ ،‬دوژمنی کورد له‌ هه‌ر‬ ‫ره‌نگ و تایف و قه‌ومێک بێ هه‌ر دوژمنه‌‪ .‬بێ ره‌حمه‌‪ ،‬بێ‬ ‫ویژدانه‌‪ ،‬ره‌حمتان پێ ناکه‌ن و ب ‌ه ده‌ستی یه‌کتر به‌ کوشتتان‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬چاوچنووکتان ده‌که‌ن‪ ،‬ب ‌ه درۆ و ته‌ڵه‌ک ‌ه شه‌ڕی‬ ‫یه‌کترتان پێ ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ل ‌ه دوایین ساته‌کانی ژیانمدا ب ‌ه خاتری خوا ئامۆژگاریتان ده‌که‌م‬ ‫و پێتان ده‌ڵێم و خوداش عالم ‌ه من ئه‌وه‌ی له‌ ده‌ستم هات ب ‌ه‬ ‫گیان و دڵه‌و‌ه به‌ نسحه‌ت و رێنوێنی رێگه‌ی دروستم نیشان‬ ‫دان و له‌م پیوه‌ندییه‌دا درێغیم نه‌کرد و ئێستاش ده‌لێم و‬ ‫راده‌گه‌یه‌نم ک ‌ه ئیدی هه‌ڵمه‌فریوێن و بڕوا به‌ سوێند و ب ‌ه ده‌ست‬ ‫ب ‌ه قورئان دادان و به‌ڵین و په‌یمانه‌کان و دڵسۆزییه‌کانیان‬ ‫مه‌که‌ن‪ .‬ر‌ێنوێنی و وسیه‌تم ئه‌وه‌یه‌ منداڵه‌کانتان وه‌به‌ر خوێندن‬ ‫بنێن چونکی کورد هیچی ل ‌ه نه‌ته‌وه‌کانی دیک ‌ه که‌متر نیی ‌ه‬ ‫خوێنده‌واری نه‌بێ‪ .‬بخوێنن تا ل ‌ه کاروانی نه‌ته‌وه‌کانی دیک ‌ه‬ ‫دوا نه‌که‌ون‪ ،‬ته‌نیا خوێندن(زانست و زانین)‪ ،‬چه‌کی ده‌ستی‬

‫دوژمنه‌‪ .‬دڵنیا بن و بزانن ئه‌گه‌ر یه‌کگرتوو و یه‌کڕیز بن‪ ،‬زۆر‬ ‫باش به‌ سه‌ر دوژمندا سه‌ر ده‌که‌ون‪ .‬ئیو‌ه نابێ ب ‌ه کوژرانی من‬ ‫و برازاکانم بترسێن‪ ،‬که‌سانێکی زۆری وه‌ک من له‌و رێگه‌یه‌دا‬ ‫سه‌ر ده‌نێنه‌و‌ه تا گه‌لی کورد ب ‌ه هیوا و ئامانجه‌کانی بگا‪.‬‬ ‫خۆشه‌ویستان! کوردستان ماڵی هه‌موو کوردێکه‌‪ ،‬هه‌روه‌ک ل ‌ه‬ ‫ماڵه‌و‌ه که‌سێک شتێک بزانێ به‌رپرسایه‌تی ده‌درێتی و که‌سیش‬ ‫هه‌قی منت کردنی نییه‌‪ ،‬کوردستانیش وه‌‌ک ئه‌و ماڵه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر زانیتان که‌سێک له‌و ماڵه‌دا کارێکی له‌ ده‌ست دێ بیکا‪،‬‬ ‫نابێ به‌ری پێ بگرن و کێشه‌ی بۆ ساز بکه‌ن‪ ،‬نابێ دڵمه‌ند‬ ‫بن که‌ یه‌کێکتان به‌رپرسایه‌تییه‌کی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر که‌سێکی‬ ‫به‌رپرسایه‌تییه‌کی درایه‌ بزانن ک ‌ه شاره‌زای ‌ه و وشیار‌ه «که‌وات ‌ه‬ ‫لێیگه‌ڕێن خزمه‌ت بکا و ئێوه‌ش یارمه‌تیده‌ری بن»‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬ ‫‪ .1‬‬

‫رۆژنامه‌ی «کوردستان»‬

‫‪ .2‬‬

‫سایتی «کوردستان و کورد»‬

‫‪ .3‬کتێبی»چل سال خه‌بات له‌ پێناوی ئازادی»‪ :‬دكتر قاسملو‬ ‫«ده‌روازیه‌ك به ڕووی خوێندنه‌وه‌یه‌كی نوێی (ژ‪ .‬كاف)‬ ‫‪ .4‬‬ ‫و پێشه‌وا قازی موحه‌ممه‌دی شه‌هید و كۆماری كوردستاندا»‪-‬‬ ‫نووسینی عمر عبدالعزیز‪ -‬وه‌رگێڕانی دلێر عه‌باسی‬ ‫‪ .5‬‬

‫«تاریخ مهاباد»‪ ،‬محمد صمدی ‪ ،‬چاپی مه‌هاباد‬

‫‪ .6‬‬

‫«كردها‪،‬یك بررسی سیاسی وتاریخی»‪ ،‬حسن ارفع‬

‫‪ .7‬‬ ‫هه‌ولێر‬

‫حكوومه‌تی كوردستان‪ ،‬نه‌وشیروان مسته‌فا‪ ،‬چاپی دووهه‌م‬

‫‪ .8‬‬

‫«اسرار محاكمه قاضی و یارانش»‪ ،‬رحیم سیف قاضی‬

‫‪ .9‬‬

‫جمهوریه تی كوردوستان‪ ،‬مه‌حموود مه‌ال عیززه‌ت‬

‫‪ .10‬‬

‫«كردها و كردستان» ‪،‬دركینان‬

‫‪ .11‬‬

‫تاریك وروون‪ .‬هێمن‬

‫‪ .12‬گه شتیك به كوماری مه‌هاباددا‪ ،‬عه قید به كر عبدالكه‌ریم‬ ‫حه ویزی‪.‬‬ ‫‪ .13‬‬

‫یادداشته كانی به كر حه‌ویزی‬

‫‪« .14‬کتاب تاریخ معاصر کرد»‪ ،‬نووسینی دیوید مک داول‪،‬‬ ‫ترجمه ابراهیم یونسی‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪13‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫ی‬ ‫ی نه‌ته‌وایه‌ت ‌‬ ‫ی شوناس ‌‬ ‫ی بیچمگرتن ‌‬ ‫پرۆسه‌ ‌‬ ‫لە کۆماری کوردستان دا‬ ‫عارف نادری‬

‫(خوێندنەوەیەک‬ ‫لە سەر بنەمای‬ ‫نووسراوەکانی‬ ‫رۆژنامەی‬ ‫فەرمیی کۆمار)‬

‫ی شوناس یه‌كێك له‌و پرس ‌ه سه‌ره‌كی‌‌و بنه‌ماییانه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پرس ‌‬ ‫ی هاوڕان‌و‬ ‫ی ل ‌ه سه‌ر گرینگایه‌تی ‌‬ ‫ی مرۆڤ ‌‬ ‫هه‌موو تاك‌و كۆیه‌ك ‌‬ ‫ی لێكدانه‌وه‌و‬ ‫ێ ئاستی‌‪ ،‬تاك‌‪ ،‬كۆمایی‌‌و نه‌ته‌وه‌ی ‌‬ ‫ل ‌ه س ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌یه‌‌و هه‌ر كه‌س ل ‌ه ره‌هه‌نده‌ێكه‌و ‌ه بۆ ‌‬ ‫خوێندنه‌وه‌یان لێ ‌‬ ‫ی ل ‌ه خۆیدا‪،‬‬ ‫ی پێداگره‌‪ .‬ئه‌مه‌ش خۆ ‌‬ ‫ده‌چێ‌‌و ل ‌ه سه‌ر الیه‌نێك ‌‬ ‫ی ك ‌ه‬ ‫ی لێده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی جیاواز ‌‬ ‫ده‌رئه‌نجامگیر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پێكهاته‌ ‌‬ ‫ئێم ‌ه لێره‌دا‪ ،‬شوناس وه‌كوو هه‌وێن‌و كاربه‌ست ‌‬ ‫ی ده‌خه‌ین ‌ه‬ ‫ی كوردستان ‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌‪ ،‬كوردایه‌تی‌‌و ناسنامه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تایبه‌ته‌وه‌‪ ،‬پێناسه‌‌و شرۆڤه‌ ‌‬ ‫به‌رباس‌و ل ‌ه سۆنگه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی ئاوه‌ها‪ ،‬پێویست ‌ه سه‌ره‌تا‪،‬‬ ‫ی بۆ باسێك ‌‬ ‫ده‌كه‌ین‪ .‬ئه‌گه‌رچ ‌‬ ‫ی باسه‌كه‌‪ ،‬وه‌ك‪ :‬شوناس‌و نه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫توخم ‌ه سه‌ره‌كییه‌كان ‌‬ ‫ی سه‌ربه‌ست مانا بكرێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئێم ‌ه‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌یی‌«‬ ‫ته‌نیا ئاوڕ ل ‌ه ده‌سته‌واژه‌و چه‌مكی‌«شوناس ‌‬ ‫‪14‬‬

‫ی نه‌ته‌وه‌یی‌‪ ،.‬تێگه‌یشتن‪،‬ناسیاری‌‌و ‬ ‫ده‌ده‌ینه‌وه‌‪ .‬شوناس ‌‬ ‫ی‬ ‫ی جیاكه‌ره‌وه‌ ‌‬ ‫ی تایبه‌تمه‌ندی‌‌و خه‌سڵه‌ته‌كان ‌‬ ‫ناسین ‌‬ ‫یه‌ك نه‌ته‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه بریتی ‌ه له‌‪ :‬به‌هاكان‪ ،‬شانازییه‌كان‪،‬‬ ‫ی یه‌ك كۆمه‌ڵگا‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ژێرخان ‌ه فیكری‌‌و فه‌رهه‌نگییه‌كان ‌‬ ‫ی هه‌مه‌كی‌‌و گشتگیر‬ ‫ی یه‌كانگیرییه‌ك ‌‬ ‫ی جڤاكدا‪ ،‬به‌ستێن ‌‬ ‫ناخ ‌‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌سته‌به‌ر ده‌كات‪ .‬شوناسێك ك ‌ه پێنج ڕه‌هه‌ند ‌‬ ‫وات ‌ه ڕه‌هه‌نده‌كانی‌‪ »:‬سایكۆلۆژی‌‪ ،‬كولتووری‌‪ ،‬خاك‪،‬‬ ‫ی ویژدان‌و‬ ‫سیاس ‌هت‌و مێژوو» ل ‌ه به‌رده‌گرێ‌‌و ب ‌ه دروستكردن ‌‬ ‫ی هاوبه‌ش‌و‬ ‫ی كۆمایی‌‪ ،‬هه‌ست‪ ،‬خولیا‪ ،‬چاره‌نووس ‌‬ ‫شعوور ‌‬ ‫ی ته‌با‌و‬ ‫ی كۆمایه‌ك ‌‬ ‫ی یان پێكهێنان ‌‬ ‫ی سیاس ‌‬ ‫ی یه‌كه‌یه‌ك ‌‬ ‫وێنا ‌‬ ‫هاوچه‌شن‌و هاوبه‌رژه‌وه‌ند‪ ،‬ئامانج‌و ئارمانجه‌كانیان‬ ‫پێكه‌و ‌ه ده‌به‌ستێته‌وه‌و‪ ،‬گونجاو و هاوتایان ده‌كات‪.‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫ێ‬ ‫شوناسی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌ وه‌كوو گرینگترین پرسی‌ نه‌ته‌و‌ه ب ‌‬ ‫ی گه‌شه‌‌و‬ ‫ی له‌ حاڵ ‌‬ ‫ی جیهانی‌ سێهه‌م‪ ،‬واڵتان ‌‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌كان‪ ،‬واڵتان ‌‬ ‫ی هاوواڵتیبوون‪،‬‬ ‫ی گه‌شه‌سه‌ندوو ل ‌ه ژێر ناو ‌‬ ‫ته‌نانه‌ت واڵتان ‌‬ ‫ی‬ ‫گشتگیرترین‌و هاوكات ره‌واترین ئاستی‌ شوناس ل ‌ه ته‌واو ‌‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌یی‌‪ ،‬پێڤاژۆ ‌و‬ ‫سیستمه‌ جڤاكییه‌كانه‌‪ .‬چونكه‌ شوناس ‌‬ ‫ی ئاگایانه‌‌و وشیارانه‌ی‌ یه‌ك نه‌ته‌و‌ه ب ‌ه‬ ‫پرۆسه‌ی‌ وه‌اڵمدانه‌وه‌ ‌‬ ‫ی خۆیه‌تی‌‪ ،‬واته‌‪ :‬رابردوو‪ ،‬چۆنایه‌تی‌‪،‬‬ ‫ی ده‌ورانده‌ور ‌‬ ‫پرسیاره‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫زه‌مان‪ ،‬پابه‌ندی‌‪ ،‬ئاخێزگه‌ی‌ سه‌ره‌كی‌‌و هه‌میشه‌یی‌‪ ،‬بیاڤ ‌‬ ‫شارستانی‌‪ ،‬پێگه‌ی‌ رامیاری‌‪ ،‬ئابووری‌‪ ،‬فه‌رهه‌نگی‌‌و به‌ها‬ ‫ی خۆیه‌تی‌‪ .‬كۆمه‌ڵ ‌ه روانگه‌‪،‬‬ ‫ی دیرۆكی ‌‬ ‫ی شوناس ‌‬ ‫هه‌ڵقۆاڵوه‌كان ‌‬ ‫ی مێژووی‌ نه‌ته‌وه‌یه‌ك‬ ‫تێڕوانین‪ ،‬به‌ریان‌و به‌هاگه‌لێك كه‌ ب ‌ه درێژای ‌‬ ‫ی مرۆڤیان‬ ‫ی كلیدی‌ ك ‌ه زه‌ین‌و هزر ‌‬ ‫ته‌شكیان گرتووه‌‪ ،‬واتاگه‌لێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هاوبه‌ش ‌‬ ‫ی ده‌رهه‌ست‌و چاره‌نووس ‌‬ ‫په‌روه‌رده‌و‪ ،‬ئیراده‌گه‌رای ‌‬ ‫به‌رهه‌ستیان بۆ وێنا كردوون‪ .‬وته‌زایه‌ك ك ‌ه جۆرێك لێزانی‌‪،‬‬ ‫زانایی‌‪ ،‬به‌ریان‌و پێكهاته‌یه‌ك له‌ توخمه‌كان(واته‌‪ :‬مژاره‌كان‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی خۆیدا‪ ،‬دیاریكه‌ر ‌‬ ‫وێنا ده‌رهه‌ست‌و لێڕوانینه‌كان)‪ ،‬كه‌ ل ‌ه ناخ ‌‬ ‫ی تاك ل ‌ه هه‌مبه‌ر پرس ‌ه تاكی‌‌و‬ ‫ی هه‌ڵسوكه‌وت‌و هه‌ڵوێست ‌‬ ‫شێواز ‌‬ ‫جڤاكییه‌كان‪ ،‬رووداو‌و ئاڵوگۆڕه‌ پێوه‌ندیداره‌كانه‌‪.‬‬ ‫ی شوناسی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌‪ »:‬زمان‌و ئه‌ده‌بیات‪،‬‬ ‫ته‌وه‌ر‌ه سه‌ره‌كییه‌كان ‌‬ ‫ی كولتووری‌‌و جوغرافیا» ل ‌ه خۆ ده‌گرێ‌‌و چوار‬ ‫مێژوو‪،‬میرات ‌‬ ‫ی فه‌رهه‌نگ‪ ،‬سیاسه‌ت‪ ،‬حقووق‌و ئابووری‌ ده‌توانن ب ‌ه‬ ‫بیاڤ ‌‬ ‫ی خۆیان ل ‌ه جڤاتدا‪،‬‬ ‫ی دامه‌زراوه‌كان ‌‬ ‫رێكخستن‌و ئۆرگانیزاسیۆن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی شوناس ‌‬ ‫ی بیچمگرتن‪ ،‬به‌رده‌وامی‌‌و پێشڤه‌چوون ‌‬ ‫به‌ستێن ‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‌ ده‌سته‌به‌ر بكه‌ن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌یی‌ باس‌و پرسیار ل ‌ه چییه‌تی‌‌و كێیه‌تی ‌‬ ‫شوناس ‌‬ ‫ی‬ ‫ئێمه‌‌و فه‌لسه‌فه‌ی‌بوون‌و هه‌رمانی‌ ئێمه‌یه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت به‌رده‌وام ‌‬ ‫ی‬ ‫خه‌باتی‌ ئێمه‌‌و سه‌ركه‌وتنی‌ ئێمه‌‌و گه‌لی‌ ئێمه‌‪ ،‬به‌ ته‌واو ‌‬ ‫ی ب ‌ه‬ ‫گرێدراوی‌ ئه‌م چه‌مكه‌یه‌‪ .‬چونكه‌ ته‌نیا هۆكارێكه‌ ك ‌ه ره‌وای ‌‬ ‫ی ئێم ‌ه ده‌دات‌و هاوكاتیش چ وه‌كوو كاتالیزور‪ ،‬چ‬ ‫داخوازییه‌كان ‌‬ ‫ی پانگراو ‌و كرده‌یی‌‪ ،‬پێداویستیی ‌ه مرۆڤی‌‌و‬ ‫وه‌كوو دینامیزمێك ‌‬ ‫ێ تۆكمه‌یی‌ به‌ بیرۆكه‌‌و‬ ‫ماددییه‌كانمان بۆ دابین ده‌كات‪ .‬ده‌توان ‌‬ ‫ی بۆ‬ ‫ئه‌زموونه‌كانمان بدات‌و گوتار(دیسكۆرس)‌و كرداری‌ سیاس ‌‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌ ده‌سته‌ب ‌هر‌و هاوچه‌شنییه‌كان‪ ،‬هاوپێوه‌ند‌و‬ ‫چێ‌بوون ‌‬ ‫ی مكانیكی‌(‬ ‫هاوته‌ریب‌و رێكبخات‪ .‬ب ‌ه واتایه‌كی‌ دیكه‌‪ ،‬یه‌كانگیر ‌‬ ‫ی ئۆرگانیكی‌( كۆمه‌ڵگای‌ مۆدێرن)‬ ‫سه‌ره‌تایی‌) بۆ یه‌كانگیر ‌‬ ‫بگۆڕێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی سه‌ره‌كیی‌«كێمه‌ئه‌ز»‪ ،‬هه‌ڵگری‌ واتا ‌‬ ‫وه‌اڵمدانه‌وه‌ به‌پرسیار ‌‬ ‫ی‬ ‫تاكه‌كه‌سی‌‪ ،‬سۆزداری‌‪ ،‬جڤاكی‌‌و كولتووریه‌‪ .‬چاره‌نووس ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هاوبه‌ش‌و داهاتوو ‌‬ ‫ی هاوبه‌ش‪ ،‬مێژوو ‌‬ ‫هاوبه‌ش‪ ،‬خووخده‌ ‌‬ ‫ی هاوبه‌شدا بۆت دیاری‌ ده‌كا‌و‬ ‫هاوبه‌ش ل ‌ه جوغرافیا‌و قه‌واره‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌رپرسایه‌تی‌‌و حه‌زێك ل ‌ه ناخ‌و هزردا ده‌ئافرێنێ‌‪ ،‬كه‌ هه‌ست ‌‬ ‫ی پێده‌ڵێن‪ .‬له‌م نێوه‌دا‪،‬‬ ‫نیشتمانپه‌روه‌ری‌‌و واڵت خۆشه‌ویستی ‌‬ ‫راگه‌یه‌نه‌كان‪ ،‬به‌تایبه‌ت رۆژنامه‌كان وه‌كوو به‌رهه‌می‌ ژیاری‌‌و‬

‫ی‬ ‫شارستانییه‌ت رۆڵێكی‌ به‌رچاویان له‌ ده‌ركه‌وتنی‌ ئاڵوگۆڕ ‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌‌و گۆڕینی‌ به‌ها كولتوورییه‌كان‪ ،‬له‌ هه‌ر دوو‬ ‫ی رۆنان‌و په‌ره‌ئه‌ستاندندا بووه‌و ب ‌ه كه‌ڵكوه‌رگرتن ل ‌ه دوو‬ ‫ئاست ‌‬ ‫توخمی‌ زانیاری‌‌و زانیاری‌ به‌خشین‪ ،‬توانیویان ‌ه هه‌ڵسوكه‌وت ‌ه‬ ‫ی دیاریكراو رابكێشن‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫جڤاكییه‌كان به‌ره‌و ئاقارو ئاراسته‌ ‌‬ ‫زۆرێك ل ‌ه خاوه‌نرایان له‌ سه‌ر ئه‌م باوه‌ڕه‌ن كه‌ راگه‌یه‌نه‌كان‬ ‫ی نوێیان به‌رانبه‌ر‬ ‫له‌ قۆناغ ‌ه جیاوازه‌كانی‌ مێژوودا‪ ،‬لێڕوانینێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بنه‌ماكان ‌‬ ‫ب ‌ه ژیان دروست كردووه‌و‪ ،‬ل ‌ه گه‌شه‌سه‌ندن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بیركردنه‌وه‌و تێگه‌یشتن ‌‬ ‫ی دێموكراتیك‌و ئاوه‌ژووكردن ‌‬ ‫ژیان ‌‬ ‫خه‌ڵكدا‪ ،‬كاریگه‌ربوون ‌و به‌ قه‌ڵه‌مباز‌و تێپه‌ڕاندنی‌ مرۆڤ ل ‌ه‬ ‫چه‌قبه‌ستوویی‌‌و ده‌مارگرژی‌‌و دیماگوژیی‌ ئایینی‌‌و ئایینزایی‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ی رێنیسانس‪ ،‬سیكۆالریزم‌و ئۆمانیزم بوون‪ «(.‬بندیكت‬ ‫دیهێنه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی چاپ‌و جۆراوجۆری ‌‬ ‫ی وای ‌ه كه‌‪ »:‬تێكنۆلۆژ ‌‬ ‫ئاندرسۆن» بڕوا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پازده‌و هه‌روه‌ها سه‌د‌ه ‌‬ ‫ی سه‌ده‌ ‌‬ ‫زمانه‌كان ل ‌ه كۆتایی‌یه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی جڤاك ‌‬ ‫ی نوشست‌و خورانه‌وه‌ ‌‬ ‫ی ئورووپا‪ ،‬بوو‌ه ئامیان ‌‬ ‫شازده‌ ‌‬ ‫ی فره‌چه‌شنی‌‌و‬ ‫ی مه‌سیحییه‌ت‌و ده‌ركه‌وتن ‌‬ ‫سپیتایی‌ جیهان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بیچمگرتن ‌‬ ‫ی خۆیدا بنه‌ماكان ‌‬ ‫جۆراوجۆری‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مه‌ش ب ‌ه دوا ‌‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌یی‌ ده‌سته‌به‌ر كرد»‪ .‬واته‌ بنیاتنان‌و‬ ‫وشیاری‌‌و ئاگای ‌‬ ‫ی شوناسی‌ نه‌ته‌وایه‌تی‌یه‌‪.‬‬ ‫ی هۆكارێك كه‌ بنه‌ڕه‌ت ‌‬ ‫ته‌شك گرتن ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ڵبه‌ت»ئاندرسۆن» ل ‌ه سه‌ر ئه‌و بڕوایه‌یه‌ كه‌‪ »:‬گه‌شه‌سه‌ندن ‌‬ ‫چاپ‌و راگه‌یه‌نه‌كان‌و ته‌كنیكی‌ پێوه‌ندیگرتن له‌ باشترین‬ ‫ی ئاگایی‌ نه‌ته‌وایه‌تی‌یه‌‪،‬‬ ‫ی پێویست بۆ ده‌ركه‌وتن ‌‬ ‫حاڵه‌تدا‪ ،‬مه‌رج ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ته‌واو‪ ».‬هه‌ر له‌م باره‌یه‌وه‌‪ »،‬تامسۆن» رۆڵ ‌‬ ‫نه‌ك مه‌رج ‌‬ ‫راگه‌یه‌ن ‌ه نوێیه‌كان له‌ درێژایی‌ پێنج سه‌د‌هی‌ رابردوودا‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ی ‪500‬‬ ‫بیچمگرتنی‌ بیست‌و پێنج ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه نزیكه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پازده‌دا‪ ،‬ب ‌ه بنه‌مای ‌‬ ‫یه‌كه‌ی‌ سیاسی‌« شبه‌ دولت» ل ‌ه سه‌ده‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌زانێت‪ ».‬ئه‌و ده‌ڵێت‪ »:‬ته‌شك گرتنی‌ ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌كان ‌‬ ‫ی هێما‌و هه‌ستیاری‌ به‌رانبه‌ر‬ ‫مۆدێڕن پێویستی‌ ب ‌ه ئافراندن ‌‬ ‫ی بوو‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ش راگه‌یه‌ن ‌ه نوێیه‌كان‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌ی ‌‬ ‫به‌ شوناس ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌سته‌به‌ریان كرد‪ ».‬هه‌روه‌ها خوێندن‌و نووسین كه‌ ب ‌ه درێژای ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نۆزده‌ ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‌ به‌رچاو له‌نێو خه‌ڵكدا په‌ر‌ه ‌‬ ‫سه‌ده‌ ‌‬ ‫ی بوو‪،‬‬ ‫سه‌ند‪ ،‬گرینگترین هۆكاری‌ به‌هێزبوونی‌ رۆحی‌ نه‌ته‌وه‌ی ‌‬ ‫ی‬ ‫ی وانه‌كان ‌‬ ‫چوونك ‌ه خوێندن‌و نووسین گه‌ره‌نتی‌ دووپاتبوونه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‌‌و ده‌روونی‌كردنی‌ ئه‌و وانانه‌‌و‪ ،‬بواری‌ وه‌رگرتن ‌‬ ‫له‌الیه‌نی‌ ده‌روونی‌‌و هزریه‌و‌ه ئاماده‌ كرد‪.‬‬ ‫ی به‌و ئاكامه‌ ده‌گه‌ین كه‌ پاش‬ ‫ی مێژووی ‌‬ ‫به‌ خوێندنه‌وه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫شۆڕشی‌ فه‌رانسه‌‪ ،‬چه‌مكی‌ مۆدێرنی‌ نه‌ته‌وه‌و ئه‌ندێش ‌ه ‌‬ ‫ی نۆزده‌دا‪ ،‬ده‌وڵه‌ت ـ‬ ‫ی گرتووه‌و ل ‌ه سه‌ده‌ ‌‬ ‫ی بیچم ‌‬ ‫نه‌ته‌وایه‌ت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئورووپایی‌ پێكهاتوون‪ ،‬له‌ ئێراندا‪ ،‬پرسی‌ پێكهێنان ‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌كان ‌‬ ‫ی مه‌شرووته‌دا ده‌كه‌وێت ‌ه رۆژه‌ڤه‌وه‌و‬ ‫ی مۆدێڕن ل ‌ه شۆڕش ‌‬ ‫ده‌وڵه‌ت ‌‬ ‫ی رۆنانی‌«ئێرانی‌ نوێ‌« یان‬ ‫ی ره‌زاخان دا‪ ،‬پرۆژه‌ ‌‬ ‫له‌ سه‌رده‌م ‌‬ ‫ی تاقانه‌و‌ه دێته‌ ئاراوه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫نه‌ته‌وه‌سازی ب ‌ه شوناسێكی‌ نه‌ته‌وه‌ی ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌ هاتن ‌ه سه‌ركاری‌ ئیسالمی‌ سیاسی‌ له‌ ئێراندا‪ ،‬ئاراسته‌ك ‌ه ‌‬ ‫به‌ره‌و» ئومه‌ت سازی‌« به‌راوه‌ژوو ده‌كرێت‪.‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪15‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫ی بابان‪ ،‬ئه‌رده‌اڵن‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌ كوردستاندا‪ ،‬ئه‌گه‌رچی‌ میرنشینه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫موكریان‪ ،‬سۆران‌و بادینان هه‌بوون‪ ،‬یان مدحه‌ت به‌درخان ل ‌ه ساڵ ‌‬ ‫ی ل ‌ه تاراوگه‌دا باڵوكردۆته‌وه‌‪،‬یان‬ ‫‪1898‬دا رۆژنامه‌ی‌ كوردستان ‌‬ ‫ی نه‌مریش‬ ‫ی وه‌شاندوه‌و‪ ،‬شێخ مه‌حموود ‌‬ ‫ی كورد» ‌‬ ‫سمكۆ»رۆژ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی خان ‌‬ ‫ی پێكهێناوه‌‪ ،‬یان ئه‌حمه‌د ‌‬ ‫نیمچه‌ ده‌سه‌اڵتێكی‌ كورد ‌‬ ‫ی‬ ‫ل ‌ه پێشه‌كی‌ مه‌م‌و زین‌و حاجی‌ ل ‌ه شیعره‌كانیدا‪ ،‬پرس ‌‬ ‫ی‬ ‫نه‌ته‌وایه‌تی‌‌و ده‌وڵه‌تی‌ كوردییان هێناوه‌ت ‌ه ئاراوه‌و خوازیار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بوون‪ .‬به‌اڵم نه‌یانتوانیو‌ه بنه‌ما ‌‬ ‫تێكۆشان بۆ به‌دیهاتن ‌‬ ‫ی له‌سه‌ر ئه‌رزی‌ واقیع بۆ كورد دروست‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌ی ‌‬ ‫فیكری‌‌و هێما ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كوردستانیی‌ بۆ ده‌ستنیشان‌و پێناسه‌یه‌ك ‌‬ ‫بكه‌ن‌و ناسنامه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی دیكه‌ خه‌ڵكی‌ كورد یان‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‌ بۆ بكه‌ن‪ .‬یان ب ‌ه واتایه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ل ‌ه پراكتیزه‌كردن ‌‬ ‫ی الوازی‌‌و بێ‌توانای ‌‬ ‫ئلیتی‌ كورد به‌ هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی قه‌واره‌یه‌كی‌ سیاس ‌‬ ‫ی خه‌ڵك ل ‌ه چوارچێوه‌ ‌‬ ‫ی هاوبه‌ش ‌‬ ‫ئیراد‌ه ‌‬ ‫ی ئه‌ده‌بی‌ به‌رگریدا‬ ‫تایبه‌تدا‪ ،‬زۆربه‌ی‌ هه‌وڵه‌كانیان له‌ كه‌وشه‌ن ‌‬ ‫سنووردار بووه‌‪.‬‬ ‫ی دێموكرات‪،‬‬ ‫ی حیزب ‌‬ ‫به‌اڵم كۆماری‌ كوردستان‪ ،‬ب ‌ه رێبه‌رایه‌ت ‌‬ ‫ی كورددا به‌ژمار دێت‪،‬‬ ‫خاڵێكی‌ وه‌رچه‌رخانی‌ مه‌زن ل ‌ه دیرۆك ‌‬ ‫ی مۆدێرنی‌ كورد‌و هه‌وڵدانی‌ بۆ به‌ نه‌ته‌وه‌بوون‌و‬ ‫چوونك ‌ه مێژوو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی له‌ چوارچێوه‌ ‌‬ ‫ی سه‌روه‌ری‌‌و ده‌سه‌اڵتی‌ نه‌ته‌وه‌ی ‌‬ ‫دامه‌زراندن ‌‬ ‫ی چاره‌نووسدا(‬ ‫ی دیاریكردن ‌‬ ‫ی ماف ‌‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه سێ‌ میكانیزم ‌‬ ‫خودمختاری‌‪ ،‬فیدراڵی‌‪ ،‬سه‌ربه‌خۆیی‌) هێنای ‌ه ئاراوه‌و وه‌كوو‬ ‫فیكرییه‌ت‌و شوناسێكی‌ ره‌سه‌ن جێگیری‌ كرد‪ .‬یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی كۆمار بۆ ته‌شك به‌خشین ‌‬ ‫گرینگترین ئامرازه‌كانی‌ سه‌رده‌م ‌‬ ‫ی بوون‌و كوردایه‌تی‌‪ ،‬یان ب ‌ه‬ ‫بیری‌ نه‌ته‌وایه‌تی‌‪ ،‬كوردستان ‌‬ ‫ی كورد‬ ‫واتایه‌كی‌ دیكه‌ ته‌شك به‌خشین به‌ شوناسی‌ نه‌ته‌وایه‌ت ‌‬ ‫ێ هیچ دڕدۆنگییه‌ك»‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌یی‌یه‌وه‌‪ ،‬ب ‌‬ ‫ی خودئاگای ‌‬ ‫له‌ رێگا ‌‬ ‫رۆژنامه‌ی‌ كوردستان» بووه‌‪.‬‬ ‫ی كوردستان‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫«سه‌ید محه‌ممه‌د حه‌میدی‌«‪ ،‬سه‌رنووسه‌ر ‌‬ ‫ژماره‌ی‌ یه‌ك‪ ،‬الپه‌ڕه‌ی‌ یه‌كدا‪ ،‬له‌ بڕگه‌یه‌ك له‌ بابه‌تێكدا‪،‬‬ ‫ی رۆژنام ‌هی‌ كوردستان‪ ،‬باس ل ‌ه چه‌ندین‬ ‫وه‌كوو ئامانج ‌‬ ‫ی‬ ‫ته‌وه‌ری‌ جۆراوجۆر ده‌كات‪ .‬له‌ بڕگه‌یه‌كدا ده‌ڵێ‌‪»:‬به‌ ئیشاره‌ت ‌‬ ‫ی مه‌نگوڕ‌و مام ‌هش‌و زه‌رزا‌و دێبوكری‌‌و‬ ‫دوژمنان‪ ،‬به‌ناو ‌‬ ‫ی‬ ‫گه‌ورك‌و گه‌ڵباغی‌‌و‪ ...‬كه‌وتبووین ‌ه گیان‌و ماڵی‌ یه‌كتر‪ ،‬خوێن ‌‬ ‫ی شه‌خسیی‌ خۆمان هیچ‬ ‫یه‌كتریان ده‌مژی‌‌و ده‌ڕشت‌و بۆ قازانج ‌‬ ‫شتێكمان نه‌ده‌ماته‌و‌ه به‌رچاوو هه‌ر خه‌رێك بووین دووبه‌ره‌كی‌‌و‬ ‫ی خۆماندا‬ ‫ی هاونیشتمان ‌‬ ‫ته‌فره‌ق ‌ه بخه‌ین ‌ه ناو یه‌كتر‪ ...،‬له‌ بیر ‌‬ ‫ی خۆمان‬ ‫نه‌بووین‌و‪ ،...‬دوژمنه‌كانمان نه‌یانده‌هێشت ب ‌ه زمان ‌‬ ‫بخوێنین‪ ،...‬بیری‌ سه‌ربه‌ستی‌ ل ‌ه المان خه‌یاڵی‌ پووچ بوو‪...،‬‬ ‫ی كوردستان یا كوژران یا ل ‌ه شیراز‌و‬ ‫پیاوه‌ نیشتمانپه‌روه‌ره‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫تاران‌و خۆراساندا به‌ندكرابوون‪ ...‬ئێستا له‌ كوردستاندا‪ ،‬ناو ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ ك ‌ه بۆنی‌ جودای ‌‬ ‫مه‌نگوڕ‌و مام ‌هش‌و زه‌رزا‌و دێبوكری‌‌و هه‌ر پیت ‌‬ ‫لێ‌ بێ‌‪ ،‬ناگوترێ‌‪ .‬هه‌موو به‌ یه‌ك ده‌نگ ده‌ڵێن ئێم ‌ه كوردین‬ ‫كوردمان ده‌وێ‌‪ .‬ئیمڕۆ سه‌ركزیمان به‌ سه‌ر بڵندی‌‌و هه‌ژاریمان‬ ‫‪16‬‬

‫ی گۆڕیوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌ ده‌وڵه‌مه‌ندی‌‌و دوو به‌ره‌كیمان به‌ یه‌كێت ‌‬ ‫هاونیشتمانان ب ‌ه چاوێك ته‌ماشا ده‌كه‌ین‌و هه‌موومان بۆ میلله‌ت‬ ‫ی كوردی‌ ده‌خوێنین‪»...‬‬ ‫كار ده‌كه‌ین‌و ب ‌ه زمانی‌ شیرین ‌‬ ‫ی ئاسینین‬ ‫ێ قه‌اڵیه‌ك ‌‬ ‫له‌ كۆتاییدا ده‌ڵێ‌‪ »:‬ئه‌م رۆژنامه‌یه‌ ده‌یه‌و ‌‬ ‫ل ‌ه ئیتحاد‌و برایه‌تی‌ بێنێته‌ به‌رهه‌م ك ‌ه بناغه‌كه‌ی‌ ب ‌ه زانست‌و‬ ‫ێ ده‌گه‌ڵ سێاڵوی‌ دووبه‌ره‌كی‌‌و‬ ‫هون ‌هر‌و له‌شساغی‌ داندرابێ‌‌و بتوان ‌‬ ‫ێ دینی‌‌و هه‌موو جۆره‌ ره‌وشتێك ك ‌ه بۆ سه‌ربه‌ستی‌ زه‌ره‌ر بێت‪،‬‬ ‫ب‌‬ ‫ی دیكه‌و‌ه كوردستان هه‌ر ل ‌ه‬ ‫به‌ربه‌ره‌كانی‌ بكا‪ »...‬له‌ الیه‌ك ‌‬ ‫سه‌ره‌تاوه‌‪ ،‬وێرای گرینگی‌دان ب ‌ه زمان‌و ئه‌ده‌بیات وه‌ك به‌شێك‬ ‫ی‬ ‫ی شوناس كه‌ قۆناغێكی‌ زێرین ل ‌ه رۆژنامه‌نووسی ‌‬ ‫ل ‌ه ستراكتۆر ‌‬ ‫ی په‌تی‌‌و ره‌وان‌و ره‌سه‌ن تۆمار كردووه‌‪.‬‬ ‫كوردی به‌ زمانێك ‌‬ ‫ی بیانی‌‪ ،‬چیرۆك‪،‬‬ ‫ی ب ‌ه وه‌رگێڕان ل ‌ه زمان ‌‬ ‫ی زۆر ‌‬ ‫بایه‌خێك ‌‬ ‫ی ئه‌ده‌بی‌‪ ،‬سیاسی‌‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‌‪،‬‬ ‫په‌خشان‌و شێعر ب ‌ه نێواخن ‌‬ ‫ی كوردی‌‪ ،‬باڵوكردنه‌و‌هی‌ وتار‬ ‫وانه‌كانی‌ فێركاری‌ رێنووسی‌ زمان ‌‬ ‫ی زانایان‌و‬ ‫ی ژیاننام ‌ه ‌‬ ‫ی ژووروو‪ ،‬باڵوكردنه‌وه‌ ‌‬ ‫ی كرمانج ‌‬ ‫ب ‌ه زاراوه‌ ‌‬ ‫ناودارانی‌ كورد كه‌ به‌شێكی‌ به‌رچاوی‌ ئه‌وان ‌ه یه‌كه‌مجار بوو ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه رۆژنامه‌ی كوردیدا‪ ،‬ل ‌ه سه‌ریان بنووسرێ‌‌و ناوو ناوبانگیان‬ ‫زیندوو بكرێته‌وه‌‪ ،‬داوه‌‪.‬‬ ‫ی نه‌ته‌وایه‌تی‌ كورد‌و‬ ‫ی بایه‌خدان ب ‌ه مێژوو ‌‬ ‫هه‌روه‌ها ل ‌ه بوار ‌‬ ‫ی ‪،48‬‬ ‫ی مێژوویی‌‪ ،‬بۆ نموونه‌ ل ‌ه ژمار‌ه ‌‬ ‫دروستكردنی‌ پاشخانێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی رۆژنامه‌ی‌ كوردستان ره‌چاو ‌‬ ‫ی ‪3‬دا‪ ،‬وتراوه‌‪ »:‬ئیدار‌ه ‌‬ ‫الپه‌ڕه‌ ‌‬ ‫ی كه‌ ل ‌ه‬ ‫گرتوو‌ه كه‌ ل ‌ه هه‌ر ژماره‌یه‌كدا‪ ،‬جه‌نگێك له‌و جه‌نگان ‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌و جه‌نگان ‌ه ‌‬ ‫كوردستان قه‌وماو چ كۆن ‌ه چ نوێ‌‪ ،‬به‌ تایبه‌ت ‌‬ ‫ی كورد بۆ رزگاریی‌ كوردستان له‌ژێردەستی‬ ‫ك ‌ه ده‌گه‌ڵ دوژمنان ‌‬ ‫ی تایبه‌تیدا بنووسێ‌«‪ .‬یان ل ‌ه‬ ‫ی كراون‪ ،‬له‌ ستوونێك ‌‬ ‫و دیل ‌‬ ‫ی ‪ 68‬الپه‌ڕه‌ی‌ یه‌كه‌مدا‪ ،‬له‌ژێر ناوی‌« حیزبه‌ سیاسییه‌كان‬ ‫ژماره‌ ‌‬ ‫ی دامه‌زراندنی‌ حیزب ‌ه‬ ‫ی مێژوو ‌‬ ‫ی گه‌وره‌دا» باس ‌‬ ‫له‌ كوردستان ‌‬ ‫كوردستانییه‌كان‌و یان ل ‌ه هێندێك ژماره‌دا په‌یمانه‌كانی‌ سێڤه‌ر‌و‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌كاته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی‌ دیكه‌وه‌‪ ،‬گرینگ ‌‬ ‫سه‌عدئاباد‌و‪ ...‬ش ‌‬ ‫ی زۆر له‌و هه‌وااڵن ‌ه‬ ‫ی كوردستانه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌شێك ‌‬ ‫هه‌واڵه‌كانی‌ رۆژنامه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌مڕۆ ل ‌ه بڕوا پێكراوترین سه‌رچاوه‌كان بۆ نووسینه‌و‌ه ‌‬ ‫ی كۆمار‌و ته‌نانه‌ت پاش كۆماریشه‌‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫مێژووی‌ سه‌رده‌م ‌‬ ‫ی راسته‌قین ‌ه ل ‌ه‬ ‫ی كوردستاندا هه‌وڵ دراو‌ه وێنایه‌ك ‌‬ ‫ل ‌ه رۆژنام ‌ه ‌‬ ‫ی كورد‪ ،‬وه‌كوو نه‌ته‌و‌ه بنوێندرێت‪.‬‬ ‫واڵتی‌ كوردستان بۆ خه‌ڵك ‌‬ ‫ی یه‌كه‌م ل ‌ه بابه‌تی‌«‬ ‫ی ژمار‌ه ‪ ،16‬الپه‌ڕ‌ه ‌‬ ‫بۆ وێنه‌ ل ‌ه كوردستان ‌‬ ‫ی موسته‌عمره‌بوونی‌ كوردستان ل ‌ه‬ ‫سیاسه‌تی‌ شوم»دا‪ ،‬باس ‌‬ ‫ی ژماره‌كاندا‬ ‫الیه‌ن تورك‌و عه‌ره‌ب‌و ئێرانه‌و‌ه هاتووه‌‪ .‬ل ‌ه زۆرب ‌ه ‌‬ ‫ی سه‌ربه‌خۆی كوردستان‌و كورد وه‌كوو نه‌ته‌و‌ه‬ ‫باس له‌ ده‌وڵه‌ت ‌‬ ‫ی دیك ‌ه وه‌كوو‪ :‬كوردستانی‌ رۆژئاواو‪،‬‬ ‫ده‌كرێ‌‌و پارچه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ‪ ،29‬الپه‌ڕ‌ه ‌‬ ‫ی باشوور ناو ده‌بردرێت‪ .‬له‌ ژماره‌ ‌‬ ‫كوردستان ‌‬ ‫ی دنیا بزانه‌ كورد سه‌ربه‌خۆیی‌ ده‌وێ‌«‬ ‫یه‌كدا‪ ،‬ل ‌ه بابه‌تی‌« ئ ‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫هاتووه‌‪ »:‬زۆر كه‌س پێیان وای ‌ه ك ‌ه هه‌ڵپه‌ڕینه‌وه‌و قه‌یام ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كردن ‌‬ ‫ی كورد‌و داوای‌ ئیستیقالل‌و ئازادی‌‌و سه‌ربه‌خۆی ‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌ ‌‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫ی كاربه‌ده‌ستانی‌‪...‬‬ ‫ی جه‌زره‌به‌‌و زۆر ‌‬ ‫ئه‌و میلله‌ت ‌ه هه‌ر له‌ تاو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كوردان ل ‌ه ئاگر ‌‬ ‫بێگانه‌یه‌‪ ».‬پاشان باس ل ‌ه شه‌هیدكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بارزان به‌ده‌ست ‌‬ ‫ی كوردان ‌‬ ‫به‌ده‌ستی‌ ئاتاتورك‌و سه‌ركوت ‌‬ ‫ی عێراق ده‌كات‌و ده‌ڵێ‌‪ »:‬ئه‌وانه‌ هیچیان‬ ‫ده‌وڵه‌تی‌ ئیستیعمار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئیستیقالل‌و سه‌ربه‌خۆی ‌‬ ‫كوردیان وادار نه‌كردوو‌ه ك ‌ه داوا ‌‬ ‫ی ‪ 11‬میلیۆنیه‌‌و به‌ هه‌موو شه‌رع‌و‬ ‫بكا‪ ،‬به‌ڵكوو كورد میلله‌تێك ‌‬ ‫ی ئه‌و‬ ‫ی هه‌یه‌‌و داوا ‌‬ ‫قانوونێك حه‌قی‌ ئیستیقالل‌و سه‌ربه‌خۆی ‌‬ ‫ی ده‌كا‪ ».‬هه‌روه‌ك گوتمان یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫ی خۆ ‌‬ ‫حه‌ق ‌ه مه‌شرووع ‌ه ‌‬ ‫ی پێكهاته‌ی‌ شوناسی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌‪ ،‬جوغرافیای‬ ‫الیه‌نه‌كانی‌ دیكه‌ ‌‬ ‫ی پێشه‌وا‬ ‫ی ‪ ،4‬ئاخێوه‌رییه‌ك ‌‬ ‫ی ‪ ،10‬الپه‌ڕه‌ ‌‬ ‫تایبه‌ته‌‪ .‬له‌ ژماره‌ ‌‬ ‫ل ‌ه چاپ دراوه‌‪ ،‬كه‌ له‌ بڕگه‌یه‌كدا به‌مجۆر‌ه باس له‌ كوردستان‬ ‫ی‬ ‫ی جوغرافیاییه‌كی‌ مه‌خسووس ‌‬ ‫ده‌كات‪ »:‬كوردستان موقعیت ‌‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌و میله‌تێك ل ‌ه نێویاندا‬ ‫ێ ئه‌و‌ه ‌‬ ‫ێ پسانه‌وه‌و ب ‌‬ ‫هه‌یه‌ ك ‌ه ب ‌‬ ‫فاسڵ‌و لێكیانی‌ بپچڕێته‌وه‌‪ ،‬كورد ب ‌ه سه‌ریه‌كه‌وه‌و پێكه‌وه‌‪،‬‬ ‫سكونه‌تیان تێدا هه‌یه‌‌و دارای‌ مالكییه‌تی‌ ملین ده‌وێدا‪.‬‬ ‫به‌سه‌رهات‌و سوابقی‌ تاریخییان یه‌كه‌‌و عمومه‌ن تێدا شه‌ریكن‪.‬‬ ‫خاوه‌نی‌ ئاداب‌و عادات‌و رسومی‌ ملییه‌كی‌ وان ك ‌ه هیچ جۆر‌ه‬ ‫ی‬ ‫سه‌ده‌مه‌‌و حه‌وادسێك نه‌یتوانیوه‌‪ ،‬سستییه‌ك له‌ بناغه‌ی‌ ملله‌ت ‌‬ ‫ی ‪93‬ی‌ كوردستان ب ‌ه‬ ‫ئه‌واندا په‌یدا بكا‪ ».‬هه‌روه‌ها ل ‌ه ژماره‌ ‌‬ ‫دواوه‌‪ ،‬ستوونێك له‌ژێر ناوی‌ جوغرافیای‌ كوردستان ده‌كه‌نه‌وه‌و‬ ‫ی پێویستیی‌ شاره‌زابوون له‌ سه‌ر‬ ‫ل ‌ه چوار خاڵدا‪ ،‬هۆكاره‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كوردستان ده‌ستنیشان ده‌كه‌ن‪ ،‬ك ‌ه جوغرافیا ‌‬ ‫جوغرافیا ‌‬ ‫ی ده‌گرێت»‪.‬‬ ‫سروشتی‌‪ ،‬ئابووری‌‌و سیاسیی‌ كوردستان له‌خۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ‪2‬دا‪ ،‬سه‌باره‌ت ب ‌ه رۆژهه‌اڵت ‌‬ ‫ی ‪ ،55‬الپه‌ڕه‌ ‌‬ ‫ته‌نانه‌ت ل ‌ه ژماره‌ ‌‬ ‫ی كوردنشین له‌ ئێران ته‌نیا‬ ‫كوردستان هاتووه‌‪ »:‬مه‌نته‌قه‌ ‌‬ ‫ی ئێران ل ‌ه‬ ‫كوردستان‌و كرماشان نیه‌‪ ،‬به‌ڵكوو كوردستان ‌‬ ‫به‌ختیاری‌‌و لۆڕستانه‌وه‌یه‌ تا ده‌گاته‌ ئه‌رمه‌نستان» ‌و ل ‌ه‬ ‫ی قوچانیش ده‌كات‪.‬‬ ‫ژماره‌یه‌كی‌ دیكه‌شدا‪ ،‬باس له‌ كورده‌كان ‌‬ ‫ی كوردستاندا هاتوو‌ه كه‌‪ »:‬هه‌تا‬ ‫بێجگ ‌ه له‌مان ‌ه ل ‌ه زۆر وتار ‌‬ ‫ی‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه نه‌ته‌وه‌ی‌ كورد له‌ سه‌ر دونیا زیندوو بێ‌ بۆ سه‌ندن ‌‬

‫ی كوردستان‬ ‫ی خاك ‌‬ ‫ی كورد‌و وه‌ده‌ست هێنانه‌وه‌ ‌‬ ‫حه‌قی‌ میلل ‌‬ ‫خه‌بات ده‌كه‌ین»‪.‬‬ ‫ی كوردستان‪،‬‬ ‫ل ‌ه سۆنگه‌یه‌كی‌ دیكه‌و‌ه ئێمه‌ ده‌بینین كۆمار ‌‬ ‫ی بۆ كورد دروست ده‌كا‌و هه‌ست‌و‬ ‫كۆمه‌ڵێك سه‌مبولی‌ نه‌ته‌وه‌ی ‌‬ ‫ی له‌هه‌مبه‌ر ئه‌و هێمایانه‌و‌ه‬ ‫ئاوه‌زی‌ خاوه‌نداری‌‌و باوه‌ڕمه‌ند ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كوردستان‪ ،‬پێشمه‌رگه‌‪ ،‬سروود ‌‬ ‫كه‌ بریتین له‌‪ »:‬ئااڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‌‪ ،‬حیزبی‌ مۆدێرن‌و‪ »،...‬ته‌نانه‌ت وێنایه‌ك ل ‌ه خاك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تاك ‌‬ ‫هاوبه‌ش‌و ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ی كورد له‌ زه‌ین‌و ناخ ‌‬ ‫ی تێگه‌یاندن‌و‬ ‫كورددا ده‌خوڵقێنیت‪ .‬رۆژنامەیەک کە ئه‌رك ‌‬ ‫ی په‌یامی‌ نه‌ته‌وه‌یی شێلگیرانە رەچاو کردووە‪.‬‬ ‫پێگه‌یاندن ‌‬ ‫چوونكه‌ زۆرب ‌هی‌ ئه‌و هاوچه‌شنی‌‌و هاوده‌نگییانه‌ی‌ ك ‌ه هه‌نووك ‌ه‬ ‫ی خه‌باتدا به‌دیهاتوون‪ ،‬پرسێك ك ‌ه‬ ‫ده‌سته‌به‌ر كراوه‌‪ ،‬ل ‌ه ره‌وت ‌‬ ‫ی لێده‌به‌ن‪.‬‬ ‫زۆرجار ل ‌ه ژێر ناوی‌« پرۆژه‌ی‌ نه‌ته‌وه‌سازی‌«دا ناو ‌‬ ‫چونکە تئوریسییەنەکانی کۆماری لە سەر ئەو باوەڕبوون کە‬ ‫تەنیا پشتبەستن بە فاکتە دیرۆکییەکان ناتوانێت پێناسەی‬ ‫نەتەوەبوونی کۆمەڵە خەڵکیک بێ و ئەوەی کە گرینگە خواست‬ ‫و ئیرادەی هاوبەشی هەنووکەیی ئەوان لەو قۆناغەدایە‪ .‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه له‌و سه‌رده‌مه‌دا‪ ،‬رۆژنامه‌ی‌ كوردستان ب ‌ه نووسراو و‬ ‫ی‬ ‫ی كوردستان‪ ،‬ده‌یكاته‌ هێما ‌‬ ‫ی پێناس ‌هی‌ ئااڵ ‌‬ ‫به‌ شێعر‪ ،‬وێرا ‌‬ ‫ی ناوی‌ ده‌بات‪.‬‬ ‫نامووسی‌ كورده‌كان به‌گشتی‌‌و به‌ موقه‌ده‌س ‌‬ ‫الوه‌كان ناموسی‌ نۆ میلیۆن ‌ه ئه‌و ئااڵیه‌مان‬ ‫گیان بده‌ن بۆ حیفزی‌ ئه‌و ناموسه‌تان له‌منوكه‌وی‌‬ ‫ره‌بی‌ هه‌ر كه‌س دوژمنی‌ ئه‌و میلله‌ته‌ دڵپاكه‌ی ‌ه‬ ‫ێ سه‌عاتێك نه‌سره‌وێ‌‬ ‫ێ ره‌ب ‌‬ ‫ێ كۆستی‌ كه‌و ‌‬ ‫ژێركه‌و ‌‬ ‫ی كوردستان‬ ‫دامه‌زرێنه‌ران‪ ،‬كارگێڕان‌و نووسه‌رانی‌ رۆژنام ‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌سپێكدا ب ‌ه سه‌رنجدان به‌وه‌ی‌ ك ‌ه بێ‌ بوون ‌‬ ‫ل ‌ه قۆناغ ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ بوون ‌‬ ‫ی نابێ‌‌و ب ‌‬ ‫شوناسی‌ كۆمه‌اڵیه‌تی‌‪ ،‬كۆمه‌ڵگایه‌ك بوون ‌‬ ‫ی نابێت‪.‬‬ ‫ی نه‌ته‌وایه‌تی‌‪ ،‬نه‌ته‌وه‌یه‌ك بوون ‌‬ ‫بیچمگرتنی‌ شوناس ‌‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪17‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫ی نه‌ته‌وه‌یی‌‌و كوردستانی‌‪،‬‬ ‫ی گوتارێك ‌‬ ‫ل ‌ه رێگه‌ی‌ هێنان ‌ه ئارا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌وڵدان بۆ بووژاندنه‌وه‌‪ ،‬په‌ره‌پێدان‌و دروستكرن ‌‬ ‫وێرا ‌‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌یی‌‪،‬‬ ‫مۆراڵی‌ هاوب ‌هش‌و خودرۆشنگه‌ری‌‌و خودئاگای ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هاوبه‌ش‪ ،‬گۆڕین ‌‬ ‫هه‌روه‌ها وێناكردنی‌ به‌رجه‌وه‌ن‌و ئیده‌ئاڵ ‌‬ ‫ی عه‌شیره‌یی‌‪ ،‬زاراوه‌یی‌‌و ناوچه‌یی‌ بۆ‬ ‫شوناسی‌ تاك‪ ،‬زه‌ینییه‌ت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ل ‌ه چوارچێوه‌ی‌ یه‌كه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی ـ نه‌ته‌وه‌ی ‌‬ ‫ی سیاس ‌‬ ‫شوناسێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی رامیاری‌‌و جڤاكی‌‌و خزمه‌ت ‌‬ ‫سیاسی‌‪ ،‬په‌ره‌پێدان به‌ ئاگای ‌‬ ‫ی تێپه‌ڕین‬ ‫ی كوردستان‪ ،‬قۆناغ ‌‬ ‫بلووغی‌ فیكری‌ كۆمه‌ڵگا ‌‬ ‫ی‬ ‫ل ‌ه نه‌ریت بۆ مۆدێڕنیته‌‌و ل ‌ه عه‌شیره‌گه‌رییه‌وه‌ بۆ ده‌وڵه‌ت ‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‌ وێنا ده‌كات‪ .‬ك ‌ه هه‌نووك ‌ه وه‌كوو رێكاری‌ پێكهێن ‌هر‌و‬ ‫ی‬ ‫ی تایبه‌ت‪ ،‬دارێژه‌ر ‌‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌یی‌‪ ،‬جیهانبینی ‌‬ ‫هێنانه‌دیی‌ شوناس ‌‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌یی‌‌و گه‌ڕانه‌وه‌ سه‌رخۆ ل ‌ه قه‌ڵه‌م ده‌درێت‌و‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ ‌‬ ‫له‌ بنه‌ڕه‌تدا‪ ،‬ژێد‌هر‌و دینامیزمی‌ واتاداری‌‪ ،‬داهێنان‪ ،‬جووڵه‌‌و‬ ‫ته‌ڤگه‌ری‌ نه‌ته‌وایه‌تی‌یه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ك ‌ه پێشتر ئاماژه‌مان پێكرد رۆژنامه‌ ‌‬ ‫ی ئه‌و فاكتانه‌ ‌‬ ‫به‌پێ ‌‬ ‫ی حكوومه‌تی‌ كوردستان‌‪ ،‬چ‬ ‫ی فه‌رم ‌‬ ‫كوردستان چ وه‌كوو ئۆرگان ‌‬ ‫ی بیروبۆچوون‪ ،‬روانگه‌‌و‬ ‫وه‌كوو شوێنی‌ باڵوبوونه‌وه‌و باڵوكردنه‌وه‌ ‌‬ ‫ئیده‌ نه‌ته‌وه‌یی‌ ـ نیشتمانییه‌كانی‌ بلیم ‌هت‌و بژارد‌هی‌ كورد ب ‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی نیوسه‌ده‌‪ ،‬توانیویه‌ ب ‌ه بوون‪ ،‬ئاماده‌یی‌‌و كاریگه‌رییه‌كان ‌‬ ‫ماوه‌ ‌‬ ‫ی كوردستان‪،‬‬ ‫خۆی‌ ل ‌ه سه‌ر النیكه‌م چوار نه‌سڵی‌ كۆمه‌ڵگا ‌‬ ‫ی جیاوازتر له‌گه‌ڵ رابردوو‪ ،‬په‌روه‌رده‌ بكات‌و وێرای‌ هێنان ‌ه‬ ‫جیلێك ‌‬ ‫ی جیاواز‪،‬‬ ‫ی گشتگیر‌و جیهانبینیه‌ك ‌‬ ‫ی نوێ ‌‬ ‫ئارای‌ خوێندنه‌وه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌و نه‌سالنه‌ له‌ قه‌یرانی‌ شوناس تێپ ‌هڕ‌و به‌ به‌رجه‌سته‌كردن ‌‬ ‫ی ده‌سته‌به‌ربوونی‌« واڵت»‪،‬‬ ‫په‌رۆشیی‌ كۆمایی‌‌و حه‌ز‌و خولیا ‌‬ ‫نێواخن به‌ بوونیان وه‌كوو كورد‌و نیشتمانیان وه‌كوو كوردستان‬ ‫ببه‌خشێت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها تاكه‌كانی‌ كورد به‌و قه‌ناعه‌ت‌و باوه‌ڕ‌ه بگه‌یه‌نێت ك ‌ه‬ ‫ی نه‌ته‌وایه‌تییانه‌‌و‬ ‫گرینگترین شوناس‌و ناسنامه‌ بۆ ئه‌وان‪ ،‬شوناس ‌‬ ‫ی‬ ‫پێویست ‌ه ئه‌وان ل ‌ه رێگای‌ سه‌ركه‌وتن‌و سه‌ربه‌ستی‌‌و به‌خته‌وه‌ر ‌‬ ‫واڵتی‌ خۆیاندا‪ ،‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه خه‌بات‪ ،‬گیانبازی‌‌و گیان به‌ختكردن‬ ‫‪18‬‬

‫سڵ نه‌كه‌نه‌وه‌و‪ ،‬پێشمه‌رگ ‌ه بن‪ .‬ئه‌م هه‌ستیاری‌‪ ،‬ئه‌رك‌و‬ ‫ی‬ ‫به‌رپرسایه‌تییه‌ش له‌وه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت ك ‌ه كۆمار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پێوه‌ندیكاری‌ وه‌كو رۆژنام ‌ه ‌‬ ‫ی ئامراز ‌‬ ‫كوردستان له‌ رێگ ‌ه ‌‬ ‫كوردستان‪ ،‬ل ‌ه پاڵ ئه‌وه‌ی‌ ك ‌ه سه‌ره‌تا‪ ،‬رابردووی‌ هاوبه‌ش‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی هاوبه‌ش‌و جوغرافیای‌ هاوبه‌ش ‌‬ ‫ی هاوبه‌ش‪ ،‬زمان ‌‬ ‫كولتوور ‌‬ ‫خه‌ڵكی‌ كورد پێناسه‌‌و روون ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه پاڵ ئه‌وه‌شدا‪،‬‬ ‫ی كورد وێنا ده‌كات‪.‬‬ ‫ی هاوبه‌ش بۆ خه‌ڵك ‌‬ ‫داهاتووو دوارۆژێك ‌‬ ‫ی هاوب ‌هش‌و‬ ‫ی هاوبه‌ش‪ ،‬داهاتوو ‌‬ ‫چوونكه‌ جگه‌ له‌ پێشین ‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كار ‌‬ ‫ی ئه‌نجام ‌‬ ‫پێكه‌وه‌یی‌ی ‌ه كه‌ ده‌توانێت وره‌و وزه‌و توانای ‌‬ ‫ی چاره‌نووسساز‌و‪ ،‬ئاڵوگۆڕ‌و قه‌ڵه‌مبازی‌ به‌رین‌و‬ ‫مه‌زن‌و كرده‌وه‌ ‌‬ ‫خاڵی‌ وه‌رچه‌رخانی‌ دیرۆكی‌ بڕه‌خسێنێت‪.‬‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌یی‌‪ ،‬به‌ستێنساز‌و‬ ‫له‌ الیه‌كی‌ دیكه‌وه‌‪ ،‬بیچمگرتنی‌ شوناس ‌‬ ‫ی وه‌كوو‪ :‬ناوچه‌‪،‬‬ ‫ی نه‌ریت ‌‬ ‫دینامۆی‌ تێپه‌ڕین ل ‌ه شوناس ‌‬ ‫ی هه‌مه‌گیرتر‌و‬ ‫ی بۆ شوناسێك ‌‬ ‫ئایینزا‪ ،‬تایفه‌‪ ،‬عه‌شیره‌و‪،‬گۆڕین ‌‬ ‫ی خزم‌و‬ ‫گشتگیرتره‌و‪ ،‬ده‌بێت ‌ه هۆكاری‌ ئه‌وه‌ی‌ك ‌ه تاك ب ‌ه جێگه‌ ‌‬ ‫ی تایبه‌ت یان‬ ‫ی ب ‌ه نه‌ته‌وه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی گرێدراو ‌‬ ‫عه‌شیره‌ت‪ ،‬به‌هۆ ‌‬ ‫ی دیاریكراو‪ ،‬خۆی‌ پێناس ‌ه بكا‌و بناسێنێت‪.‬‬ ‫جوغرافیایه‌ك ‌‬ ‫ی زیاتر له‌نێو سه‌د‌ه‬ ‫ی هه‌نووكه‌ش پاش تێپه‌ڕبوون ‌‬ ‫ئه‌گه‌رچ ‌‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌یی‌‌و‬ ‫ی كورد ل ‌ه پێناو بیچمگرتنی‌ شوناس ‌‬ ‫له‌ خه‌بات ‌‬ ‫ی ئازاد هێشتاكه‌ش‬ ‫دامه‌زراندنی‌ كیانێكی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌‌و كوردستانێك ‌‬ ‫ی لێنه‌كه‌وتۆته‌وه‌‪ ،‬هه‌نووكه‌ش‬ ‫ئه‌نجامی‌ پێویست‌و چاوه‌ڕوانكراو ‌‬ ‫ی پته‌‌و بۆ كوردایه‌تی‌‌و فه‌لسه‌ف ‌هی‌بوونی‌ ب ‌ه‬ ‫بنه‌مایه‌كی‌ فیكری ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پته‌وو قایم‌و گونجاو له‌گه‌ڵ قۆناغی‌ هه‌نووكه‌ی ‌‬ ‫شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی قه‌یرانی‌ شوناس ‌‬ ‫ماناو ده‌سته‌به‌ر نه‌كراوه‌‪ ،‬هێشتا مه‌ترس ‌‬ ‫ی كوردستانی‌ زه‌ق‌و به‌رچاوه‌و‪ ،‬ستراتیژی‌‌و‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‌‌و ناسنام ‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ب ‌ه تاڵه‌‌و بۆشایی‌یه‌ك به‌د ‌‬ ‫ی جێگا ‌‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌ی ‌‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌ك ‌‬ ‫ده‌كرێت‪ .‬به‌اڵم ئه‌و هه‌نگاوه‌ نه‌رێنییانه‌ش ك ‌ه نراوه‌و‪ ،‬ئه‌مرۆ‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌یی‌‌و شوناسی‌ یه‌كانگیر‌و هاوبه‌شمان‪،‬‬ ‫سیماو واتایه‌ك ‌‬ ‫وه‌كوو نه‌ته‌وه‌یه‌ك ده‌نوێنێت‪.‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫پەیامی پێشەوا و ئەزموونی‬ ‫کۆماری کوردستان!‬ ‫ئاریتما موحەممەدی‬

‫خەبات و تێکۆشانی‬ ‫نەتەوەی کورد دەبێت لە‬ ‫ڕاستای جێبەجێکردنی‬ ‫پەیامی پێشەوا و فەلسەفەی‬ ‫کۆماری سەربەخۆی‬ ‫کوردستاندا بێت‪.‬‬

‫‪ 68‬ساڵ پێش ئەمڕۆ پێشەوا قازی موحەممەد کەسایەتیی‬ ‫زانا و لێزان و تێکۆشەری گەلەکەمان لە پاش ئەندام‬ ‫بوون لە کۆمەڵەی ژیانەوەی کورد و تێپەڕاندنی قۆناغێکی‬ ‫هەستیار بە هاوکاری و تەبایی و یەکێتی کوردان کۆماری‬ ‫پیرۆزی کوردستانی ڕاگەیاند‪ .‬کۆماری کوردستان لە‬ ‫قۆناغێکی تاییبەت و دژوار و هاوکات هەستیاردا پێک هات‬ ‫کە شەڕی دووەمی جیهانی ڕووی لە کۆتایی بوون بوو و‬ ‫زلهێزەکانی جیهانیش لە سەرووی هەمووانەوە یەکێتی‬ ‫سۆڤیەت و بریتانیا چاویان بڕیبووە سەرمایەکانی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی نێوەڕاست و بەتاییبەت کوردستان‪.‬‬

‫هەستی نەتەوەیی گەشەی کردبوو و پێشەوای کورد قازی‬ ‫موحەممەدیش پێشەنگایەتی ئەو بیر و هزرەی دەکرد و‬ ‫کۆماری کوردستانی لە زۆر بواری سیاسیی و کۆمەاڵیەتیی‬ ‫پێش خست و بنەمای کۆمارێکی دیموکراتیکی کوردی‬ ‫داڕشت کە ئیستاش کاریگەری بەسەر بیر و هزری کورد و‬ ‫نەوەی نوێ لە کوردستان هەیە و ڕۆڵەکانی گەلی کورد لە‬ ‫هەموو پارچەکانی کوردستان لە خۆبردوویی و فیداکاری‬ ‫و هەوڵ و خەبات و تێکۆشانی پێشەوای نەمر لە بیر‬ ‫ناکات و ئەو ڕێبەرە مەزنە بە یەکێ لە پێشڕەوانی بیر و‬ ‫هەستی نەتەوەیی لە کوردستان دەزانێت‪.‬‬

‫کۆماری کوردستان بە بەرهەمی خەباتی بێ پسانەوەی‬ ‫کورد لەو قۆناغەدا پێناسە دەکرێت کە بیر و هزر و‬

‫هەر چەند تەمەنی کۆماری کوردستان زۆر کەم بوو‬ ‫و ساڵێکی تێپەڕ نەکرد‪ ،‬بەاڵم گەلێک ئەزموونی بۆ‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪19‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫گەلەکەمان هێنایە کایەوە کە دەبنە بنەمای خەبات و تێکۆشانی‬ ‫نەتەوەکەمان لە داهاتوو دا‪ ،‬یەکێ لەو ئەزموونە بەنرخانە‬ ‫ئەوە بوو کە نابێ قەد پشت بەهێزی دەرەکی ببەستین‪ ،‬دەبێ‬ ‫هەمیشە گرینگی و باییخ بە ڕۆڵی کۆمەڵگا بدەین و سیاسەت و‬ ‫ئیستراتیژییەکان لە پێناو گەشەی کۆمەڵگا دابڕێژین و قازانج و‬ ‫بەرژەوەنی گەلەکەمان لەبەر چاو بگرین و وەک پێشەوای کورد‬ ‫لە خۆبردوویی و فیداکاری بخوڵقێنین و شانازی بەنەتەوەکەمان‬ ‫بکەین کە هەمیشە بیری پێشکەوتووخوازیی لە مێشکدا بووە‬ ‫و ڕۆڵی گرینگی گێڕاوە‪ .‬کۆماری کوردستان دیموکراتیکترین‬ ‫کۆمار و حوکوومەتی سەدەی بیستەم لە ڕۆژهەاڵتی نێوەڕاست‬ ‫بوو کە ئەوە لە خۆیدا بە دەستکەوت و سەرکەوتنێکی مەزن‬ ‫بۆ نەتەوەی کورد بەئەژمار دێت‪.‬‬ ‫یەکێ لە ئەزموونەکانی دیکەی کۆمار و پێشەوای کورد ئەوە بوو‬ ‫کە نابێ خەبات و تێکۆشانی نەتەوەی کورد ببێتە سووتەمەنی‬ ‫ئیستراتیژیی واڵتانی زلهێزی جیهان و هێزە ناوچەیی و‬ ‫دەرەکییەکان‪ ،‬دەبێت نەتەوەی کورد یەکێتی نەتەوەیی ساز‬ ‫بکات و گوتاری سیاسیی و نەتەوەیی یەکبخات و پێگەی هێز‬ ‫و تێکۆشانی خۆی لە ناو کۆمەڵگادا بەهێزتر بکات و وەک‬ ‫هێزێکی کاریگەر لە ناوچەکەدا ڕۆلی گرینگ و کاریگەر بگێڕێت‬ ‫و لە کایە سیاسییەکاندا ڕۆڵی بەرچاو ببینێت و نەبێت بە‬ ‫سووتەمەنی ئیستراتیژی واڵتانی دیکە‪.‬‬ ‫پێشەوا قازی موحەممەد گرینگی و باییخی بە زمان و ئەدەبی‬ ‫کوردی دەدا و بنەماکانی دیموکراتی لەناو ڕێکخراوەکانی کۆماری‬ ‫کوردستاندا بەهێز کرد و دەیان خزمەتی مەزنی بە نەتەوەی‬ ‫کورد کرد و ڕێکخراوەکانی یەکێتی الوان و ژنانی پێک هێنا و‬ ‫پەرەی بەزمانی کوردی دا و دەیان قوتابخانە و ناوندی زانستی‬ ‫و ڕۆژنامە و گۆڤاری ساز کرد‪ .‬هەنووکە هەوڵەکانی پێشەوا و‬ ‫ئەزموونی کۆماری کوردستان بووەتە چرای ڕێگای خەبات و‬ ‫تێکۆشانی نەتەوەکەمان و چاالکوانان و تێکۆشەرانی سیاسیی‬ ‫و نەتەوەیی گەلی کورد خۆیان لەسەر ڕێبازی پێشەوای کورد‬ ‫قازی موحەممەد دەزانن و ئەو پێشەوایە بە پێشڕەو و پێشەنگ‬ ‫و پێشەوای نەتەوەی کورد پێناسە دەکەن‪.‬‬ ‫کۆماری کوردستان دەالقەیەک بەڕووی گەلی کورد لە هەموو‬ ‫پارچەکانی کوردستاندا بوو و ڕۆڵی هێزەکانی پارچەکانی‬ ‫دیکەی کوردستانیش لەو کۆمارەدا دیار و بەرچاوە و هیوای‬ ‫ترووسکایی نەتەوەی کورد لە هەموو بەشەکان بوو‪ .‬کۆماری‬ ‫کوردستان الپەڕەیەکی نوێی لە خەبات و بەرخۆدانی گەلەکەمانی‬ ‫تۆمار کرد و بە پێشکەوتووترین کۆماری کورد لە مێژووی‬ ‫هاوچەرخدا پێناسە دەکرێت و لەپاش ‪ ٦٨‬ساڵ تێپەڕبوون‬ ‫بەسەر ڕۆخانی ئەو کۆمارە دا‪ ،‬ئیستاش کاریگەری بەسەر زۆر‬ ‫پارت و ڕێکخراوەی نەتەوەیی هەیە و بووەتە بنەمای خەبات و‬ ‫تێکۆشانی بەشێکی زۆر لە پارتە کوردستانییەکان و هەوڵدان‬ ‫بۆ سەر لەنوێ بوونیاد نانەوەی کۆماری کوردستان‪.‬‬ ‫‪20‬‬

‫ئەو بەشە لە پارت و ڕێکخراوەکانی ڕۆژهەاڵت کە ئەمڕۆ خۆیان‬ ‫بە میراتگری کۆماری کوردستان دەزانن و فەلسەفە و پەیامی‬ ‫کۆماری کوردستان بە بنەمای خەباتی خۆیان پێناسە دەکەن‪،‬‬ ‫دەبێ ئەمڕۆ لۆمەی خۆیان بکەن کە چەندە لە ڕێباز و هێڵی‬ ‫پێشەوا دوور کەوتوونەتەوە و پێویست بەخۆدا چوونەوە دەکات‬ ‫و هاوکات پێویستە کە داوای لێبووردن لە شەهیدانی کۆمار و‬ ‫پێشەوای کورد بکەن‪.‬‬ ‫واڵتانی زلهێزی وەک بریتانیا‪ ،‬ئەمریکا و تەنانەت یەکێتی‬ ‫سۆڤیەتیش لەپاش پێکهاتن لەگەڵ ڕژیمی ناوەندی بەو ئەنجامە‬ ‫گەییشتن کە هاوکاری کۆماری کوردستان لە بەرژەوەندی‬ ‫سیاسیی و ئابووری ئەواندا نییە و پێویستە کە پشتی کۆمار‬ ‫و نەتەوەی کورد بەردەن و هاوکاری ڕژیمی ناوەندی بکەن بۆ‬ ‫سەرکوت کردنی نەتەوەی کورد و ڕۆخانی کۆماری کوردستان‪.‬‬ ‫ژنێڕاڵەکانی بریتانی لە نزیکەوە پێشەوا قازی موحەممەدیان‬ ‫بینی بوو و هەستیان بە زیرەکی و لێهاتووی ئەو کردبوو‬ ‫و هاوکات پێشکەوتنەکانی کۆماری کوردستانیشیان بەچاوی‬ ‫خۆیان بینی بوو‪ ،‬هەر بۆیە سەرکەوتنی کۆماری کوردستانیان‬ ‫لە قازانج و بەرژەوەندی خۆیان نەدەبینی و هەستیان بە‬ ‫مەترسی ئەوە کردبوو کە ئەگەر کۆمار سەرکەوێت ئەوا‬ ‫دەستیان لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان کورت دەبێتەوە و ناتوانن‬ ‫سەرمایەکانی ئەو بەشەی کوردستانیش ڕاماڵ بکەن‪ .‬لەپاش‬ ‫بینینی پێشەوا قازی موحەممەد و ئاگادار بوون لە هەڵوێست‬ ‫و ڕوانگە و بیروبۆچوونەکانی پێشەوا ئیتر کەوتنە دژایەتی‬ ‫کردنی کۆماری کوردستان و تەنانەت نوێنەری بریتانیا لە کاتی‬ ‫دادگایی کارتۆنی پێشەوا و بەرپرسانی کۆماردا ئامادە بوو و‬ ‫دواتریش لەکاتی لە سێدارەدانی پێشەوا و سەیف و سەدری‬ ‫قازیش بۆ دڵنیا بوون لە شەهید بوونیان لەوێ بوو‪ .‬بە پێی ئەو‬ ‫وێنانەی کە باڵو کراونەتەوە پێشەوا قازی موحەممەد دووجار‬ ‫لە سێدارە دراوە‪ ،‬چونکوو بەدوو شێوە سیپاڵی جیاوازەوە‬ ‫بە هەڵواسراوەیی وێنەی لێگیراوە‪ ،‬ئەوەش بۆ دڵنیابوون لە‬ ‫شەهید بوونی پێشەوای کورد و دڵنیا بوون لە ڕۆخانی کۆماری‬ ‫کوردستان و کۆتایی هێنان بە دەسەاڵتی پێشڕەوانی کورد‪.‬‬ ‫پێویستە کە کۆماری کوردستان ببێتە بنەما و ئامانجی‬ ‫خەبات و تێکۆشانی هەموو پارتە کوردستانییەکان و هەوڵ‬ ‫و تێکۆشانی خۆیان بۆ دووبارە بوونیاد نانەوەی کۆمار بخەنە‬ ‫گەڕ و لە هیچ هەورازونشیوێک سڵ نەکەنەوە و درێژە بە‬ ‫ڕێبازی پێشەوا بدەن‪ ،‬تاکە ڕێگا بۆ ئەوەش لەوە دەستپێ‬ ‫دەکات کە تێکەڕای الیەنە کوردییەکان گوتاری هاوبەش ساز‬ ‫بکەن و خەباتی خۆیان لەسەر یەک هێڵ چڕ بکەنەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫هێڵەش ڕێبازی پێشەوا و کۆماری کوردستانە‪ .‬دەبێ هەموومان‬ ‫ئەوە باش بزانین کە کۆماری کوردستان کۆمارێکی سەربەخۆیی‬ ‫کورد بووە و لەالیەن داگیرکەرانەوە ڕۆخێنراوە‪ .‬ئەو الیەنەش‬ ‫کە دەستی لە ڕۆخان و لە داردانی پێشڕەوانی کورد و کۆماری‬ ‫کوردستاندا هەبووە بە دووژمنی مێژوویی نەتەوەکەمان پێناسە‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫دەکرێت‪.‬‬ ‫ئەو ڕاوبۆچوونانەش لە جێی خۆیاندا نین کە پێیان وایە تەنیا‬ ‫هۆکاری نێوخۆیی لەمپەری سەرکەوتنی‬ ‫کۆمار بووە و کۆمار بەهۆی کێشە و‬ ‫پەرتەوازەیی کوردەوە ڕۆخاوە‪ ،‬دیارە‬ ‫یەکگرتن بنەمای هەموو دەستکەوتێکی‬ ‫سیاسیی و ئابوورییە و لەسەر خستنی‬ ‫حوکوومەت و دەسەاڵتی سیاسییدا ڕۆڵی‬ ‫گرینگ و بەرچاو دەگێڕێت‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫کۆماری کوردستان لەو قۆناغەدا هەموو‬ ‫نەتەوەی کورد لەگەڵی بوونایە هەر‬ ‫دەڕۆخا‪ ،‬چونکوو لەو دۆخە هەستیار‬ ‫و ناسک و دژوارەدا نەتەوەی کورد‬ ‫بە قۆناغێکی یەکجار نالەباردا تێپەڕ‬ ‫دەبوو و بزووتنەوەی کورد هیچ دۆست‬ ‫و پشتیوانییەکی لە ئاستی جیهانیی‬ ‫و ناوچەییدا نەبووە‪ ،‬لەبەر ئەوە لەو‬ ‫قۆناغەی مێژوودا پشتیوانی بەهێزی‬ ‫دەرەکی و یەکێتی ناوخۆیی تاکە ڕێگای‬ ‫سەرخستنی دەسەاڵتە سیاسییەکانی‬ ‫جیهان و ناوچەکە و بەتاییبەت ڕٶژهەاڵتی‬ ‫نێوەڕاست بووە‪ .‬دیارە کورد ئیستاش‬ ‫پشتیوان و دۆستی ناوچەیی و جیهانیی‬ ‫نییە‪ ،‬بەاڵم هەنووکە دۆخ و هەلومەرجەکە‬ ‫جیاوازە و ئاڵووگۆڕی قووڵ و بنەڕەتی‬ ‫بەسەر کۆمەڵگای نێودەوڵەتیدا هاتووە‬ ‫و بزووتنەوە کۆمەاڵیەتیی و سیاسیی‬ ‫و مەدەنییەکان لەسەر خستنی خەبات‬ ‫و تێکۆشانی نەتەوە بندەستەکان ڕۆڵی‬ ‫چارەنووسساز دەگێڕن و بەیەکێتی و‬ ‫یەکڕیزی و خەبات و تێکۆشانی هاوبەش‬ ‫دەستکەوتە مەزنەکان بەدی دێن و هێز‬ ‫و پێگەی کوردیش بە یەکێتی سیاسیی‬ ‫بەهێزتر دەبێت‪.‬‬

‫و جێی سرنجی زلهێزەکانە‪ .‬لە سەدەی نۆزدە و بیستەم و‬ ‫بەتاییبەت لە سەردەمی شەڕی ساردا زلهێزەکان بۆ خۆنزیک‬ ‫کردنەوە لەو ناوچەیە کەڵکیان لە دیکتاتۆرە ناوچەییەکان‬ ‫وەردەگرت و هەر بەو مەبەستەش‬ ‫لەدژی شۆڕشەکانی کورد هاوکاری و‬ ‫پشتیوانی داگیرکەرانی کوردستانیان‬ ‫دەکرد بۆ سەرکوت کردنی شۆڕش‬ ‫و بزووتنەوەکانی کورد‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫لەسەدەکانی نۆزدە و بیستەمدا‬ ‫ڕووسەکان‬ ‫و‬ ‫بریتانییەکان‬ ‫ڕاستەوخۆ لە دژی شۆڕش و‬ ‫بزووتنەوەی کورد شەڕیان کردووە‬ ‫و فرۆکەی شەڕکەریان هەڵساندووە‪،‬‬ ‫ئەمریکاش پشتی شۆڕشی کوردی‬ ‫نەگرتووە و تەنانەت بەهۆکاری‬ ‫نسکۆ هێنانی شۆڕشی ئەیلوولی‬ ‫باشووری کوردستانیش پێناسە‬ ‫دەکرێت‪.‬‬

‫» پێویستە کە کۆماری‬ ‫کوردستان ببێتە بنەما‬ ‫و ئامانجی خەبات و‬ ‫تێکۆشانی هەموو پارتە‬ ‫کوردستانییەکان و هەوڵ‬ ‫و تێکۆشانی خۆیان بۆ‬ ‫دووبارە بوونیاد نانەوەی‬ ‫کۆمار بخەنە گەڕ و لە‬ ‫هیچ هەورازونشیوێک‬ ‫سڵ نەکەنەوە و درێژە‬ ‫بە ڕێبازی پێشەوا بدەن‪،‬‬ ‫تاکە ڕێگا بۆ ئەوەش‬ ‫لەوە دەستپێ دەکات‬ ‫کە تێکەڕای الیەنە‬ ‫کوردییەکان گوتاری‬ ‫هاوبەش ساز بکەن و‬ ‫خەباتی خۆیان لەسەر‬ ‫یەک هێڵ چڕ بکەنەوە‪،‬‬ ‫ئەو هێڵەش ڕێبازی‬ ‫پێشەوا و کۆماری‬ ‫کوردستانە‪.‬‬

‫ئیستا ڕۆژهەاڵتی نێوەڕاست ڕووی لە‬ ‫گەشەی سیاسیی و ڕووداوی مەزن و‬ ‫چاوەڕوان نەکراوە و تێکەڕای زلهێزەکانی‬ ‫جیهانیش دەیانهەوێت کە خۆیان لەم‬ ‫ناوچە پڕ پیت و بەرەکەتە نزیک بکەنەوە‬ ‫و سرنجی نەتەوەکانی ئەم ناوچەیە بۆ الی‬ ‫خۆیان ڕابکێشن‪ .‬هەڵکەوتی سیاسیی و جوگرافی و ژئۆپلۆتیکی‬ ‫کوردستانیش لەناو هێلکەی دەسەاڵت یان خود لەوزی دەسەاڵت‬ ‫جێی گرتووە‪ ،‬ئەوەش گرینگی و باییخێکی یەکجار زۆری هەیە‬

‫بەاڵم هەنووکە سیستمی نوێی‬ ‫جیهانی گۆڕاوە و ڕۆژئاوا درووشمی‬ ‫دیموکراتیزە کردنی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫نێوەڕاستی بەرز کردووەتەوە‪،‬‬ ‫هەرچەند ئەو درووشمە ئامانج و‬ ‫ئیستراتیژیی سیاسیی و ئابووری‬ ‫لە پشتەوەیە‪ ،‬بەاڵم دەکرێ‬ ‫نەتەوەی کورد لەوەش کەڵک‬ ‫وەربگرێت و خەبات و تێکۆشانی‬ ‫خۆی لەو ڕاستایەدا بەرەو پێش‬ ‫ببات‪ .‬یەکێ لە ئامانجەکانی‬ ‫نەتەوەی کورد جێگیرکردنی‬ ‫دیموکراسی لە ناوچەکەیە‪ ،‬ئەوەش‬ ‫لەگەڵ سیستمی نوێی جیهانی‬ ‫یەک دەگرێت و لەیەک ڕاستا دان‪،‬‬ ‫بۆیە دەکرێ لەگەڵ ڕۆژئاوا خۆمان‬ ‫لە یەک بەرەدا ببینینەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوەش پڕۆژە و پالن و بەرنامەی‬ ‫تاییبەت و درووستی دەوێت‪ ،‬دەبێت‬ ‫وەک هێز کاریگەر بین و پێکەوە‬ ‫ڕۆڵی کایەکەری سیاسیی بگێڕین‬ ‫نەک ببینە ئەو سووتەمەنییەی کە‬ ‫لە دەسپێکی ئەم وتارە کورتەدا‬ ‫ئاماژەم پێ دا‪ .‬دەبێ ئەو خاڵەش لەبەر چاو بگرین کە کێشەی‬ ‫کورد دیموکراسی نییە‪ ،‬کێشەی ئێمە کێشەی نەتەوەیەکی‬ ‫بندەستە کە خاکەکەی داگیر کراوە و دەچەوسێتەوە‪ ،‬بۆیە‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪21‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫دەبێت ئیستراتیژی سیاسیی لەو پێناوەدا دابڕێژین و هێزەکانی‬ ‫دیکەی جیهانیی و ناوچەیی بەکار بهێنین بۆ بەدەست هێنانی‬ ‫دەستکەوتی مەزن‪ .‬لە ڕاستیدا دیموکراسی کێشەی پاش‬ ‫ئازادی و سەربەخۆیی کوردستانە‪ .‬لە هیچ دۆخێکدا دیموکراسی‬ ‫کێشەی نەتەوەیی کورد چارەسەر ناکات‪ ،‬بەڵکوو بەشێوەیەکی‬ ‫گشتی دۆخی مافی شارۆمەندی دەگرێتەوە و بنەماکانی لەسەر‬ ‫پێوەری زۆرینە و کەمینە دامەزراوە کە ئەوەش لە بەرژەوەندی‬ ‫نەتەوە بندەستەکاندا نییە‪.‬‬

‫هەنووکە ئاڵووگۆڕەکانی ناوچەکە لە بەرژەوەندنی کورد بەرەو‬ ‫پێش دەچێت و بەشێک لە دووژمنەکانی کوردیش لە دژایەتی‬ ‫کردنی نەتەوەکەمان ماندوو بوونە و بەدوای ڕێگەچارەی گونجاو‬ ‫و لەباردا دەگەڕێن کە ڕێگای چارەسەرییەکە ئاسان و قورس‬ ‫لە سەریان نەکەوێت و نەتەوەی کورد دەستکەوتی کەمتر‬ ‫بەدەست بهێنێت‪ ،‬دیارە هەڵگەڕانەوەی داگیرکەران هۆکاری‬ ‫تاییبەت بەخۆی هەیە‪ ،‬چونکوو ئابووری بەشێک لەوان الوازە و‬ ‫بەشێکی دیکەیان لە قەیرانی سیاسیی دان‪ ،‬ئەوەش دەرفەتە بۆ‬ ‫نەتەوەی کورد کە دۆخەکە بقۆزێتەوە و لە بەرژەوەندی خۆی‬ ‫‪22‬‬

‫بەکاری بهێنێت‪ .‬لە الیەکی دیکەوە خاکی کوردستان خاکێکی‬ ‫دەوڵەمەند و بەپیتە کە دەیان سەرمایە و کانزای بەنرخی‬ ‫وەک زێڕ‪ ،‬ئاسن‪ ،‬نەوت‪ ،‬گاز و بەردی بەنرخی تێدایە و خاک و‬ ‫ئاوەکەی بۆ کشتوکاڵ لەبار و گونجاوە‪ ،‬ئەوەش دەبێتە خاڵی‬ ‫لێکنزیک کردنەوەمان لەگەڵ ڕۆژئاوا‪ ،‬چونکوو ئەوان زانستی‬ ‫پیشەسازییان هەیە و ئێمە کانزا و نەوت و گاز و‪ ...‬هتد‪ .‬بەاڵم‬ ‫بۆ ئەوە کە بتوانین لەگەڵ ڕۆژئاوا و واڵتانی دەرەکیی دیکەدا‬ ‫کایە بکەین‪ ،‬دەبێ سرنجیان ڕابکێشین‪ ،‬ڕاکێشانی سرنجیش‬ ‫بەو شێوە دەبێت کە هێز و پێگەی خۆمان بەهێز بکەین و ڕۆڵی‬ ‫گرینگ لە ناوچەکە بگێڕین و یەکێتی نەتەوەیی ساز بکەین و‬ ‫هەم‪v‬وو هێزە کوردییەکان لە پێناو یەک ئامانج و ئیستراتیژی‬ ‫هاوبەشدا خەبات بکەن‪ ،‬بەچەشنێک کە بەبێ ئێمە کێشەکانی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی نێوەڕاست چارەسەر نەکرێن‪ ،‬ئەوەش تەنیا بە لەبەر‬ ‫چاو گرتنی پەیام و وتە بەنرخەکانی پێشەوا و ئەزموونی‬ ‫کۆماری کوردستان بەدی دێت‪.‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫جێگەی کۆماری کوردستان لە بزووتنەوەی‬ ‫کوردستاندا‬ ‫ناسر مورادی‬

‫جەوهەری مێژووی سیاسی هاوچەرخی ئێران‪ ،‬هەوڵدان بۆ‬ ‫داهێنان‌و دامەزراندنی پێکهاتەی دەوڵەتی مۆدێڕنی موتڵەق‬ ‫بووە لە ناخی کۆمەڵگایەکی الواز‌و سەرکوت کراودا‪ ،‬بە‬ ‫گشتی پێکهاتەی دەسەاڵتی سیاسی لە ئێرانی سەدەی‬ ‫بیستەمدا سەرەڕای رواڵەتی‪ ،‬ئاراستەی پێکهاتەیەکی‬ ‫رەهای بەخۆوە گرتووە‪ .‬بە تایبەتی کە ئامانجی‪،‬‬ ‫کۆکردنەوە‌و بردنەسەرەوەی ئۆتۆریتەی ناوەندگەرایی‬ ‫بووە‪ ،‬کە لە راستیدا دەسەاڵتەکانی یەک لە دوای یەکی‬ ‫ئێران بە درێژایی مێژوو بە کردەوە رەچاویان کردوە‪.‬‬ ‫بەردەوامبوون لە شێوەیەک لە خۆسەپاندن‌و زاڵبوونی‬ ‫دەسەاڵتی سەرەڕۆ بووە کە کەم تا زۆر درێژەی نەریتێکی‬ ‫مێژوویی دەسەاڵت‌و سیاسەت لە ئێراندا بووە‪.‬‬

‫ێ ناسەقامگیریی سیاسی لە خۆیدا ئاکامی‬ ‫ێ بوتر ‌‬ ‫دەکر ‌‬ ‫پاوانکردنی سەرچاوەکانی دەسەاڵتی سیاسی بووە‪ .‬لە‬ ‫رەوتی مێژووی هاوچەرخی ئێراندا شۆڕشی مەشرووتە‬ ‫نوێنگەی کۆتایی پێ‌هاتنی سەردەمی سەرەڕۆیی سوننەتی‌و‬ ‫سەرەتایەکە بۆ رسکانی قەوارەی دەسەاڵتێکی موتڵەق‪،‬‬ ‫داخوازییە گشتییەکانی شۆڕشی مەشروتە واتە دەسەاڵتی‬ ‫سیاسی‪ ،‬پارلمان‌و کرانەوەی فەزای سیاسی‌و بەشدارێتی‬ ‫ئازادانەی چین‌و توێژەکان بە هەموو الیەنەکانییەوە‬ ‫لە ژیانی سیاسیدا‪ ،‬بە سەقامگیربوونی ئەو دەسەاڵتە‬ ‫موتڵەقە ئەگەری جێبەجێ کردنیان مەحاڵ دەهاتە بەرچاو‪.‬‬ ‫تا رادەیەک دەتوانین ئەم دەورە لە مێژووی هاوچەرخی‬ ‫ئێران بە مێژووی شۆڕشە ناوچەیی‌و قەومییەکان دابنێین‪.‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪23‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫لەم دەورانەدا تەنانەت دامەزرانی ئەنجوومەنە ئیالەتی‌و‬ ‫ویالیەتییەکان کە بە مەبەستی پێشگیری‌و بەرهەڵستکاری‬ ‫لە بەرامبەر کۆکردنەوەی دەسەاڵتدا پەسند کرا بوو‪ ،‬سەری‬ ‫نەگرت‪.‬‬ ‫دەسەاڵتی رەزاشا وەکوو ئاکام‌و دەرەنجامی شەڕی دەسەاڵت‬ ‫لە پاش شۆڕشی مەشرووتە‪ ،‬فەسڵێکی نوێ بوو لە مێژووی‬ ‫سیاسی ئێران لە پێناو کۆکردنەوەی سەرچاوەکانی دەسەاڵت‪.‬‬ ‫لە الیەکی دیکەوە نوێکردنەوەی کۆمەڵگای ئێران بە‬ ‫شێوازی السایی کردنەوە لە رۆژئاوا‪ ،‬لە بواری فەرهەنگی‪،‬‬ ‫ئابووری‌و کۆمەاڵیەتییەوە‪ ،‬بە تەواوەتی پێداویستیی‌و ئامانجە‬ ‫سەرەکییەکانی کۆمەڵگای ئێرانی خستە ژێر کاریگەریی‬ ‫خۆیەوە‪ ،‬ئەویش گۆڕانکاری لە پێوەندی‌و شێوازی دەسەاڵتداری‌و‬ ‫بردنەسەرەوەی رادەی ئازادی‌و بەشداریەتی سیاسی بوو‪.‬‬ ‫جەختکردن لەسەر ئەو رەوتە بەو مانایە بوو کە کۆکردنەوەی‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی لە ئەولەوییەتدایە‪ .‬حکوومەتی رەزاشا بەو‬ ‫سیاسەتانەوە کە رەچاوی کرد بۆ وێنە بە پێکهێنانی یەکیەتیی‬ ‫بەناو نەتەوەیی‪ ،‬دامەزراندنی ئەرتەشی مۆدێڕن‪ ،‬الوازکردن‌و‬ ‫سەرکوتی ناوەندەکانی دەسەاڵت بە شێوەی بەرباڵو‪ ،‬نیشتەجێ‬ ‫کردنی زۆرەملێی عەشیرەتەکان‌و چەککردنیان‪ ،‬پێکهێنانی‬ ‫بۆرۆکراسییەکی ناوەندگەرا‪ ،‬چاکسازی ماڵی‌و ئابووری‌و‬ ‫پاوانکردنی سەرچاوەکانی بەڕێوەبەرایەتی واڵت‪ ،‬بنەماکانی‬ ‫دەوڵەتێکی سەرەڕۆی داڕشت‪.‬‬ ‫شێواز‌و نێوەرۆکی راستەقینەی دەسەاڵتی پەهلەوی یەکەم‪،‬‬ ‫پێکهێنانی بنەماکانی دەسەاڵتێکی دیکتاتۆرییەتێک بوو کە‬ ‫پێویستی بە گۆڕانکاری لە فۆرماسیۆنی کۆمەڵگادا بوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەر ئەم دەسەاڵتە سەرەڕۆیە لەگەڵ سروشت‌و پێداویستییەکانی‬ ‫گەشەی سیاسی لە ئێراندا ناتەبا بوو‪ .‬بەسەرنجدان بە ریشە‌و‬ ‫بنەمای نیزامیگەری کودێتای ‪1299‬ی هەتاوی رەزاخان‪،‬‬ ‫هەوڵدان بۆ نوێکردنەوەی ئەرتەش‌و داسەپاندنی کەش‌و‬ ‫هەوایەکی نیزامی بەسەر واڵتدا چاوەڕوانکراو بوو‪ .‬لەسەر‬ ‫یەک ئەرتەش‪ ،‬گرینگترین کۆڵەکەی دەسەاڵتی رەزاشا بوو‪،‬‬ ‫هەر بەم پێیە بە هۆی نێوەرۆکی دەوڵەتی نیزامی رەزاشاوە‪،‬‬ ‫فەرماندەکانی ئەرتەش‌و هێزە چەکدارەکان لە بەڕێوەبردنی‬ ‫کاروباری واڵتدا خاوەنی دەسەاڵتی تایبەتی بوون‪ ،‬لە وەها‬ ‫کەش‌و هەوایەکدا دەسەاڵت‌و دەسەاڵتداران پێویستیان‬ ‫بە لەناوبردن‌و سڕینەوەی هەر جۆرە جیاوازی‌و گروپ‌و‬ ‫سەرچاوەکانی دەسەاڵتی خۆجێیی‌و نیمچە سەربەخۆ بوو‪.‬‬ ‫هێرشی ئەرتەش لە ساڵەکانی ‪ 1301‬ـ ‪1302‬ی هەتاوی بۆ‬ ‫سەر هۆز‌و عەشیرەتەکانی کوردستان‌و سەرکوتکردنیان‪،‬‬ ‫هەروەها سەرکوت‌و چەککردنی هۆز‌و عەشیرتەکانی لوڕستان‬ ‫لە ساڵەکانی ‪ 1302‬ـ ‪ 1307‬هەتاوی نموونەیەک لەو سیاسەتە‬ ‫بوون‪ ،‬هەروەها عەشیرەت‌و خەڵکانی قەشقایی‪ ،‬بەختیاری‪،‬‬ ‫شاسەوەن‪ ،‬بۆیرئەحمەد‪ ،‬بەلوچستان‪ ،‬خوراسان‌و ئەهواز یەک‬ ‫لە دوای یەک بە شێوەیەکی دڕندانە تا ساڵی ‪1312‬ی هەتاوی‬ ‫‪24‬‬

‫سەرکوت کران‌و سەروەت‌و سامانیان دەستی بەسەردا گیرا‌و‬ ‫زۆرێک لە زەوی‌و زاری خەڵکی بەکەڵکوەرگرتن لە یاسای نوێی‬ ‫«سبت اسناد‌و امالک»‪ ،‬دەستی بەسەردا گیرا‪ .‬لە ئاکامی ئەو‬ ‫شێوە هەڵسوکەوتە ژیانی سیاسی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬کۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫فەرهەنگی گەالنی ئێران کەوتە ژێر گوشارێکی بەرباڵو‪ .‬بە‬ ‫گشتی دەکرێ‌ بگوترێ‌ لەو هەلومەرجەدا هیچ جۆرە دەرەتانێک‬ ‫بۆ رکەبەرایەتی‌و بەشداریی سیاسی خەڵک بە شێوەی ئاسایی‌و‬ ‫ئاشتیخوازانە بەدی نەدەکرا‪.‬‬ ‫شێوازی دەسەاڵت‌و بەڕێوەبەریی پەهلەوی یەکەم وەک‬ ‫نەریتێکی لەمێژینەی مێژوویی دەسەاڵتدارێتی لە ئێراندا‪ ،‬لە‬ ‫راستیدا‪ ،‬سەرەڕۆیانە‌و نامۆ لە کۆمەڵگا بوو‪ ،‬کە لە خۆیدا‬ ‫یەکێ لە رووداوە گرینگەکانی سەدەی بیستەمی ئێرانە‪ .‬هەر‬ ‫ئەو راستییە بوو کە نەتەوەی کورد لە کوردستانی ئێران‪،‬‬ ‫دامەزراندنی حکوومەتی پەهلەوی بە قۆناغێکی دیکە لە‬ ‫داگیرکاری‌و پێشێلکردنی مافەکانی خۆی دەزانی‪ ،‬چونکوو‬ ‫نەتەنیا چەوسانەوە‌و ستەمی نەتەوایەتی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬سیاسی‌و‬ ‫فەرهەنگی سەردەمی قەجەرەکان کۆتایی پێ‌نەهات‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫بەتەواوەتی تایبەتمەندییەکانی نەتەوەیی کورد لە رادەیەکی‬ ‫بەرباڵوتردا کەوتە بەر شااڵوی تواندنەوە‪ ،‬کە ئەمە لە خۆیدا‬ ‫کێشەکانی ئاڵۆزتر‌و زەقتر دەکردەوە‪.‬‬ ‫هاتنە ئارای ویست‌و داخوازییە مێژووییەکانی نەتەوەی کورد بە‬ ‫تایبەتمەندی‌و سروشتی خۆیەوە‪ ،‬بە تایبەتی لە نێوان ساڵەکانی‬ ‫‪ 1941‬ـ ‪ 1946‬لە خۆیدا کێشەیەکی سیاسی‌و فەرهەنگی بووە‬ ‫کە لە سەردەمی ئێمپراتووری عوسمانی‌و سەفەوی بەم الوە‪،‬‬ ‫ریشەی لە واقعیەتەکانی کۆمەڵگای کوردستاندا بووە‪ .‬بە‬ ‫چاوخشاندنێک بە مێژووی بزووتنەوەکانی کورد‌و کوردستان‪،‬‬ ‫ێ کە ئەو بزووتنەوانە بۆ ماوەیەکی کورتیش‬ ‫بۆمان دەر دەکەو ‌‬ ‫بێ‌‪ ،‬سەری هەڵداوە‌و لە پاشان سەرکوت کراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە قۆناغێکی جیاوازتر‌و لە هەل‌و مەرجێکی گونجاوتردا بە‬ ‫تێگەیشتن‌و وشیارییەکی سەردەمیانەترەوە سەری هەڵداوەتەوە‌و‬ ‫بەرە بەرە ویست‌و داخوازییەکان لە شکڵ‌و شێوازێکی گونجاودا‬ ‫پراکتیزە کراون‌و ئێستایشی لەگەڵدا بێت بە ئیلهام وەرگرتن لە‬ ‫ئەزموونەکانی پێشوو ئاڵوگۆڕی بە خۆوە بینیوە‌و بەردەوام لە‬ ‫هەڵچوون‌و داچوون دا بووە‪.‬‬ ‫لە سەردەمی دیکتاتۆری ‪ 20‬ساڵەی رەزاشادا زۆرداریی‬ ‫نەتەوەیی گەیشتە ئەوپەڕی خۆی‪ ،‬شۆڤینیزمی ئێرانی بوو بە‬ ‫سیاسەتی رەسمی رێژیمی پەهلەوی گەالنی غەیری فاس خرانە‬ ‫ژێر توندوتیژترین ستەمی نەتەوایەتی‪.‬‬ ‫«محەممەد عەلی عەموویی»‪ ،‬لەم پێوەندییەدا دەڵێ‌‪ ،‬هەلومەرج‌و‬ ‫قەوارەی نایەکسانی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬زاڵبوونی نەتەوەیەک بە سەر‬ ‫نەتەوەکانی دیکەدا‪ ،‬سڕینەوەی زمان‌و فەرهەنگ‌و داب‌و نەریتی‬ ‫نەتەوەکان‪ ،‬پێشێلکردنی مافە کۆمەاڵیەتی‌و سیاسییەکان‪ ،‬بوار‬ ‫خۆش دەکەن بۆ کۆمەڵێک قەیرانی یەک لە دوای یەک کە ئەمە‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫لە خۆیدا زەبر‌و خەسارێکی گەورەی بە دواوە بوو بۆ کۆمەڵگای‬ ‫مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫شەڕی دووهەمی جیهانی کە دەستی پێکرد‌و رەزاشا بەرە بەرە‬ ‫خۆی لە ئاڵمانی نازی نزیک کردەوە‪ ،‬وەزعێکی ئەوتۆ پێک‬ ‫هات کە ئێران بوو بە مەیدانی هات‌وچوو و نفووزی جاسوس‌و‬ ‫پیاوەکانی ئاڵمانی هیتلێری‪ .‬پاش ئەوە کە ئاڵمان لە هاوینی‬ ‫ساڵی ‪1941‬ی زایینی هێرشی کردە سەر یەکیەتیی سۆڤییەتی‌و‬ ‫بە کردەوە جبهەیەکی گەورە لە دەوڵەتە گەورەکان لە یەکیەتیی‬ ‫سۆڤییەت‌و ئەمریکا‌و ئینگلستان دژی ئاڵمان‌و ئیتالیاو ژاپۆن‬ ‫کە واڵتانی «محور» بوون پێکهات‪.‬‬ ‫رۆژی ‪3‬ی سێپتامبری ‪1941‬ی زایینی‪ ،‬دەوڵەتی ئینگلیز‌و ئەمریکا‬ ‫لە جنووب‌و دەوڵەتی رووسیە لە شیماڵەوە ئێرانیان داگیر‬ ‫کرد‪ .‬رەزا شا دەستبەسەر کراو دەسەاڵتی پەهلەوی یەکەم بە‬ ‫یەکجاری تێکەوە پێچرا‪« ،‬عەلی سلێمانی»‪ ،‬وەزیری دەرەوەی‬ ‫کابینەی محەممەد عەلی فرووغی رۆژی ‪6‬ی خەرمانانی ‪1320‬ی‬ ‫هەتاوی‪ ،‬لە نامەیەکدا بۆ «سریدێر بۆالرد»باڵوێزی بریتانیا‌و‬ ‫«سمیرنۆف»‪ ،‬باڵوێزی سۆڤییەت لە تاران نووسی‪« :‬دەوڵەتی‬ ‫شاهەنشاهی ئێران پێڕەوی لە سیاسەتی بێالیەنی کردووە»‪.‬‬ ‫دوابەدوای سەقامگیربوونی هێزەکانی رووسیە‪« ،‬متفقین»‬ ‫لە رێکەوتی ‪21‬ی نوامبری ‪1941‬ی زایینی‪ ،‬پەیماننامەیەکیان‬ ‫لەگەڵ ئێراندا مۆر کرد‪ ،‬کە بە‌و پێیە هێزەکانی «متفقین»‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫«متعهد» بوون شەش مانگ دواتر بێ‌ئەمالو ئەوال ئێران بەج ‌‬ ‫بهێڵن‪.‬‬ ‫کاتژمێر ‪4‬ی پاش نیوەڕۆی رۆژی ‪26‬ی خەرمانانی ‪1320‬ی‬ ‫هەتاوی‪ ،‬حەمە رەزاشا لە رێوڕەسمێکی تایبەتیدا لە مەجلیسی‬ ‫شوورای میللی ئامادە بوو دوای سوێندخواردن بە شێوەی‬ ‫رەسمی جێگەی رەزاشای گرتەوە‪.‬‬ ‫دوابەدوای رووخانی دەسەاڵتی رەزاشاو دیکتاتۆری ‪ 16‬ساڵەی‬ ‫ناوبراو جۆرێک بۆشایی سیاسی‌و ئاڵۆزی واڵتی ئێرانی داگرت‪.‬‬ ‫یەکەم‪ :‬لەبەریەک هەڵوەشانەوەی ئەرتەشی پاشایەتی‌و باڵوە‬ ‫پێکردنی هێزەکانی ئەرتەش لە کوردستان‪ ،‬کە بواری بۆ‬ ‫ئازادیخوازان‌و چاالکانی سیاسی خۆش کرد‪.‬‬ ‫دووهەم‪ :‬لە ئاکامی دەستبەسەرداگرتنی پادگانەکانی ئەرتەش‌و‬ ‫هێزە چەکدارەکان‌و چەککردنیان‪ ،‬چەک‌و چۆلێکی زۆر کەوتە‬ ‫دەستی خەڵک‪.‬‬ ‫سێهەم‪ :‬رزگاربوون‌و هەاڵتنی ژمارەیەکی زۆر لە سەرۆک‬ ‫عەشیرەتەکان‌و چاالکانی دیکە کە بە هۆی خەباتی سیاسی‌و‬ ‫ئێعترازیی‪ ،‬کە یان بە شێوەی بارمتە لە پێناو کۆنترۆڵکردنی‬ ‫عەشیرەتەکاندا زیندانی‌و دەستبەسەر کرابوون‪ ،‬یان بە شێوەیەک‬ ‫شاربەدەر کرابوون‪ ،‬دوای رووخانی دەسەاڵتی رەزاشا گەڕانەوە‬ ‫بۆ ناوچەکانی خۆیان‌و دەستیان دایەوە بە چاالکیی‌و جموجوڵ‬

‫دژ بە حکوومەت‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬چۆڵکردنی پاسگا‌و بنکە سنوورییەکان کە رەزاشا لە‬ ‫ترسی پێوەندیی کوردەکان لەگەڵ دراوسێکانیان دایمەزراندبوو‪،‬‬ ‫کە ئەمە لە خۆیدا هات‌و چۆی سنوورەکانی هاسان دەکرد‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬هاتنە ئارای هەل‌و مەرجی سیاسی ـ کۆمەاڵیەتی نوێ‬ ‫دوابەدوای رووخانی پەهلەوی یەکەم‪ ،‬کە هاوکات بوو لەگەڵ‬ ‫دەرچوونی «مەنشوری ئاتالنتیک» لە ساڵی ‪1941‬ی زایینی‪.‬‬ ‫جێگای ئاماژەیە لە خاڵەکانی ئەم مەنشوورەدا جەخت لەسەر‬ ‫ئازادی‌و مافی دیاریکردنی چارەنووس کرابوو و گرینگییەکی‬ ‫ێ درابوو‪.‬‬ ‫تایبەتی پ ‌‬ ‫ێ ناوچەی جیاوازدا‪:‬‬ ‫شەشەم‪ :‬دابەشکردنی کوردستان بەسەر س ‌‬ ‫یەکەم‪ ،‬لە جنوبی کرماشانەوە تا سنە‌و بەشێک لە ناوچەکانی‬ ‫سەقز‌و بانە‌و سەردەشت لە ژێر نفووزی هێزەکانی ئێنگلیزدا‬ ‫بوو‪ .‬دووهەم‪ ،‬لە جنووبی مەهابادەوە تا ئازەربایجان‌و سنووری‬ ‫سۆڤیەت لە ژێر نفووز‌و دەسەاڵتی ئەرتەشی سوور دا بوو‪.‬‬ ‫سێهەم‪ ،‬ناوچەکانی نێوان ژێر دەسەاڵتی بریتانیا‌و سۆڤیەت کە‬ ‫مەهاباد گرینگرتینی بوو لە ژێر دەسەاڵتی حکوومەتی مەرکەزیدا‬ ‫مایەوە کە دیارە ناوچەکانی سەقز‌و بانە‌و سەردەشتی لە خۆ‬ ‫دەگرتەوە‪ .‬لە راستیدا ئەم دابەشکردنە کاریگەرییەکی زۆری‬ ‫لەسەر رووداوەکان هەبوو‪ ،‬سەرەڕای ئەوە دەوڵەتی تازە بە‬ ‫سەرۆک وەزیری «محەممەد عەلی فرووغی»‪ ،‬جیا لە الوازیی‬ ‫دەسەاڵت‪ ،‬بە پێی رێککەوتنێک کە لەگەڵ هێزەکانی «متفقین»‬ ‫هەیبوو مافی هیچ جۆرە جموجوڵێکی نیزامیی لە مەهاباد‌و‬ ‫دەوروبەریدا نەبوو‪.‬‬ ‫یەکەمین حیزبی کوردی کە پاش هاتنی «متفقین» دامەزرا‪،‬‬ ‫حیزبی ئازادیخوازی کوردستان بوو بە رێبەرایەتی عەزیز زەندی‬ ‫ناسراو بە عەزیز ئاڵمانی کە لە ساڵی ‪1321‬ی هەتاویدا دامەزرا‪،‬‬ ‫کە لە کورد‌و ئەرمەنی‌و ئاسوورییەکانی کوردستان ئەندامگیری‬ ‫دەکرد‪ .‬رێکخراوی دیکە رێکخراوی الوانی کورد بوو کە بە‬ ‫هۆی ژمارەیەک لە قوتابیانی دواناوەندی لە رەشەممەی ‪1321‬ی‬ ‫هەتاوی‪ ،‬لە مەهاباد دامەزرا‪ .‬بەاڵم گرینگترین رێکخستنی ئەم‬ ‫سەردەمە‪« ،‬کۆمەڵەی ژیانەوەی کورد» بوو کە بە «ژـ ک»‬ ‫ناوی دەرکرد‪ .‬ئەم رێکخراوە لە ‪25‬ی گەالوێژی ‪1321‬ی هەتاوی‬ ‫لە شاری مەهاباد بە سکرتێری عەبدولڕەحمان زەبێحی دامەزرا‌و‬ ‫وەکوو حیزبێکی سیاسی ـ نەتەوەیی دەستی بە چاالکی‌و کاری‬ ‫رێکخستن کرد‪.‬‬ ‫لە یەکەمین ژمارەی گۆڤاری نیشتمان‪ ،‬ئۆرگانی کۆمەڵەی‬ ‫«ژ‪.‬ک» لە ژێر ناوی ئامانجی ئێمە هاتووە‪« ،‬کۆمەڵەی «ژ‪.‬ک»‬ ‫بە پێچەوانەی تەواوی ئەو هەڵس‌وکەوت‌و بیربۆچوونانەی کە‬ ‫دووبەرەکایەتی‪ ،‬دووهۆیی‪ ،‬براکوژی‌و بێگانەویستی پاڵ پێوە‬ ‫دەنێن‪ ،‬ئامانجێکی نیە بێجگە لە سەربەرزی‌و سەرکەوتنی‬ ‫کورد‪ ،‬تەنیا رێگایەک کە نەتەوەی کورد بەرەو ئازادی رێنوێنی‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪25‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫دەکات‪ ،‬رێگای شارستانیەتە»‪.‬‬

‫کردووە‪.‬‬

‫شەهید دوکتو قاسملوو سەبارەت بە «ژ‪.‬ک» دەڵێ‌‪ :‬کۆمەڵەی‬ ‫«ژ‪.‬ک» لە الیەکەوە رێکخراوێکی ناسیونالیست بوو و لە الیەکی‬ ‫دیکەوە رێکخراوێکی داخراو و نهێنی‪ ،‬کە رووی لە کۆمەاڵنی‬ ‫بەرینی خەڵکی کوردستان نەدەکرد‪ ،‬وەاڵمدەری وەزعی تازەی‬ ‫کوردستانی ئێران نەبوو‪ .‬پەرەئەستاندنی بێ وێنەی جواڵنەوە‬ ‫لە کوردستانی ئێران کە دیارە پێوەندییەکی ئۆرگانێکی لەگەڵ‬ ‫هەموو جواڵنەوەی ئێران هەبوو‪ ،‬کە بە شێوەیەکی نەدیتراو‬ ‫پەرەی گرتبوو‪ ،‬نیاز بە رێکخراوێکی یەکگرتوو‪ ،‬دێموکرات‌و‬ ‫ئاواڵە بۆ کۆمەاڵنی خەڵک لەگەڵ بەرنامەیەکی روون‌و رێک‌و‬ ‫پێک هەبوو‪ ،‬بۆیە بەرەبەرە بە تەواوی دەرکەوت کە کۆمەڵەی‬ ‫«ژ‪.‬ک» ئیدی ئەو رێکخراوە نیە کە بتوانێ‌ جواڵنەوەی‬ ‫کوردستانی ئێران رێبەری بکات‪ .‬هەر بۆیە حیزبی دێموکرات‬ ‫بۆ یەکەمجار وەک حیزبێکی پێشەنگ‌و وەاڵمدەر‪ ،‬لە مێژووی‬ ‫نەتەوەی کورد دا لەسەر بنەماکانی کۆمەڵەی «ژ‪.‬ک» دامەزرا‪.‬‬ ‫کە هەم پێویستییەکی مێژوویی بوو و هەم زەمینەی دامەزرانی‬ ‫هەبوو‪ .‬بەم پێیە «حدک» لە ‪25‬ی گەالوێژی ساڵی ‪1324‬ی‬ ‫هەتاوی (‪16‬ی ئووتی ‪1945‬ی زایینی) لە شاری مەهاباد‬ ‫دامەزرا‌و بەرنامەی خۆی باڵو کردەوە‪ .‬دامەزرانی «حدک»‬ ‫نوختە گۆڕانێک بوو لە خەباتی لە مێژینەی گەلی کورد‌و‬ ‫سەرەتایەک بوو لە پێکهێنانی رێکخراوو حیزبی سیاسی‬ ‫پێشکەوتوو و مۆدێڕندا‪.‬‬

‫«حدک» پاش دامەزران‌و باڵوکردنەوەی بەرنامەی خۆی‪،‬‬ ‫ئەرکی یەکجار زۆر گرینگی لەپێش بوو‪ .‬راستە کە سەرەڕۆیی‬ ‫رەزاخان هەموو نیشانەکانی مەوجوودییەتی نەتەوەی کوردی لە‬ ‫کوردستانی ئێراندا سەرکوت کرد‪ ،‬بەاڵم ئەم سیاسەتە‪ ،‬خۆی‬ ‫بوو بە هۆی ئەوە کە کۆمەاڵنی خەڵکی کوردستان هەستی‬ ‫نەتەوایەتییان بەهێزتر بێت‪.‬‬

‫دوکتور قاسملوو لەم بارەیەوە دەڵێ‌‪ :‬لەو کاتەدا پێکهێنانی‬ ‫رێکخراو لە کوردستانی ئێراندا بە تایبەتی بە شێوەیەکی نوێ‌و‬ ‫ێ نەگرتبوو‪.‬‬ ‫مۆدێڕن دیاردەیەکی نوێ‌ بوو کە خەڵک خووی پ ‌‬ ‫نەتەوەی کورد لە مێژووی خۆیدا لە بنەڕەتەوە حەزی لە‬ ‫رێکخستن نەکردووە‪ ،‬چونکە ئەو رێکخستن‌و نەزم‌و نیزامە زیاتر‬ ‫لە الیەن دەوڵەتە مەرکەزییەکانەوە هاتووە‌و هەموو وەختێک‬ ‫گەلی کورد بەرانبەری راوەستاوە‌و لە دژی خەباتی کردووە‌و‬ ‫نەچۆتە ژێر باری‪ .‬نەزم‌و رێکخستن بۆ گەلی کورد لە مێژوودا‬ ‫بەمانای ناردنی سەرباز بووە‪ ،‬مانای دانی باج‌و خەراج بووە‪.‬‬ ‫بە دامەزرانی «حدک» بەرنامەیەکی رێک‌و پێک هاتە ئاراوەو‬ ‫ئوسووڵی رێکخراوێکی مۆدێڕنی بۆ رێکخستنی جەماوەری‬ ‫کوردستان‌و پێشخستنی بزووتنەوە پێناسە‌و پراکتیزە کرد‪.‬‬ ‫«حدک» بەرنامەی خۆی لە ‪ 8‬بەندا باڵوکردەوە کە لە بەشێک‬ ‫لەو بەرنامەیەدا هاتبوو « ئێمەی کورد کە لە ئێران دەژین‪،‬‬ ‫ساڵەها‌و بەڵکوو چەندین سەد ساڵە کە لە پێناوی ماف‌و‬ ‫دەسەاڵتی نەتەوەیی‌و مەحەلی خەباتمان کردووە‌و قوربانیمان‬ ‫ێ بزانن حەق نادرێ‌‪ ،‬حەق‬ ‫داوە‪ ،‬هاونیشتمانانی بەڕێز‪ ،‬دەب ‌‬ ‫وەردەگیرێ‌‪ ،‬ئێمە دەبێ‌ بۆ وەرگرتنی ماف‌و دەسەاڵتی‬ ‫نەتەوەیی‌و مەحەللی خۆمان خەبات بکەین‪ ،‬ئەم خەباتە‬ ‫یەکیەتیی‌و یەکڕەنگی پێویستە‪ ،‬رێکخراو‌و پێشەنگی پێویستە‪.‬‬ ‫بۆ ئەم مەبەستە پیرۆزەیە «حدک « دامەزراوە‌و دەستی بەکار‬ ‫‪26‬‬

‫ماوەیەکی زۆر کەم‪ ،‬پێش ‪26‬ی سەرماوەزی ‪1324‬ی هەتاوی‪،‬‬ ‫یانی راست لە ‪21‬ی سەرماوەزی ‪1324‬ی هەتاویدا‪ ،‬لە تەورێز‬ ‫حکوومەتی میللی ئازەربایجان دەسەاڵتی بەدەستەوە گرتبوو و‬ ‫حاکمیەتی دەوڵەتی مەرکەزی لە ئازەربایجان کۆتایی پێ‌هێنابوو‪.‬‬ ‫بەم جۆرە هەم لەباری هەلومەرجی گشتی ئێرانەوە‌و هەم لە‬ ‫باری هەل‌ومەۆجی تایبەتی کوردستانەوە زەمینە بۆ ئەوە کە‬ ‫ێ ئامادە بوو‪ .‬لە‬ ‫خەڵک دەسەاڵتی سیاسی بە دەستەوە بگر ‌‬ ‫باری نێونەتەوەییشەوە وەزعێکی لەبار لە گۆڕێدا بوو چەند مانگ‬ ‫پێش پێکهاتنی کۆماری کوردستان خەباتی سەخت‌و دژواری‬ ‫گەالنی ئورووپا بەسەر نازیسمی ئاڵمان‌و فاشیزمی ئیتالیادا‬ ‫سەرکەوتبوو‪ ،‬شەڕی دووهەمی جیهانی کۆتایی پێهاتبوو و‬ ‫هێزە دێموکراتیکەکان لە سەرانسەری جیهاندا بە شێوەیەکی‬ ‫بێ‌ وێنە پەرەیان ئەستاندبوو و لە زۆر واڵتان کۆنەپەرستی‬ ‫سەرکوت کرابوو‪.‬‬ ‫هەر بۆیەش رۆژی ‪2‬ی رێبەندانی ‪22( 1324‬ی ژانویەی ‪)1946‬‬ ‫لە مەیدانی چوارچرای شاری مەهاباد لە کۆبوونەوەیەکی بەریندا‬ ‫کۆماری کوردستان بە شێوەی رەسمی راگەیاندرا‪.‬‬ ‫پاشان کابینەی وەزیران بەسەرۆکایەتی حاجی بابەشێخ لەگەڵ‬ ‫‪ 13‬وەزیری دیکە پێکهات‪ ،‬ناوی وەزیرەکان رۆژی ‪22‬ی رێبەندان‬ ‫لە رۆژنامەی کوردستاندا باڵو کرایەوە‪ ،‬کە بریتیی بوون لە‪:‬‬ ‫‪1‬ـ سەرۆک وەزیر ‬ ‫ ‬ ‫‪2‬ـ وەزیری شەڕ‬

‫محەممەد حسێنی سەیفی قازی‬

‫‪3‬ـ وەزیری کاروباری نێوخۆ ‬

‫محەممەد ئەمینی موعینی‬

‫‪4‬ـ وەزیری لەشساغی ‬ ‫‪5‬ـ وەزیری موشاویر ‬

‫حاجی بابەشێخ‬

‫محەممەد ئەیوبییان‬ ‫عەبدولڕەحمانی ئیلخانی زادە‬

‫ ‬ ‫‪6‬ـ وەزیری رێگا‌و بان‬ ‫ ‬ ‫‪7‬ـ وەزیری ئابووری‬ ‫‪8‬ـ وەزیری پۆست‌و تێلگراف‬

‫ئیسماعیلی ئیلخانی زادە‬ ‫ئەحمەدی ئیالهی‬ ‫کەریمی ئەحمەدەین‬

‫ ‬ ‫‪9‬ـ وەزیری بازرگانی‬

‫مستەفا داوودی‬

‫ ‬ ‫‪10‬ـ وەزیری فەرهەنگ‬

‫مەناف کەریمی‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫ ‬ ‫‪11‬ـ وەزیری کشت‌و کاڵ‬ ‫ ‬ ‫‪12‬ـ وەزیری تەبلیغات‬ ‫ ‬ ‫‪13‬ـ وەزیری کار‬

‫مەحموودی وەلیزادە‬ ‫سەدیق حەیدەری‬ ‫خەلیلی خوسرەوی‬

‫کارێکی سەمبۆلیک کە بۆ یەکەمجار رۆژی ‪26‬ی سەرماوەز‬ ‫رووی داو رۆژی ‪2‬ی رێبەندان (‪22‬ی ژانوویەی ‪ )1946‬لە‬ ‫مەهاباد رەسمیەتی پێ‌درا‪ ،‬هەڵکردنی ئااڵی کوردستان بوو‪.‬‬ ‫پاش پێکهاتنی کۆماری کوردستان سروودێکی رەسمی بۆ‬ ‫حیزب‌و کۆمار دانرا‪ .‬کە هەمان سروودی «ئەی رەقیب»ە کە‬ ‫ئێستاش سروودی رەسمی «حدکا»یە‪.‬‬ ‫« لەمبارەیەوە رۆژنامەی کوردستان‪( ،‬باڵوکەرەوەی بیری‬ ‫حیزبی دێموکراتی کوردستان) لە ژمارەی ‪3‬ی خۆیدا لە‬ ‫هەواڵێکدا لە ژێر ناوی «هەڵکردنی ئااڵی پیرۆزی کوردستان لە‬ ‫مەهاباد دا»‪ ،‬دەنووسێ‌‪ :‬رۆژی ‪26‬ی سەرماوەز گشت نوێنەرانی‬ ‫کوردستان لە مەهاباد کۆبوونەوە‌و کاتژمێر ‪10‬ی بەیانی ئااڵی‬ ‫کوردستان لە مقەڕی حیزبەوە هەڵکرا‌و نزیک بە ‪ 10‬هەزار کەس‬ ‫لە خەڵکی مەهاباد لەو رێوڕەسمەدا بەشدار بوون‪.‬‬ ‫رۆژی ‪14‬ی ژانویەی ‪1946‬ی زایینیدا‪ ،‬پێشەوا قازی محەممەد‪ ،‬لە‬ ‫کۆبوونەوەی خەڵکی مەهاباددا سوێنی خوارد‌و گوتی‪« :‬سوێند‬ ‫دەخۆم بە قورعانی پیرۆز‪ ،‬بە نیشتمانی کوردستان‌و ئااڵی پڕ‬ ‫لە شانازی کوردستان‪ ،‬تا دوا تنۆکی خوێنم لە رێگای ئازادی‌و‬ ‫بەختەوەری نەتەوەی کورددا تێ‌بکۆشم‪ .‬هەروەها لە میتنگی‬ ‫‪22‬ی ژانویەی ‪ 1946‬رۆژی راگەیاندنی کۆماری کوردستان لە‬ ‫مەیدانی چوارچرادا گوتی‪« :‬بەڵێنی بە ئێوە دەدەم نەتەوەی‬ ‫کورد لەمەو بەدواوە وەکوو نەتەوەکانی دیکەی جیهان لە واڵتی‬ ‫خۆیدا ئازادانە بژیت‪.‬‬ ‫پێشەوا قازی محەممەد دوابەدوای راگەیاندنی کۆماری‬ ‫کوردستان‪ :‬لە بەشێک لە قسەکانیدا گوتی‪« :‬سەرکەوتنی ئێمە‪،‬‬ ‫ئاکامی بیروبۆچوونی دێموکراتیک‌و دەرەنجامی دێموکراسییە‪.‬‬ ‫نەتەوەی کورد بە هەموو پێشهات‌و مەترسیەکانییەوە خەباتی‬ ‫خۆی درێژە پێ دەدات‪ ،‬ئەمڕۆکە نوێنەرانی بەشی زۆری‬ ‫ناوچەکانی کوردستان یەکدڵ‌و یەکبڕوا هاواری دێموکراسی‬ ‫بەرز دەکەنەوە‪ ،‬چونکوو گشت نەتەوەکانی دنیا مافی ئازادی‌و‬ ‫هەڵبژاردنیان هەیە‪ ،‬ئەمڕۆکە نەتەوەی کورد لە کوردستانی‬ ‫ئێران‪ ،‬بەختەوەرترینە‪ ،‬کە ئەمەش بەرهەمی رەنج‌و فیدارکاری‌و‬ ‫خۆبەختکردنی شەهیدانی ئەم ئاو و خاکەیە‪ ،‬ئەم ئەمەگناسییە‬ ‫ێ بکوژێتەوە‪.‬‬ ‫ئەرکی هەموو ئێمەیە‌و چرایەکە کە ناب ‌‬ ‫رۆژنامەی کوردستان لە وتارێکدا لە ژێر ناوی «بۆچی نەتەوەی‬ ‫کورد شۆڕش دەکات؟» دەنووسێ‌‪ :‬حەقیقەتێکی گەورە هەیە‬ ‫ێ چاوپۆشی لـێ‌بکرێ‌‪ ،‬کوردی بیچارە وەکوو باقی‬ ‫کە ناتوانر ‌‬ ‫نەتەوەکانی ئێران نە لە دەورانی سەرانسەر تاریکی‌و شەوەزەنگی‬ ‫دیکتاتۆری دا ‌و نە لە دەورانی درەوشاوەی دێموکراسیدا‪ ،‬لە‬

‫ماف‌و ئازادییکانی خۆی بێبەری بووە‌و بە گشتی لە ژێر زوڵم‌و‬ ‫زۆرداریدا بووە‌و هیچکات رۆژی عەداڵەت‌و دێموکراسی بەخۆوە‬ ‫نەبینیوە‪.‬‬ ‫لە وتارێکی دیکەی رۆژنامەی کوردستان لە ژێر ناوی «ئێمە چی‬ ‫دەڵێین؟» لە نووسینی «ح‪.‬قزڵچی»دا هاتووە‪« :‬لە سەردەمی‬ ‫دیکتاتۆری ‪ 20‬ساڵەی رەزاخاندا‪ ،‬زوڵم‌و زۆرێکی فراوانمان‬ ‫لێکراوە‪ ،‬بەندیخانەکان لە کوردەکان ئاخێنرابوون‪ ،‬بەردەوام لە‬ ‫هەموو شوێنێک کوردەکان شاربەدەر دەکران‪ ،‬زمانی زگماکی‬ ‫قەدەغە کرابوو‪ ،‬رێگایان نەدەدا جل‌و بەرگی کوردی لەبەر‬ ‫بکەین‪ ،‬بە زمانی خۆمان بنووسین‌و بخوێنین‪...‬ئێمە دەڵێین‬ ‫بەختەوەری‌و سەعادەتی خۆمانمان دەوێ‌‌و پێش بە ژیانی‬ ‫کەسیش ناگرین‪ ،‬بەاڵم ئەگەر کەسێک لە بەرانبەر بەختەوەری‬ ‫ێ بە دوژمنی خۆمانی دەزانین»‪.‬‬ ‫ئێمەدا بەرهەڵست ب ‌‬ ‫هەروەها پێشەوا قازی محەممەد لە رێکەوتی ‪31‬ی بانەمەڕی‬ ‫‪1325‬ی هەتاوی‪ ،‬لە خەتابەیەکدا دەڵێ‌‪« :‬ئێمە ئازادیخوازی‌و‬ ‫دێموکراسیمان وەکوو خاڵی هاوبەش‌و بنەمای پێوەندییەکانمان‬ ‫لەگەڵ دەرەوەی کوردستان داناوە‌و بە نەتەوەکانی دیکەی‬ ‫ئێران رادەگەیەنین کە دژایەتی هیچ کەس‌و الیەنێک ناکەین»‪.‬‬ ‫لە تاراندا لە دەسەاڵتی ناوەندییەوە‪ ،‬گەلێک دژکردەوەی جیاواز‬ ‫ێ کە نیشاندەری‬ ‫بە نیسبەت مەسەلەی کوردستان هاتە گۆڕ ‌‬ ‫کەمتەرخەمی‌و رەچاونەکردنی سیاسەتێکی یەکدەست‌و هاوشێوە‬ ‫بوو‪ .‬هەڵەی هەرە زەقی دەوڵەت‌و مەجلیس لە تاراندا‌و بگرە‬ ‫ێ ئەوە بوو کە‬ ‫تەنانەت رۆژنامە‌و رووناکبیرانیشی لەگەڵدا ب ‌‬ ‫رووداوەکانی کوردستانیان دەدایە پاڵ سۆڤییەت‌و نفووزی‬ ‫کۆمۆنیزم یان خود بە جودایی خوازییان دەزانی‪ ،‬غافڵ لە‬ ‫کۆمەڵێک هۆکاری نێوخۆیی‌و دەرەکی کە لە گۆشە نیگایەکی‬ ‫واقێعبینانەوە پاڵپشتێک بوون بۆ بزاوندنی هەستی نەتەوایەتی‌و‬ ‫ئازادیخوازیی خەڵکی کوردستان‪ .‬ئەوە راستییەک بوو کە هیچ‬ ‫کات دەسەاڵتداران ویست‌و خواستی ئازادیخوازیی‌و نەتەوەیی‬ ‫کوردستانیان بە رەوا نەدەزانی‪ .‬بە واتایەک‌و لە حەقیقەت دا‬ ‫ئەو مافە رەوایە‪ ،‬البردنی ستەمی نەتەوایەتی‌و دابینکردنی مافە‬ ‫ئینسانییەکانی خەڵکی کوردستان بوو‪ .‬ئەم مەسەلەیە لە وتە‌و‬ ‫لێدوانەکانی پێشەوا قازی محەممەد بۆ رۆژنامەکان‌و دیدار‬ ‫لەگەڵ کەسایەتی‌و سیاسەتمەدارانی ناوخۆ‌و دەرەوە بە باشی‬ ‫دەردەکەوێ‌‪...‬‬ ‫تایبەتمەندیی هەرەبەهێزی «کۆماری کوردستان»‪ ،‬پێکهێنانی‬ ‫رەوشێکی لەبار بۆ دەورانی تێپەڕین لەپێکهاتەیەکی نەریتی‬ ‫بۆ ئۆرگانیزاسیۆنێکی «مۆدێڕن»ە‪ .‬بە مانایەک سەرهەڵدانی‬ ‫«کۆمەڵەی ژ‪.‬ک» یان کۆمەڵەی ژیانەوەی کورد‪ ،‬کە پێکهاتە‬ ‫نهێنییەکەی بەشێوەی رێکخستنێکی نهێنی لەسەر بنەمای‬ ‫«کوردبوون» بوو و دواتر گۆڕان پێکهێنان لەپێکهاتەکەیدا بۆ‬ ‫«حیزبی دێموکراتی کوردستان» لەگەڵ چوارچێوەیەکی تەواو‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪27‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫دیاریکراوی «حیزبی مۆدێڕن»‌و چڕبوونەوەی داخوازییەکانی‬ ‫خەڵکی کوردستان لەچوارچێوەی «حیزبی»دا‪ ،‬لەتایبەتمەندییە‬ ‫گرینگەکانی کۆماری کوردستان لەو سەردەمەدا بەئەژمار دێ‪.‬‬ ‫لە راستیدا کۆماری کوردستان لەو سەردەمەدا نوێنگەیەکی‬ ‫هەرە بەرچاو لە حاکمییەت‌و دەسەاڵتی دێموکراسی‌و ئازادی‬ ‫بوو‪« ،‬ئارچی روزوێڵتی ئامریکایی کە لە سەردەمی کۆماری‬ ‫کوردستاندا بۆ سەردان چوو بۆ مەهاباد دەڵێ‌‪ :‬ئینسان لە شتێک‬ ‫سەری سووڕ دەمێنێ‌‪ ،‬ئەویش ئەو فەزا ئازادەیە کە لە مەهاباد‬ ‫هەیە»‪ .‬لە تەواوی ناوچەکانی ژێر دەسەاڵتی کۆماردا هیچ‬ ‫تاکێک بە تاوانی بیروباوەڕی‪ ،‬دەست بەسەر نەدەکرا‌و تەنانەت‬ ‫یەک زیندانی سیاسیشی نەبووە‌و هەرکەسێک لە دەربڕینی‬ ‫راوبۆچوونی خۆیدا ئازاد بووە‪ .‬تەنانەت ئازادیخوازانی ئێرانیش بە‬ ‫چاوی هیوا‌و ئومێدەوە دەیانڕوانییە‬ ‫ئەزموونی ئازادی‌و دێموکراسی لە‬ ‫کوردستاندا‌و چاوەڕوانییان دەکرد‬ ‫کە ئەو ئەزموونە کارتێکەری‬ ‫راستەوخۆ بکاتە سەر باقی‬ ‫ناوچەکانی دیکەی ئێران‪ .‬چونکو‬ ‫بزووتنەوەی نەتەوەیی‌و ئازادیخوازیی‬ ‫کوردستان خوازیاری دێموکراسی بۆ‬ ‫سەرانسەری ئێران بوو‪ .‬هەرچەند‬ ‫حکوومەتی نەتەوەیی کوردستان‪،‬‬ ‫ئامانج‌و ویستی نەتەوەخوازی بوو‪،‬‬ ‫و بۆ البردنی ستەمی نەتەوایەتی‌و‬ ‫دابینکردنی مافەکانی گەلی کورد‬ ‫تێدەکۆشا‪ ،‬بەاڵم دەسەاڵتێکی‬ ‫دوگم‌و بەرچاو تەنگ نەبوو و‬ ‫خوازیاری هاوکاری‌و هاوپێوەندی‬ ‫لەگەڵ تەواوی ئازادیخوازانی ئێران‌و جیهاندا بوو‪ .‬پێشەوا قازی‬ ‫محەممەد‪ ،‬لەم پێوەندییەدا دەڵێ‌‪ :‬ئێمە بۆ دابینکردنی مافی‬ ‫نەتەوایەتی خۆمان هاوڕێ‌ لەگەڵ تەواوی نەتەوەکانی دیکەی‬ ‫ئێران‌و هەموو ئازادیخوازان‪ ،‬ئامادەین لە سەنگەرێکی هاوبەش‬ ‫دژ بە دوژمنی هاوبەش خەبات بکەین‪.‬‬ ‫بنەمایی‪‎‬ترین تایبەتمەندیی «کۆماری کوردستان» بە رێبەریی‬ ‫پێشەوا قازی محەممەد‪ ،‬تایبەتمەندیی دێموکراتیکی ئەو بوو کە‬ ‫لەروانگەی پێکهاتەیی‪ ،‬پێناسە‌و دامەزرانەوە‪ ،‬چوارچێوەیەکی‬ ‫مۆدێڕنی هەبووە‌و هەڵگری شرۆڤەیەک بەپێناسە‌و چەمکە‬ ‫نوێیەکانی دێموکراسییە‪.‬‬ ‫هەوڵ بۆ جێگیرکردنی پەروەردە‌و فێرکردنی مۆدێڕن‬ ‫لەناوچەکانی ژێر دەسەاڵتیدا‪ ،‬وەڕێخستنی دەسەاڵتی دادوەری‪،‬‬ ‫تێپەڕین لەخێڵگەرایی‌و عەشیرەگەرایی‌و ئاراستەکردنیان بەرەو‬ ‫«نەتەوەخوازیی کورد»‪ ،‬تێپەڕین لە دووبەرەکی‌و هەاڵواردنە‬ ‫ئاینییەکان‪ ،‬قبووڵکردنی فرەئایینی‌و پلۆرالیزم‪ ،‬یەکیەتیی‬ ‫‪28‬‬

‫ئیستراتیژیک لەگەڵ ئازەرییەکاندا‌و پەسندکردنی رێککەوتننامەی‬ ‫پشتیوانی لەکەمایەتییەکانی ژێر دەسەاڵتی کۆماری‬ ‫کوردستان‪ ،‬دامەزرانی سیستمێکی ئەمنییەتیی مۆدێڕن‪ ،‬هەوڵ‬ ‫بۆ پەرەپێدانی چاپ‌و باڵوکردنەوە‪ ،‬فێرکردنی زمانی کوردی‬ ‫وەکوو زمانی فەرمی‌و دامەزرانی رادیۆ‌و راگەیاندنی هەمەالیەنە‌و‬ ‫پراکتیزەکردنی ئامانجە دێموکراتیکەکان لە چوارچێوەی‬ ‫حکوومەتی کوردستاندا‪ ،‬لەتایبەتمەندییە بەرچاوەکانی دیکەی‬ ‫کۆماری کوردستان‌و ئەم دەورەیە بەئەژمار دێ‌‪.‬‬ ‫لە بواری «چاپەمەنی»یەکاندا ئەوەی کە بەرچاوە‪ ،‬باڵوکراوەکانی‬ ‫وەکوو‪« :‬نیشتمان»‪« ،‬هاواری کورد»‪« ،‬هاواری نیشتمان‬ ‫(ئۆرگانی یەکیەتیی جەوانانی کوردستان)»‪« ،‬کوردستان»‪،‬‬ ‫«گۆڤاری هەاڵڵە»‪« ،‬گۆڤاری زانست»ە کە دەتوانین وەک‬ ‫ێ بکەین‪.‬‬ ‫بەڵگە ئاماژەیان پ ‌‬ ‫پێداگری لەسەر مافی دیاریکردنی‬ ‫چارەنووس بۆ نەتەوەکان‪ ،‬مافی‬ ‫دیاریکردنی چارەنووسی نەتەوەی‬ ‫سەربەخۆیی‬ ‫مافی‬ ‫کورد‪،‬‬ ‫نەتەوەکان‪ ،‬هەوڵ بۆ سەرهەڵدانی‬ ‫بزاڤێکی رووناکبیری‌و ‪ ...‬هتد کە‬ ‫بە روونی دەردەکەوێ‌‌و پێویست‬ ‫بە بەڵگەهێنانەوەش ناکات‪.‬‬ ‫گرینگیدانی «کۆماری کوردستان»‬ ‫بە مەسەلەی ژنان‌و دامەزراندنی‬ ‫یەکیەتییەکی تایبەت بۆ ژنان بە‬ ‫مەبەستی گرینگیدان بە کار‌وباری‬ ‫ژنان لەژێر چاودێریی راستەوخۆی‬ ‫پێشەوا «قازی محەممەد» ـ‬ ‫ئەویش لە دەورانێکدا کە شوناسی‬ ‫ژن وەکوو مرۆڤ لەرۆژهەاڵتی نێوەڕاستدا بۆ حکوومەتەکانی ئەو‬ ‫کات نامۆ بوو ـ لە»قازی محەممەد»‌و «کۆماری کوردستان»‬ ‫نموونەیەک لە «رێبەریی»‌و «دەسەاڵتداریەتی» دروست‬ ‫ێ بەهاو دووردەیمەنی زۆر لەپرەنسیپە‬ ‫دەکات کە دەتوان ‌‬ ‫دێموکراتیکەکان بۆ رێککەوتنی ئەوڕۆی کۆمەڵگای جیهانی‬ ‫وێنا بکات‪.‬‬ ‫گەشەکردنی بزووتنەوەی نەتەوەیی‌و گیانی نیشتمانپەروەری‌و‬ ‫هەستی نەتەوایەتی بە هۆی دامەزرانی کۆمارەوە‪ ،‬تەنیا‬ ‫لە کوردستانی ئێران نەبوو‪ ،‬بەڵکوو بەشەکانی دیکەی‬ ‫کوردستانیشی گرتەوە‪ ،‬هەر لەو کاتەشدا نیشانەی هاودەردی‌و‬ ‫هاوکاری نەتەوەی کورد لە هەموو پارچەکانی کوردستاندا بوو‪.‬‬ ‫کۆماری کوردستان‪ ،‬تێکۆشەرانی کوردی عێراقی بەگشتی‌و‬ ‫بارزانییەکانی بە تایبەتی‌و هەروەها خەباتکارانی کوردی‬ ‫تورکیە‌و سوریەی لە باوەش گرت‪ .‬لە راستیدا دەسکەوتەکانی‬ ‫کۆمار چەند زۆرن‪ ،‬ئەوەندەش بەنرخن‪.‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫کۆماری کوردستان لە ماوەی تەمەنی کورتی خۆیدا بۆ‬ ‫کەمتر لە ساڵێک‪ ،‬سەرەڕای نەبوونی بەڕێوەبەرانی خاوەن‬ ‫ئەزموون‌و دژایەتی نێوخۆیی‌و دەرەکی‪ ،‬ئابڵۆقەی ئابووری‌و‬ ‫بێ‌سەروبەرەیی ئابووری‪ ،‬وەزعییەتی نائاسایی لە باری دیفاعی‌و‬ ‫ئەمنیەتییەوە‪ ،‬بێ‌سەروبەرەیی‌و گەندەڵی بنەماڵەی پەهلەوی‪،‬‬ ‫بەرە بەرە سەقامی دەگرت‌و دەرەتانێکی تێدا بەدی دەکرا‬ ‫بۆ سامانبەخشین بە بارودۆخی ژیانی خەڵک‪ ،‬بۆ پێشخستنی‬ ‫کاروباری کۆمەڵگای کورستان‪ ،‬توانیان کۆمەڵێک دەسکەوتی‬ ‫فەرهەنگی‪ ،‬سیاسی‌و ئابووری بەدەست بێنن کە بە کورتی بە‬ ‫شێوەی خوارەوە ئاماژەی پێدەکرێ‌‪.‬‬ ‫‪1‬ـ راگەیاندنی زمانی کوردی وەکوو زمانی رەسمی ئیدارە‌و‬ ‫قوتابخانە‌و راگەیاندن‪.‬‬ ‫‪2‬ـ خوێندنی ئیجباری‌و خۆڕایی بۆ مندااڵن‪.‬‬ ‫‪3‬ـ دانانی کالسی سەواد ئامووزی شەوانە‌و هەوڵی بێ‌وچان بۆ‬ ‫خەبات دژ بە نەخوێندەواری‪.‬‬ ‫‪4‬ـ چاپ‌و باڵوکردنەوەی کۆمەڵێک رۆژنامە‌و گۆڤار‌و کتێب بە‬ ‫زمانی کوردی‌و دانانی کتێبخانەی میللی‌و تیاتری میللی‪.‬‬ ‫‪5‬ـ دامەزراندن‌و وەڕێخستنی چاپخانەی کوردی‪.‬‬ ‫‪6‬ـ دامەزراندنی هێزی رێک‌و پێک‌و بەپرەنسیپی چەکدار بە‬ ‫ناوی هێزی پێشمەرگە‪ ،‬بۆ دابینکردنی ئەمنییەت‌و ئاسایشی‬ ‫نێوخۆی‌و بەرگری لە دەسکەوتەکانی کۆماری کوردستان‪.‬‬ ‫‪7‬ـ دامەزراندنی یەکیەتیی ژنان‪ ،‬یەکیەتیی الوان‌و گەاڵڵەکردنی‬ ‫مافی وەک یەک بۆ ژن‌و پیاو لە تەواوی یاساکانی دەوڵەتی‌و‬ ‫چاالکییە سیاسی‌و کۆمەاڵیەتییەکاندا‪.‬‬ ‫‪8‬ـ دامەزراندنی پێوەندیی ئابووری‌و بازرگانی بە مەبەستی‬ ‫پەرەپێدان‌و گەشەکردنی ئابووری کوردستان‪.‬‬ ‫‪9‬ـ رەخساندنی بوار‌و هەل‌ومەرجی گونجاو بۆ درێژەدان بە‬ ‫خوێندن‌و ئاشانایەتی لەگەڵ ئاخرین دەسکەوتەکانی زانستی‬ ‫سەردەم‪.‬‬ ‫‪10‬ـ هێنانەگۆڕی ویست‌و داخوازییەکانی نەتەوەی کورد لە کۆڕ‌و‬ ‫کۆمەڵە نێودەوڵەتییەکان‪ ،‬بۆ وێنە لە کۆنفڕانسی «پۆتێسدام»‌و‬ ‫روونکردنەوە‌و ناساندنی مافەکانی نەتەوەی کورد بە دنیای‬ ‫دەرەوە‪.‬‬ ‫دوکتور قاسملوو لە کتێبی ‪ 40‬ساڵ خەبات لە پێناوی ئازادیدا‬ ‫لە پێوەندی لەگەڵ پێوەندی کۆماری کوردستان‌و یەکیەتیی‬ ‫ێ پێوەندی حدک‌و بەڕێوەبەرانی کۆماری‬ ‫سۆڤییەتدا دەنووس ‌‬ ‫کوردستان لەگەڵ یەکیەتیی سۆڤییەتی پێویستی بە لێکدانەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬پاش ئەوەی لە ‪3‬ی خەرمانانی ‪25( 1320‬ی ئووتی‬ ‫‪)1941‬دا رێژیمی رەزاشا رووخا‌و لەشکری سوور هاتە ئێران‌و‬

‫لە بەشی شیمالی کوردستانی ئێراندا جێگر بوو کاربەدەستانی‬ ‫سۆڤییەتی راستەوخۆ لەگەڵ مەسەلەی کورد رووبەڕوو بوون‪،‬‬ ‫بەاڵم لەبەر نەبوونی رێکخراوێکی سیاسی‌و هەروەها لە بەر‬ ‫ئەوە سەرۆک عەشیرەتەکان‌و ئاغا‌و شێخەکان لە نێو خۆیاندا‬ ‫رێک نەدەکەوتن تا نوێنەرێک هەڵبژێرن‪ ،‬یەکیەتیی سۆڤیەت‬ ‫لەمبارەیەوە توشی سەرلـێ‌شێواوی بوو و نەیدەزانی لەگەڵ‬ ‫ێ نوێنەری‬ ‫ێ دەتوان ‌‬ ‫ێ پێوەندی بگرێ‌‌و وتووێژ بکا‌و ک ‌‬ ‫ێ دەب ‌‬ ‫ک‌‬ ‫راستەقینەی گەلی کورد بێت‪ .‬پاش پێکهاتنی «حدک»‪،‬‬ ‫لە سەرەتای خەرمانانی ‪1324‬ی هەتاوی دا‪ ،‬پێشەوا قازی‬ ‫محەممەد بەسەردان چووە تەبرێز‌و لە جێژنی پێکهاتنی فێرقەی‬ ‫دێموکراتی ئازەربایجان لە ‪12‬ی خەرمانانی ‪1324‬ی هەتاوی‬ ‫(‪3‬ی سێپتامبری ‪ ،)1945‬بەشداری کرد‪ .‬هەر پاش ئەم‬ ‫جێژنە لەگەڵ چەند کەسێک بۆ جاری دووهەم بۆ «باکۆ»‬ ‫بانگهێشت کرا‪ .‬وادیار بوو کە‪ ،‬سەفەرێکی بە تەواوی سیاسی‬ ‫بوو‪ .‬چونکوو قازی محەممەد وەک سەرۆکی حیزبی دێموکرات‌و‬ ‫ئەندامانی دیکەی هەیئەتیش وەک بەڕێوەبەرانی «حدک»‬ ‫چوونە باکۆ‪ ،‬هەر بۆیەش داوایان لە یەکیەتیی سۆڤییەت ئەوە‬ ‫بوو کە پشتیوانیی لە حکوومەتی کوردستان بکات کە خەریکی‬ ‫پێکهێنانی بوون‪ .‬ئەمەش نیشاندەری ئەو راستیەیە کە پێشتر‬ ‫داخوازییەکانیان فۆرموولە کرابوون‪ .‬لەو کاتەدا هەل‌ومەرجی‬ ‫نێوخۆ‌و دەرەوە بۆ بە رەسمی راگەیاندنی کۆماری کوردستان‬ ‫بە تەواوی ئامادە بوو‪.‬‬ ‫لە وەزعی سیاسی‌و ئابووری‌و کۆمەاڵیەتی ئەوکاتەدا‪ ،‬بە‬ ‫لەبەرچاوگرتنی پلەی تێگەیشتن‌و تەرکیبی چینایەتی کۆمەڵی‬ ‫کوردەواری‪ ،‬بەرە بەرە نوێنەرانی سۆڤییەتی تێگەیشتن کە‬ ‫واقعبینانەتر‌و باشتر ئەوەیە لەگەڵ کەسانێک پێوەندی بگرن کە‬ ‫چ لەباری عەشیرەتی‌و ئایینی‌و چ لە باری رووناکبیرییەوە خاوەن‬ ‫نفووز بن‪ .‬ئەوە بوو کە یەکیەتیی سۆڤییەتی لە مانگی ‪1320‬ی‬ ‫هەتاویدا‪ ،‬پاش ئەوەی کە ئەفسەر‌و کۆمیسێرە سیاسییەکان‬ ‫چەندین جار هاتوچۆی مەهابادیان کرد‪ ،‬هەیئەتێکی ‪30‬‬ ‫کەسییان لە پیاوە ناسراوەکانی کوردستان بۆ باکۆ بانگهێشتن‬ ‫کرد کە لە سەرەوەوی هەمووان پێشەوا قازی محەممەد بوو‪،‬‬ ‫کە ئەو وەختە هەم بە کەسایەتییەکی ئایینی‌و سیاسی‌و هەم‬ ‫بە رووناکبیرێکی بە نفووز ناسراو بوو‪ .‬پێشەوا قازی محەممەد‬ ‫لەو دانیشتنەدا لەگەڵ جەعفەر باقرۆف‪ ،‬سکرتێری حیزبی‬ ‫کۆمۆنیستی ئازەربایجان‪ ،‬دانیشتنی کرد‌و باسی لە جوواڵنەوەی‬ ‫کورد‌و مەسەلەی کورد کرد‪.‬‬ ‫بەرانبەر بە مەترسی‌و پیالنەکانی تاران‪ ،‬کۆماری کوردستان‌و‬ ‫ئازەربایجان بۆ خۆرێکخستنی زیاتر لەیەک نزیک بوونەوە‪،‬‬ ‫ماوەیەک پێش لە کشانەوەی لەشکری سوور خۆیان ئامادە‬ ‫کرد‌و کەوتنە هەوڵی هاوکاری‌و هاوپێوەندی‪.‬‬ ‫ئەم دوو حکوومەتە کە هەماهەنگ لەگەڵ یەکتر پێکهاتبوون‪،‬‬ ‫دوو رێژیمی دێموکراتیک‌و پێشکەوتوو بوون‪ .‬لە بەربەرەکانی‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪29‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫دژی دەوڵەتی کۆنەپەرستی مەرکەزیدا یەکیەتییان هەبوو‬ ‫و یەکگرتوو بوون‪ ،‬هەر لە سەر ئەم بناغەیەش پەیمانێکی‬ ‫دۆستایەتی‌و هاوکاری لە نێوانیاندا بەسترا‪ .‬ئەم پەیمانە لە ‪3‬ی‬ ‫بانەمەڕی ‪23( 1325‬ی ئاوریلی ‪ )1946‬لە شاری تەورێز لە‬ ‫الیەن دوو هەیئەتی رەسمییەوە بە سەرۆکایەتی پێشەوا قازی‌و‬ ‫جەعفەری پیشەوەری ئیمزا کرا‪ .‬کە ‪ 7‬بەندی لە خۆ دەگرت‪.‬‬ ‫کە بۆ وێنە دانانی نوێنەری رەسمی خۆیان لە خاکی یەکتر‪،‬‬ ‫لەبەرچاوگرتنی مافی کەمایەتی لە خاکی یەکتر‪ ،‬پێکهێنانی‬ ‫کۆمیسیۆنی هاوبەش بۆ چارەسەرکردنی کێشە ئابوورییەکان‪،‬‬ ‫هاوکاری نیزامی‪ ،‬چۆنییەتی وتووێژ لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندی‌و‬ ‫دیاریکردنی سزا بۆ ئەو کەسانەی دۆستایەتی مێژوویی کورد‌و‬ ‫ئازەری تێک دەدەن‪ ،‬تێدا گونجابوو‪.‬‬ ‫بە پێی ئەو پەیمانە کە لە نێو هاوپەیمانەکاندا واتە ئەمریکا‌و‬ ‫یەکیەتیی سۆڤییەت‌و بریتانیا لە الیەکەوە‌و ئێران لە الیەکی‬ ‫دیکەوە لە کۆنفڕانسی تاران لە رۆژەکانی ‪ 7‬ـ ‪9‬ی مانگی‬ ‫سەرماوەزی ‪1322‬ی هەتاویدا بە بەشداری ئیستالین‌و رۆزوێلت‌و‬ ‫چێرچیل بەسترا بڕیار وابوو شەشە مانگ پاش تەواو بوونی‬ ‫ێ‬ ‫شەڕی دووهەمی جیهانی لەشکری هاوپەیمانەکان ئێران بەج ‌‬ ‫بێڵێت‪.‬‬ ‫رۆژی ‪13‬ی رەشەممە دەوڵەت ئینگلیس‌و رۆژی ‪15‬ی رەشەمە‬ ‫ێ‬ ‫دەوڵەتی ئەمریکا لەبەر ئەوە کە لەشکری سوور ئێرانی بەج ‌‬ ‫نەهێشتبوو ئێعترازیان بە یەکیەتیی سۆڤییەتی کرد‪ .‬پاش‬ ‫وتووێژێکی زۆری دیپلۆماتی‪ ،‬بە تایبەتی پاش سەفەری سەرۆک‬ ‫وەزیری قەوام بۆ مۆسکۆ لە سەرەتای مانگی خاکەلێوەی‬ ‫‪1325‬دا رێککەوتنێک لە نێوان یەکیەتیی سۆڤییەتی‌و ئێران‬ ‫پێکهات کە بە ئیمزای قەوام‌و ساد چیکۆف باڵو کرایەوە کە‬ ‫یەکێک لە بەندەکانی دا هاتبوو لەشکری سوور لە رۆژی ‪4‬ی‬ ‫خاکە لێوەوە تا یەک مانگ‌و نیو خاکی ئێران بەجێ‌ دێڵێ‌‪.‬‬ ‫هەروەها هەردوو واڵت رێککەوتن کە مەسەلەی ئازەربایجان‪،‬‬ ‫مەسەلەیەکی نێوخۆییە‪.‬‬ ‫مەسەلەی هەڵبژاردن بوو بە بیانوویەک بۆ سەرۆک وەزیر قەوام‬ ‫تا داوا بکات کە بۆ دابینکردنی ئازادی هەڵبژاردن لەشکەری‬ ‫ێ بۆ ئازەربایجان‌و کوردستان‪ .‬بە بڕوای قەوام بە‬ ‫ئێران بچ ‌‬ ‫بێ‌جێگیربوونی ئەرتەشی ئێران لەم دوو ناوچەیە هەڵبژاردن بە‬ ‫ئازادی ئەنجام نەدەدرا‪ .‬مەبەست لەو هەراو هوریایە ئەوە بوو‬ ‫کە قەوام بۆ سەرکوتکردنی جواڵنەوەی ئازەربایجان‌و کوردستان‬ ‫دەستی ئاوەاڵ بێت‪.‬‬ ‫«قەوام» لە رێگای هەوڵدان بۆ راکێشانی حیزب‌و تاقم‌و رێکخراوە‬ ‫سیاسییەکان‪ ،‬بۆ ئەوەی بیانکات بە کۆڵەکەیەکی بەهێز بۆ‬ ‫جێبەجێ‌کردنی پیالنی لە ناوبردنی هەردوو کۆماری کوردستان‌و‬ ‫ئازەربایجان دەیهەویست ریزی هێزە نیشتمانییەکانی ئێران‬ ‫تێک بدات‌و لە ئاکامدا بەرەیەکی یەکگرتوو پێک نەهێنرێت‌و‬ ‫‪30‬‬

‫کۆماری کوردستان‌و ئازەربایجان لە هەر جۆرە هاوکاری‌و‬ ‫هاوپێوەندییەکی گەالنی دیکەی ئێران بێ‌بەش بکات‪.‬‬ ‫«جۆرج ئاالن» باڵوێزی ئەمریکا لە تاران‪ ،‬بەمشێوەیە‬ ‫پشتیوانیی خۆی لە قەوام دەربڕی‪ :‬ئەوە کە دەوڵەتی ئێران‬ ‫ێ هێزی ئەمنییەتی بۆ بەشەکانی‬ ‫رایگەیاندووە کە دەیهەو ‌‬ ‫ێ بڕیارێکی بە تەواوی تەبیعی‌و بەجێیە‪.‬‬ ‫دیکەی ئێران بنێر ‌‬ ‫بەرە بەرە دەرکەوت کە «قەوام» لە بەڕێوەبردنی ئەو سیاسەتەدا‬ ‫زۆر شێلگیرە‪ ،‬بە شێوەیەک کە لە رۆژەکانی ئاخر مانگی‬ ‫ێ‬ ‫خەزەڵوەری ‪1325‬ی هەتاویدا لەشکری بەرەو زەنجان بەڕ ‌‬ ‫کرد‪ ،‬دواتربە تەواوی دەرکەوت کە گرتنی زەنجان سەرەتایەکە‬ ‫بۆ ناردنی لەشکر بۆ بەشەکانی دیکەی ئازەربایجان‌و هەروەها‬ ‫کوردستان‪ .‬گرتنی شاری زەنجان بێ‌شەڕ‌و تێکهەڵچوون‪،‬‬ ‫لەشکری شای هان دا کە بەرە بەرە هەموو ئازەربایجان داگیر‬ ‫ێ‬ ‫بکات‪ .‬جێگای سەرنجە کە کاتێک قەوام رایگەیاند کە دەیهەو ‌‬ ‫لەشکر بنێرێتە ئازەربایجان‪ ،‬بەڕێوەبەرانی فیرقەی دێموکراتی‬ ‫ئازەربایجان بڕیاری بەرەنگارییان دا‌و دروشمی «مردن هەیە‪،‬‬ ‫گەڕانەوە نیە»یان هەڵگرت‪ ،‬بەاڵم بە کردەوە بەڕێوەبەران‬ ‫هەاڵتن‌و کۆمەاڵنی خەڵکیش کەوتنە بەر ئازار‌و کوشت‌و بڕ‪،‬‬ ‫بەم چەشنە تەمەنی حکوومەتی میللی ئازەربایجان کۆتایی‬ ‫پێ‌هات‪.‬‬ ‫هۆیەکانی تێکچوونی کۆماری کوردستان‪:‬‬ ‫د‪:‬قاسملوو لە پێوەندی لەگەڵ هۆیەکانی تێکچوونی کۆمار دا‬ ‫لە کتێبی چل ساڵ خەبات لە پێناوی ئازادیدا‪ ،‬دەنووسێ‌‪:‬‬ ‫«دەبێ‌ ئەو راستییە بگوترێ‌ کە هەر لە بنەڕەتەوە زەمینەی‬ ‫دامەزرانی کۆماری کوردستان بە تەواوی ئامادە نەکرابوو‪ .‬واتە‬ ‫کۆماری کوردستان سەرەنجامی خەباتێکی درێژخایەن‌و ئاکامی‬ ‫رەوتێکی تەبیعی رووداوەکان‌و نەخشەی لە مێژەوە داڕێژراو‬ ‫نەبوو‪ .‬دەکرێ‌ بڵێین کە کۆماری کوردستان تا رادەیەک زۆر‬ ‫کوت‌وپڕ پێک هات‌و ئەو لە ناکاو پێکهاتنە بوو بە هۆی زۆر لەو‬ ‫گیروگرفتانە کە ئەو کۆمارە لە ماوەی تەمەنی کورتی خۆیدا‬ ‫توشیان هات‪ .‬بۆیە هەر لە سەرەتای دامەزرانییەوە لە نێو‬ ‫جەرگی کۆماری کوردستان یەکێک لە هۆیەکانی تێکچوونیشی‬ ‫چاندرابوو‪.‬‬ ‫بە گشتی لە مێژووی جوواڵنەوەی نەتەوەی کورد دا‪ ،‬ناتەباییەک‬ ‫بەدی دەکرێ‌ کە لە سەردەمی کوردستانیش لە ساڵەکانی‬ ‫‪ 1324‬ـ ‪1325‬دا بەرچاو بووە‪ .‬ئەم ناتەباییە لە پایەی نەزم‌و‬ ‫پاشکەوتوویی کۆمەڵی کوردەوارییەوە هەڵدەقوڵێ‌‪.‬‬ ‫دوکتور قاسملوو هەر لە درێژەدا دەڵێ‌‪ :‬تێکشکانی کۆماری‬ ‫ئازەربایجان لە تەورێز‪ ،‬هێرشی هێزی کۆنەپەرستی بۆ سەر‬ ‫رێکخراوە دێموکراتیکەکان‪ ،‬ئاڵۆزی وەزعی نێوخۆی کۆمار‪،‬‬ ‫بەجێ‌هێشتنی ریزەکانی کۆمار لە الیەن بەشێک لە سەرۆک‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫عەشیرەتەکان کە بەشێکی زۆری هێزی پێشمەرگەیان لە‬ ‫ژێر دەسەاڵت‌و نفووزدا بوو‪ ،‬تەسلیمبوونی هەندێک لە‬ ‫دەوڵەمەندەکان‌و مەالکانی شاری مەهاباد‌و بەرەوپیری چوونیان‬ ‫بۆالی سەرتیپ هومایوونی‪ ،‬نەبوونی بەڕێوەبەرییەکی شۆڕشگێڕ‪،‬‬ ‫نەبوونی کادری بە توانای بەرهەڵست‪ ،‬نەبوونی تەشکیالت‌و‬ ‫دیسیپلینی ئەوتۆ لەو هەلومەرجەدا‪ ،‬هەمووی ئەم هۆیانە بوون‬ ‫بە هۆی ئەوەی کە کۆماری کوردستان توانای بەربەرەکانی‬ ‫بەرامبەر بە دەوڵەتی مەرکەزی نەبێ‌‪ ،‬پێشەوا قازی محەممەد‬ ‫بۆ بڕیاردان پێویست بوو هەم وەزعی نێوخۆی کوردستان‌و هەم‬ ‫وەزعی گشتیی ئێران‌و هەم هەلومەرجی نێودەوڵەتی بخاتە‬ ‫بەرچاو بەاڵم لە راستیدا پێشەوا قازی محەممەد هیچ هیوایەکی‬ ‫بە تێکۆشان یان یارمەتی هێزە دێموکراتیکەکان نەمابوو‪.‬‬ ‫هەروەها رۆژی ‪25‬ی سەرماوەز مەال مستەفا بارزانی بۆ دواجار‬ ‫چاوی بە پێشەوا قازی کەوت‌و داوای لێکرد لەگەڵ بارزانییەکان‬ ‫بچێ‌‌و ئامادەیی بارزانییەکانی نیشان دا بۆ ئەوە کە لە ژێر‬ ‫ئەمری پێشەوادا بن‪ .‬بەاڵم پێشەوا لە وەاڵمدا گوتی‪ :‬دەزانم‬ ‫ێ ناهێڵم‪،‬‬ ‫ژیانم دەکەوێتە مەترسییەوە‪ ،‬بەاڵم خەڵک بەج ‌‬ ‫پێشەوا قازی محەممەد تەنانەت لەو کاتەشدا‪ ،‬بۆ پارێزگاری‬ ‫لە»دێموکراسی»‌و «مافی دەنگدانی خەڵک»‪« ،‬مەرگ»ی‬ ‫خۆی دەداتەوە دەستی دەنگی خەڵکی تا نەکا خەڵک لە»بیری‬ ‫نوێ»‌و «نوێخوازی» ئەو‪ ،‬بەگومان بن‪ .‬ئەمەش لەوانەیە‬ ‫پڕبەهاترین تایبەتمەندیی «کۆماری کوردستان»‌و «پێشەوا‬ ‫قازی محەممەد» بێ‌‪ .‬لە راستیدا «کۆماری کوردستان»‪،‬‬ ‫دەتوانێ‌ خاڵی دەستپێکی هەڵبژاردنێکی سیاسی بۆ دێموکراسی‬ ‫بێت لەسەردەمی دەسەاڵتداریەتی دیکتاتۆرەکان لەرۆژهەاڵتی‬ ‫نێوەڕاستدا‪.‬‬ ‫بەم جۆرە رۆژی ‪26‬ی سەرماوەز‪ ،‬لەشکەری دەوڵەتی مەرکەزی‬ ‫هات بۆ مەهاباد‌و شاری داگیر کرد‪ .‬بە هاتنی لەشکەری شا لە‬ ‫رۆژی ‪26‬ی سەرماوەزی ‪1325‬ی هەتاوی‪ ،‬کۆماری کوردستان‬ ‫تێک شکاو‌و کۆتایی بە تەمەنی هات‪.‬‬ ‫دوای رووخانی کۆماری کوردستان لە مەهاباد‪ ،‬لە مانگی‬ ‫بەفرانباری ‪1325‬دا دادگایی پێشەوا قازی محەممەد‌و حوسەینی‬ ‫سەیفی قازی دەستی پێکرد‪ .‬لە رۆژی ‪9‬ی بەفرانباری هەمان‬ ‫ساڵدا سەدری قازیشیان هێنایەوە مەهاباد‌و بەم شێوەیە‬ ‫پێکەوە دادگایی کران‪ .‬رۆژی ‪3‬ی رێبەندانی ‪23( 1325‬ی‬ ‫ژانویەی ‪ )1947‬واتە ساڵێک‌و رۆژێک پاش ئەوەی بەسەرۆک‬ ‫کۆماری هەڵبژێردرا‪ ،‬پێشەواو هاوڕێیانی بە ئێعدام مەحکووم‬ ‫کران‌و سەرئەنجام لە رۆژی ‪10‬ی خاکەلێوەی ‪1326‬ی هەتاوی‬ ‫(‪30‬ی مارسی ‪)1947‬دا‪ ،‬لە سێدارە دران‌و شەهید کران‪.‬‬

‫‪1326‬ی هەتاوی «حەمید مازووچی‪ ،‬رەسووڵ نەغەدەی‪،‬‬ ‫عەبدوڵاڵ رەوشەنفکر‪ ،‬محەممەد نازمی» ئێعدام کران‌و بەشێکی‬ ‫زۆریش لە کاربەدەستان‌و فەرماندەرانی سوپای میللی دواتر‬ ‫شەهید کران‪ .‬لە راستیدا ئەرتەش دوابەدوای رووخانی کۆماری‬ ‫کوردستان دەستی دایە چەوساندنەوە‌و راووڕووت‌و تااڵنکردنی‬ ‫خەڵک بە دڕندانەترین شێوە‪.‬‬ ‫شەهید کاک دوکتور قاسملوو لە کتێبی ‪ 40‬ساڵ خەبات لە‬ ‫پێناوی ئازادیدا‪ ،‬سەبارەت بە جێگای کۆماری کوردستان لە‬ ‫مێژوویی کورددا دەنووسێ‌‪:‬‬ ‫کۆماری کوردستان لە ئاسمانی تاریک‌و لێڵی سەردەمی درێژی‬ ‫ژێردەستی گەلی کورددا وەکوو ئەستێرەیەکی پرشنگدار‬ ‫دەدرەوشێتەوە‪ ،‬راستە ئەم ئەستێرەیە زۆر زوو ئاوا بوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێستاش هەر رووناک کەرەوەی رێگای خەباتی دواڕۆژی گەلی‬ ‫کوردە‪ .‬کۆماری کوردستان ئاکامی جوواڵنەوەیەکی نەتەوەیی‬ ‫بوو کە نەک هەر بۆ گەلی کورد لە کوردستانی ئێران‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫بۆ هەموو نەتەوەی کورد جێگای ئاوات‌و هیوا بوو‪ .‬کۆماری‬ ‫کوردستان ئاکامی جوواڵنەوەیەکی دێموکراتیک بوو‪ ،‬لەم‬ ‫جوواڵنەوەیەدا هەموو چین‌و توێژەکانی کۆمەڵی کوردەواری‬ ‫بەشدار بوون‌و هەرچی دەڕۆیی باری دێموکراتیکی جواڵنەوە‬ ‫زیاتر دەبوو‪ .‬هەرچەند کۆماری کوردستان کارێکی ئەوتۆی‬ ‫نەکرد کە تەرکیبی کۆمەاڵیەتی کوردەواری تێک بدات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەرچۆنێک بێت باری پێشکەوتنخوازانەی واتە شۆڕشگێڕانەی‬ ‫ئەم جواڵنەوە دیار‌و روون بوو‪ .‬لەسەر دەوڵەتی کۆماری‬ ‫ێ کە ئەم ناوە یەکێک لە شانازییە‬ ‫ێ بگوتر ‌‬ ‫کوردستاندەب ‌‬ ‫گەورەکانی حیزبی دێموکراتە‪ .‬چونکە یەکەمین رێکخروای‬ ‫سیاسییە کە لە سەردەمی شاهەنشاهی دا ئااڵی جمهووری‌و‬ ‫جمهوریخوازی بەرز کردۆتەوە‪ .‬کۆماری کوردستان ئەو رۆڵە‬ ‫تاقانەیەی مێژوویی نەتەوەی کورد جوانەمەرگ بوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫شوێنەواری ئەم کۆمارە ئێستاش هەر زیندووە‪.‬‬ ‫کۆماری کوردستان رووداوێکی گرینگ بوو لە مێژووی ئێران‌و‬ ‫کوردستان‌و ناوچەکەدا‪ ،‬کە لە الیەک بووبە هۆی بووژانەوەی‬ ‫هەستی نەتەوایەتی‌و ئازادیخوازی‌و لە الیەکی دیکەوە نوێنگەیەکی‬ ‫بەرچاوە لە ئەزموونی دێسانتراڵیزەکردنی دەسەاڵت لە ئێراندا‬ ‫کە بۆ هەتاهەتایە لە مێژووی سیاسی ناوچەی رۆژهەاڵتی ناڤین‌و‬ ‫نەتەوەی کورددا دەمێنێـتەوە‪.‬‬

‫پاش ئەوەی حکوومەتی کوردستان هەرەسی هێنا‪ ،‬دامودەزگاکانی‬ ‫حیزبی دێموکراتیش هەڵوەشایەوە‪ ،‬شا لێبوردنی گشتی‬ ‫دەرکرد‪ ،‬بەاڵم هەموو کەسێکی نەگرتەوە‪ :‬لە ‪17‬ی خاکەلێوەی‬ ‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪31‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫کۆماری کوردستان‪ ،‬به‌ستێن‪ ،‬هۆکاره‌کان‬ ‫شاهۆ حوسێنی‬

‫پێشه‌کی‪:‬‬ ‫توێژه‌ران و خاوه‌ن رایان له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ره‌ن ک ‌ه دیالکتیکی‬ ‫ده‌وڵه‌تی مۆدێرن وه‌ک پێکهاته‌یه‌کی سیاسی نوێ ‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫سه‌رده‌می ناسرئەلدین شای قاجار ل ‌ه ئێران ده‌ستی پێ‬ ‫کرد‪،‬ک ‌ه به‌ته‌ما بوو نۆ وه‌زیر بۆ نۆ وه‌زاره‌تخان ‌ه دابنێ‬ ‫‪ ،‬ئه‌گه‌ر چی ئه‌م نۆ وه‌زیر ‌ه ن ‌ه سه‌ربه‌خۆیی بریاردانیان‬ ‫هه‌بوو ن ‌ه توانای پێشگرتن ب ‌ه سه‌ره‌رۆیی شای قاجار‪ ،‬هه‌ر‬ ‫به‌م هۆیانه‌ش ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ی شای قاجار سه‌ری نه‌گرت(‬ ‫ده‌وڵه‌تی مۆدێرن وه‌ک پێکهاته‌یه‌کی نوێ و مۆدێرن ل ‌ه پاش‬ ‫بریارنامه‌ی وێستفالیاو ‌ه سه‌ری هه‌ڵدا‪،‬ل ‌ه ئه‌ده‌بییاتی‬ ‫سیاسی سه‌رده‌م دا‪ ،‬بۆ ده‌وڵه‌ت وه‌ک پێکهاته‌یه‌کی جیا‬ ‫‪32‬‬

‫ل ‌ه ده‌سه‌اڵتی و حکومه‌تی سوننه‌تی سێ تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫له‌به‌رچاو ده‌گیرێ؛‬ ‫یه‌که‌م‪ :‬مافی مرۆڤ و مافی تاک بنه‌مان ب ‌ه جۆرێ ک ‌ه‬ ‫هه‌موو تاکێکی ناو کۆمەڵگە خاوه‌نی ئازادی ل ‌ه بواره‌کانی‬ ‫سیاسی‪ ،‬ئابووری‪،‬کۆمه‌اڵیەتی و فه‌رهه‌نگین‪.‬‬ ‫دووهه‌م‪ :‬ده‌وڵه‌ت ب ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی ک ‌ه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫مه‌شرووعیه‌تی کۆمەڵگەی ‌ه ناتوانێ ئازادی و سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫کۆمەڵگە تووشی قه‌یران بکات‪.‬‬ ‫سێهه‌م‪ :‬شێوه‌ی وه‌گه‌رخستنی ده‌سه‌اڵت ل ‌ه ناو ده‌وڵه‌ت‬ ‫یان ده‌وڵه‌تی مۆدێرن دا دێموکراتیک ‌ه ب ‌ه جۆرێ ک ‌ه له‌نێوان‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫ده‌وڵه‌ت و کۆمەڵگەدا پێوه‌ندێکی قایم هه‌یه‌ به‌اڵم له‌م‬ ‫پێوه‌ندییه‌ دا ده‌سه‌اڵتی کۆمەڵگە زاڵتره‌ به‌ نیسبه‌ت ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ده‌وڵه‌ت) ئه‌وان له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ره‌ن که‌ سه‌ردانی ناسرئەلدین‬ ‫شا بۆ رۆژئاوا‪ ،‬دامه‌زراندنی دارۆلفنوون وه‌ک ناوه‌ندێکی‬ ‫سه‌رده‌میانه‌ی خوێندن‪ ،‬ناردنی خوێندکار بۆ رۆژئاوا و باڵو‬ ‫بوونه‌وه‌ی رۆژنامه‌ و باڵوکی فارسی ل ‌ه ئێران و ده‌ره‌وه‌ی ئێران‬ ‫و ره‌خنه‌ی رووناکبیران ل ‌ه ده‌سه‌اڵتی سه‌ره‌رۆ‪ ،‬له‌ ته‌نیشت‬ ‫هۆکاره‌کانی تر‪ ،‬ده‌وری گرینگیان هه‌بوو ل ‌ه ئه‌و ئاڵوگۆرییانه‌ی‬ ‫که‌ مه‌شرووته‌یان پێک هێناو‌ه ‪ ،‬ل ‌ه راستی دا مه‌شرووت ‌ه یه‌که‌م‬ ‫هه‌نگاو بوو که‌ به‌ستێنی ره‌خساند ‪ ،‬بۆگوزار ل ‌ه پێکهاته‌ی‬ ‫پاشایه‌تی – خێڵی وه‌ک پێکهاته‌یه‌کی نه‌ریتی ل ‌ه ئێران به‌ره‌و‬ ‫پێکهاته‌یه‌کی شێو‌ه مۆدێرن ‪ ،‬که‌ به‌رهه‌مه‌که‌ی حکوومه‌تێکی‬ ‫مه‌شرووته‌ له‌سه‌رده‌می ده‌سه‌اڵتی محه‌مه‌د عه‌لی شا و ئه‌حمه‌د‬ ‫شای قاجار و ده‌وڵه‌تێکی شێو‌ه مۆدێرنی مووتڵه‌قه‌ به هۆی‬ ‫ره‌زا شاوه‌ بوو‪.‬‬ ‫ره‌زا خان ب ‌ه پشتیوانی حیزبی ته‌جه‌ددود توانی ده‌سه‌اڵت‬ ‫بگرێته‌ ده‌ست‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه درێژه‌ی ده‌سه‌اڵتی خۆی دا جگ ‌ه‬ ‫له‌وه‌ی که‌ هه‌موو حیزب و رێکخراو‌ه سه‌ربه‌خۆکانی له‌ناو برد‪،‬‬ ‫بنه‌ماکانی مه‌شرووته‌شی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌ و به‌ گوته‌ی خاوه‌ن‬ ‫رایان ده‌سه‌اڵته‌ێکی پێک هێنا ک ‌ه خاوه‌نی تایبه‌تمه‌ندێکانی‬ ‫دوو جۆره‌ ده‌سه‌اڵتێ بناپارتیستی و فاشیستی بوو‪ ،‬ره‌زاشا‬ ‫به‌ له‌ناو بردنی به‌شێکی زۆر ل ‌ه گه‌ور‌ه فێئۆداله‌کان حه‌ولی‬ ‫دا ناوه‌نده‌کانی جۆراوجۆری ده‌سه‌اڵتی سوننه‌تی ک ‌ه هه‌رەش ‌ه‬ ‫بوون بۆ ده‌سه‌اڵتی مووتڵه‌قی ئه‌و ل ‌ه ناو به‌رێت و سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی موتڵه‌قی خۆی مسۆگه‌ر بکات‪ ،‬به‌اڵم نه‌ ب ‌ه پشتیوانی‬ ‫خێڵ یان عه‌شیره‌یه‌ک‪ ،‬به‌ڵک ‌ه ب ‌ه پشتیوانی نه‌ته‌و‌ه ‪ ،‬بۆ ئه‌م‬ ‫مه‌به‌سته‌ش ره‌زاشا ده‌ستی کرد ب ‌ه نه‌ته‌وه‌ سازکردن ب ‌ه زۆری‬ ‫چەک وچۆڵ‌ ‪ ،‬ئه‌و زمانی فارسی کرد‌ه زمانی فه‌رمی و زمانی‬ ‫که‌مینه‌کانی قه‌ده‌غ ‌ه کرد و به‌م شێوه‌ی ‌ه حه‌ولی دا ل ‌ه ناویان‬ ‫به‌رێت ‪ ،‬ب ‌ه یه‌ک ده‌ست کردنی لیباس و په‌ره‌ی نه‌ریت و‬ ‫فه‌رهه‌نگی فارس حه‌ولی دا کلتوور و نه‌ریتی که‌مینه‌کان له‌ناو‬ ‫به‌رێت و هه‌ستی وابه‌ست ‌ه بوون به‌ کلتوور و نه‌ریتیان تیا له‌ناو‬ ‫به‌رێت بۆ ئه‌وه‌ی ک ‌ه ل ‌ه درێژه‌دا ملکه‌چی ده‌سه‌اڵتی مووتڵه‌قی‬ ‫ئه‌و بن و به‌ گشتی ئه‌و حه‌ولی ده‌دا هه‌موو ئه‌و ناوه‌ندانەی‬ ‫که‌ ده‌توانن مه‌ترسی ساز بن بۆ ده‌سه‌اڵتی مووتڵه‌قی خۆی ل ‌ه‬ ‫ناویان به‌رێت‪.‬‬ ‫ره‌زا شا ب ‌ه پرۆژه‌ی نیشته‌جێ کردنی خێاڵت و عه‌شایر ‪ ،‬له‌ناو‬ ‫بردنی سه‌رۆک خێڵه‌ ده‌سرویشتۆکان‪ ،‬ده‌سداگرتن به‌ سه‌ر زه‌ویی‬ ‫و موڵکی سه‌رۆک خێڵه‌کان و فێئۆداله‌کان دا و دامه‌زراندنی‬ ‫ئیداره‌جات و مۆئه‌سساتی مۆدێرن (په‌ره‌ی بوروکراسی)حه‌ولی‬ ‫دا نه‌ته‌وه‌یه‌کی یه‌ک ده‌ست و پشتیوانی حکوومه‌ت ساز بکات‪.‬‬ ‫له‌ راستی دا پرۆژه‌ی نه‌ته‌وه‌ سازی ره‌زاشا‪ ،‬سه‌ره‌تایه‌ک بوو‬ ‫بۆ سرینه‌وه‌ی ناسنامه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی و کلتووری که‌مینه‌کان و‬ ‫یه‌ک له‌وان که‌مینه‌ی کورد ل ‌ه ئێران‬

‫مه‌هاباد ناوچه‌یه‌کی مێژوویی و گرینگ‪:‬‬ ‫توێژینه‌وه‌کانی مێژووناسان ده‌ریان ختسوه‌‪ ،‬ک ‌ه ناوچه‌ی‬ ‫مه‌هاباد النیکه‌م له‌ سه‌ده‌ی یه‌که‌می زایین به‌شیک بوه‌ له‌و‬ ‫ناوچانه‌ی ک ‌ه ئاوه‌دانی و ژیانی ئینسانی لێ بوه‌‪ ،‬ئاسه‌وار‌ه‬ ‫مێژووییه‌کانی وه‌ک فه‌قره‌قا‪ ،‬به‌رد‌ه کونته‌‪ ،‬خره‌هه‌نجیران و‬ ‫ئاوایی دریاس وه‌ک گرینگترین ناوه‌ندی شاری و ئیداری کۆن ‪،‬‬ ‫ئه‌و راستی ‌ه دەردەخەن ک ‌ه ناوچه‌ی مه‌هاباد خاوه‌نی مێژوویه‌کی‬ ‫کۆنه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی ئه‌مرۆ وه‌ک شاری مه‌هاباد ده‌ناسرێ‬ ‫سه‌ره‌تای به‌ده‌سه‌اڵت گه‌یشتنی سه‌فه‌وێکان و هاوکات له‌گه‌ڵ‬ ‫په‌ره‌ی ده‌سه‌اڵتی بنه‌ماڵه‌ی موکری ک ‌ه ل ‌ه درێژه‌ی ده‌سەاڵتیان‬ ‫دا ساباڵغیان کردۆته‌ ناوه‌ندی حوکمرانی و ده‌سه‌اڵت به‌دی‬ ‫هاتووه‌‪ ،‬ئیتر له‌مه‌و به‌دوا مه‌هاباد (که‌ ئه‌و ده‌م ب ‌ه ساوجباڵغ‬ ‫ده‌ناسرا) وه‌ک شارێکی گرینگ و ناوه‌ندێکی ده‌سه‌اڵت و‬ ‫حوکمرانی ئاوه‌دانی و په‌ره‌ی ئابووری و کۆمه‌اڵیه‌تی ب ‌ه خۆیه‌وە‬ ‫ده‌بینێ‪ ،‬له‌سه‌رده‌می قاجاره‌کان دا سنووری بوونی مه‌هاباد بوو‬ ‫به‌ هۆی په‌ره‌ی توجاره‌ت و بازه‌رگانی له‌گه‌ڵ واڵتانی دراوسێ‬ ‫و شاره‌کانی تری ئێران‪ ،‬ب ‌ه جۆری که‌ سه‌را و کاروانسه‌را‬ ‫گه‌لێک له‌مه‌هاباد ساز ده‌بێ ‪،‬ناوه‌ند گه‌لێکی بازرگانی ک ‌ه که‌لو‬ ‫په‌لی بازرگانی ل ‌ه شام وعێراق را ده‌هاته‌ مه‌هاباد و له‌وێش را‬ ‫ده‌گوازرایه‌و‌ه بۆ شاره‌کانی ناوخۆی ئێران‪ ،‬هه‌ر به‌م هۆیه‌شه‌و‌ه‬ ‫مه‌هاباد یه‌ک له‌م شاران ‌ه بوو ک ‌ه زلهێزێکی وه‌ک رووسی ‌ه له‌م‬ ‫شاره‌ کونسوولی هه‌بوو‪.‬‬ ‫ناوچه‌ی مه‌هاباد ناوه‌ندێکی کێشه‌ی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی‪:‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا ک ‌ه مێژووی شاری مه‌هاباد زۆر کۆن نییه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌رده‌وام ناوه‌ندی کێشه‌ی سیاسی بووه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ده‌گرێته‌وه‌ بۆ‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی جوغرافیایی شاری مه‌هاباد‪ ،‬مه‌هاباد به‌ر له‌وه‌ی‬ ‫ببێت ‌ه ناوه‌ندی ده‌سەاڵت و حوکمرانی بوداغ سوڵتان ‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫درێژایی سااڵنیک سارم به‌گی موکری له‌گه‌ڵ شا ئیسماعیل له‌و‬ ‫ناوچه‌ی ‌ه شه‌ر و پێکدادانی هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه درێژه‌دا شه‌ری ده‌سه‌اڵت له‌ نێو بنه‌ماڵه‌ی موکری و هه‌ره‌ها‬ ‫شه‌ر له‌گه‌ڵ دێبوکرییەکان‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی بنه‌ماڵه‌ی موکری الواز‬ ‫ده‌کات ‪ ،‬ب ‌ه جۆرێ ک ‌ه له‌سه‌رده‌می قاجاره‌کان دا بۆ هه‌میش ‌ه‬ ‫کۆتایی به‌ ده‌سه‌اڵتی موکرییەکان ل ‌ه مه‌هاباد دێت‪ ،‬ئیتر له‌مه‌و‬ ‫به‌دوا حاکمی مه‌هاباد له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵتی ناوه‌ندی را ده‌نێردرێت ‌ه‬ ‫مه‌هاباد‪ ،‬ئه‌م ناوچه‌ی ‌ه له‌سه‌ر ده‌می شه‌ری یه‌که‌می جیهانی‬ ‫به‌ هۆی رووسه‌کانه‌و‌ه کوشتارێکی گه‌ور‌ه به‌ خۆیه‌وه‌ ده‌بینێ‬ ‫‪ ،‬هه‌ره‌وها شه‌ر و پیکدادانی سمایل ئاغا ‪ ،‬مه‌ال خه‌لیل و‬ ‫حه‌مزه‌ئاغای له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتی ناوه‌ندی به‌ خۆیه‌وه‌ دیوه‌‪.‬‬ ‫سه‌رده‌می حکوومه‌تی قاجار بۆ ئێران سه‌رده‌می گۆڕان و‬ ‫وه‌رچه‌رخان ل ‌ه هزر و بیری سیاسی‪ ،‬کۆمه‌اڵیه‌تی و کلتووری‬ ‫دا بوو‪ ،‬شک‌سته‌کانی یه‌ک له‌ دوای یه‌کی ئێران له‌ رووسیا‪،‬‬ ‫زه‌رووره‌تی رێفۆرم ل ‌ه ئێرانی وه‌ده‌ر خست‪ ،‬که‌ له‌ درێژ‌ه دا‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪33‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫رێفۆرمخوازانێکی وه‌ک ئه‌میر که‌بیر و که‌سانی تر سه‌ریان‬ ‫هه‌ڵدا و ئاڵ و گۆر به‌سه‌ر باروودۆخی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ئێران دا هات‪ ،‬ئه‌وه‌ هاوکات بوو له‌گه‌ڵ هاتنی بیرو هزری‬ ‫ئازادیخوازی ل ‌ه ئوورپاوه‌ بۆ ئیران‪ ،‬رێگای هاتنی ئه‌م هزر‬ ‫و بیرانه‌ به‌م شیوه‌ی ‌ه بوو یان ل ‌ه رێگای رووسیه‌و‌ه ده‌هات ‌ه‬ ‫ته‌ورێز‪ ،‬یان ل ‌ه رێگای ئه‌ستانبووڵه‌و‌ه ده‌گه‌یشت ‌ه ته‌ورێز ‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫وابێ ته‌ورێز له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا که‌ پێته‌ختی دووهه‌می سیاسی بوو‪،‬‬ ‫ب ‌ه هۆی بوونی ده‌سه‌اڵت و حوکمرانی شازاده‌ ک ‌ه جێگری شای‬ ‫سه‌راسه‌ری بوو‪ ،‬ناوه‌ندی بیر و هزری ئازادیخوازیش بوو‪.‬‬ ‫‌ مه‌هاباد به‌ هۆی په‌ره‌ی بازرگانی و چوونه‌ سه‌ره‌ی رێژی‬ ‫خوێنده‌وار له‌گه‌ڵ هاتنی قوتابخانه‌ی نوێ‪ ،‬چینێکێ تا راده‌یه‌ک‬ ‫مام ناوه‌ندی به‌ خۆیه‌وە دیت‪ ،‬له‌ هه‌مان کات دا پێوه‌ندی‬ ‫بازرگانی مه‌هاباد له‌گه‌ل ته‌ورێز و هه‌روه‌ها پێوه‌ندی برێ ل ‌ه‬ ‫خوێنده‌وارانی مه‌هاباد له‌گه‌ڵ ته‌ورێز ل ‌ه ته‌نیشت پێوه‌ندی‬ ‫ئۆرگانیکی خوێنده‌وارانی مه‌هابادی له‌گه‌ڵ جواڵنه‌وه‌ی‬ ‫ناسیونالیستی ل ‌ه باشوور و په‌ره‌ی بیری ناسیونالیستی ‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ته‌نیشت زوڵم و زۆری ده‌سه‌اڵتی ناوه‌ندی ره‌زاشا‪ ،‬به‌ستێن و‬ ‫زه‌مینه‌یه‌کی ره‌خساند بۆ گه‌شه‌ی بیری نه‌ته‌وایه‌تی له‌ مه‌هاباد‪،‬‬ ‫ک ‌ه له‌یه‌که‌م هه‌نگاو دا کۆمه‌ڵه‌ی ژ‪ -‬کاف داده‌مه‌زرێ وه‌ک‬ ‫پێکهاته‌یه‌ک بۆ ساز کردنی ئاڵ و گۆری له‌ بیر و ئه‌ندێشه‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵ دا و په‌ره‌ی بیری نه‌ته‌وه‌یی‪.‬‬ ‫هه‌ڵگیرسانی شه‌ری دووهه‌می جیهانی و داگیرکردنی ئێران‬ ‫له‌ الیه‌ن بریتانیا و یه‌کێتی سۆڤییه‌ت‪ ،‬بوو ب ‌ه هۆی ئه‌و‌ه‬ ‫که‌ ل ‌ه ناوچه‌ی مه‌هاباد بۆشاییه‌کی ده‌سه‌اڵت ساز ببێ ‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫جۆرێ ک ‌ه ل ‌ه نێوان ناوچه‌ی ژێر ده‌سه‌اڵتی بریتانیا ل ‌ه باشوور‬ ‫و ناوچه‌ی ژێر ده‌سه‌اڵتی سۆڤییه‌ت له‌ باکوور‪ ،‬ناوچه‌یه‌ک‬ ‫هه‌ڵکه‌تبووک ‌ه ده‌سه‌اڵتی هیچ الیه‌نیکی به‌سه‌رەوه‌ نه‌بوو‪ ،‬ئه‌م‬ ‫بۆشایی ‌ه ژێئۆپۆله‌تیکیه‌‪ ،‬ل ‌ه ته‌نیشت هۆکاره‌کانی تر به‌ستێنێکی‬ ‫له‌باری به‌دی هێنا بۆ ساز بوونی کۆماری کوردستان له‌ شاری‬ ‫مه‌هاباد‪.‬‬

‫‪ -3‬په‌ره‌ی خوێندن ب ‌ه شێوه‌ی نوێ و چوونه‌ سه‌ری رێژه‌ی‬ ‫خوێنده‌وار ل ‌ه مه‌هاباد‪.‬‬ ‫په‌ره‌ی هزر و بیری ئازادیخوازی له‌ مه‌هاباد ب ‌ه‬ ‫‪ -4‬‬ ‫هۆی نزیکی ل ‌ه ته‌ورێز و پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ ئه‌م شار‌ه و بزاڤ ‌ه‬ ‫نه‌ته‌وایه‌تێیەکانی کوردانی ده‌ره‌وه‌ی ئێران‪.‬‬ ‫‪ -5‬به‌دی هاتنی ره‌زاشا ل ‌ه ناو ده‌سه‌اڵتی ئێران دا وه‌ک‬ ‫حاکمێکی شۆڤێن و زاڵم‪.‬‬ ‫‪ -6‬الواز بوونی ده‌سه‌اڵتی ناوه‌ندی و به‌دیهاتنی بۆشاییه‌کی‬ ‫ژێئۆپۆله‌تیکی ل ‌ه سه‌رده‌می شه‌ری دووهه‌می جیهانی دا‪.‬‬ ‫‪ -7‬‬

‫بوونی کۆمه‌ڵه‌ی ژ‪ -‬کاف‪.‬‬

‫‪ -8‬الواز بوونی ده‌سه‌اڵتی ناوخۆیی ب ‌ه هۆی بوونی سۆڤییه‌ت‬ ‫له‌ باکووری و بریتانیا له‌ باشووری ئێران و هه‌روه‌ها بوونی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی کۆماری ئازه‌ربایجان ل ‌ه خۆرهه‌اڵتی مه‌هاباد‬

‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬ ‫آبراهامیان‪ ،‬یرواند‪ ،‬تاریخ ایران مدرن‪ ،‬ترجمه‌ محمد‬ ‫‪ -1‬‬ ‫ابراهیم فتاحی‪ ،‬تهران ‪ ،‬نی‪.1389،‬‬ ‫افشار سیستانی‪ ،‬ایرج ‪ ،‬نگاهی به‌ آذربایجان غربی(دوره‌‬ ‫‪ -2‬‬ ‫‪ 2‬جلدی)‪ ،‬نسل دانش‪.1369 ،‬‬ ‫ایگلتن جوینر‪،‬ویلیام‪ ،‬جمهوری کردستان ‪ ،1946‬ترجمه‌‬ ‫‪ -3‬‬ ‫سید محمد صمدی‬ ‫باربیه‌‪،‬موریس‪،‬مدرنیته‌ سیاسی‪ ،‬ترجمه‌ عبدالوهاب‬ ‫‪ -4‬‬ ‫احمدی‪ ،‬تهران‪ ،‬آگه‪.1382،‬‬ ‫برزویی‪ ،‬مجتبی‪ ،‬اوضاع سیاسی کردستان ‪،1285،1325‬‬ ‫‪ -5‬‬ ‫فکر نو‪.1378 ،‬‬

‫ئاکام‪:‬‬

‫‪ -6‬‬

‫به‌گشتی کۆماری کوردستان به‌رهه‌می به‌ستێنێکی فکری‪،‬مێژویی‬ ‫و هۆکار گه‌لێک بوه‌‪ ،‬ک ‌ه کارتێکردنی ئه‌رێنیان هه‌بو‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی کۆماری کوردستان‪ ،‬ئه‌م هۆکارانه‌ بریتین له‌‪:‬‬

‫کسروی‪،‬احمد‪،‬تاریخ مشروطه ایران‪،‬ج‪،1‬تهران‪ ،‬چاپ‬ ‫‪ -7‬‬ ‫شانزدهم‪،‬امیرکبیر‪.1363،‬‬

‫کێش ‌ه و تێکهه‌ڵچوونی کورد ل ‌ه ئێران ل ‌ه گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫‪ -1‬‬ ‫ناوه‌ندی ب ‌ه درێژایی مێژوو ب ‌ه هۆی زوڵم و زۆری ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ند‪.‬‬

‫‪- 8‬‬ ‫‪.1377‬‬

‫پدرام‪،‬محمود‪ ،‬تمدن مهاباد‪،‬تهران‪،‬هور‪.1373،‬‬

‫صمدی‪ ،‬سیدمحمد‪،‬نگاهی به تاریخ مهاباد‪،‬مهاباد‪،‬رهرو‪،‬‬

‫په‌ره‌ی ئابووری مه‌هاباد و ناوچ ‌ه ب ‌ه هۆی بازرگانی‬ ‫‪ -2‬‬ ‫له‌گه‌ڵ دراوسێکان و شاره‌کانی تری ئێران و به‌دی هاتنی‬ ‫چینێکی مام ناوه‌ندی‪.‬‬ ‫‪34‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫درێژە پێدەرانی رێبازی کۆماری کوردستان‬ ‫لە نێوان گوفتار و کردەوەدا‬ ‫رەشید زەرواوی‬

‫کۆماری کوردستان لە رۆژی ‪٢‬ی رێبەندانی ساڵی ‪١٣٢٤‬ی‬ ‫هەتاوی لە گۆڕەپانی چوارچرای مەهاباد بە بەشداری‬ ‫نوێنەرانی هەرچوار پارچەی کوردستان لەسەر دەستی‬ ‫«جەنابی قازی محەممەد» پێشەوای مەزنی کورد دامەزڕا‬ ‫‪ .‬بەداخەوە کۆمارە خۆشەویستەکە کە هیوا و هۆمێدی لە‬ ‫مێژینەی گەلی کورد بوو زۆری تەمەن نەکرد و لە ‪٢٦‬ی‬ ‫سەرماوەزی ‪١٣٢٥‬ی هەتاویدا کۆتایی پێ هێنرا ‪.‬‬

‫‪ ،‬دەرکردنی رۆژنامە و گۆڤاری کوردی‪ ،‬ڕاپەڕاندنی کار‬ ‫و باری ئیداری ‪ ،‬دابین کردنی ئەمنیەت و ئاسایشی‬ ‫هاوواڵتیان ‪ ،‬پەرەپێدان بە کولتوور و کەلەپووری کوردی‬ ‫‪ ،‬بووژانەوەی بازرگانی ‪ ،‬پێدانی مافی یەکسان لە نێوان‬ ‫هاوواڵتیانی کورد و کەمایەتییەکانیتری ژێر دەسەاڵتی‬ ‫کۆماری کوردستان و بە تایبەتی لە نێوان هاوواڵتیانی‬ ‫کورد ‪ ،‬ئاشووری ‪ ،‬جوولەکە و مەسیحییەکان دا ‪.‬‬

‫لە ماوەی کەمتر لە یازدە مانگ تەمەنی کۆمار دا بە‬ ‫رێبەرایەتی پێشەوایەکی لێهاتوو و زانا دەستکەوت گەلێکی‬ ‫مەزن بۆ گەلی کورد بونیاد نران ‪ ،‬لەوانە قوتابخانەی‬ ‫کچان ‪ ،‬رێکخستنی هێزی پارێزگاری ‪ ،‬دامزراندنی یەکیەتی‬ ‫الوان ‪ ،‬یەکیەتی ژنان ‪،‬کردنەوەی ناوەندی رەوشنبیری‬

‫دانیشتووانی کۆماری کوردستان بە پێی هەموو‬ ‫بەڵگەنامەکانی سەردەمی کۆمار و دواتر نووسراوە و کتێبی‬ ‫مێژوونووسانی کورد و بیانی وەک « ئارچی رووزوێلت»‬ ‫لە ژێر دەسەاڵتی کوردیدا هەستیان بە ئەمنییەت و‬ ‫ئاسایش و ئارامی کردووە و خۆشیان ویستووە ‪ ،‬بە دڵ ‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫و گیان خزمەتیان بە کۆمار کردووە و بە حکوومەتی خۆیان‬ ‫زانییوە ‪ ،‬لەوێدا لە دەربرینی ڕای ئازاد سەربەست بوون و‬ ‫بە گشتی مافەکانیان پارێزراو بووە ‪ .‬بەدەر لە کار و باری‬ ‫نیوخۆیی کۆماری کوردستان ‪ ،‬لە رووی ژیری کاربەدەستانی‬ ‫کۆمار و لەسەرووی هەمواندا جەنابی پێشەوا قازی محەممەد‬ ‫‪ ،‬بە جۆرێک هەوڵی لێک‬ ‫گرێدانی کۆمار بەسەرجەم‬ ‫پانتایی کوردستانەوە دڕاوە و‬ ‫ئامانجی دوار رۆژی بۆ دیاری‬ ‫کراوە ‪ ،‬بە کۆماری سەرجەم‬ ‫گەلی کورد بە ئەژمار هاتووە‬ ‫‪ ،‬هەرچەند پانتایی دەسەاڵتی‬ ‫کۆماری کوردستان تەنیا لە‬ ‫چەند شارێکی کوردستانیشدا‬ ‫بوو ‪.‬‬ ‫لە رۆژی دامزرانی کۆماری‬ ‫کوردستان دا نوێنەرانی‬ ‫هەرچوار پارچەی کوردستان‬ ‫بانگهێشت کراون و بەشێکی‬ ‫بەرچاویش لە کوردانی‬ ‫پارچەکانیتر و بە تایبەت‬ ‫باشووری کوردستان بە‬ ‫کردەوە کار و باری حکوومەتی‬ ‫کوردستان و بە تایبەت لە‬ ‫بەشی پارێزگاری دا ئەرک‬ ‫و کاریان پێ سپێردراوە ‪.‬‬ ‫هێزەکانی بارزانی نەمر بە‬ ‫کردەوە بوونە بەشێک لە‬ ‫هێزی پارێزگاری کوردستان‬ ‫‪ .‬بە دامەزرانی کۆماری‬ ‫کوردستان کەسانی لێهاتوو لە بەشەکانیتری کوردستانەوە‬ ‫بە هانای یارمەتیدان و خزمەت کردنی کۆماری کوردستانەوە‬ ‫هاتوون کە بەر چاوترینیان پەیوەست بوونی چوار ئەفسەری‬ ‫کارامە و لێهاتووی کوردی ئەو کاتی نێو سوپای عێراق بە‬ ‫ناوەکانی شەهیدان « محەممەد مەحموود قودسی» ‪« ،‬‬ ‫مستەفا خۆشناو»‪»،‬خەیروڵال عەبدولکەریم» و « عێزەت‬ ‫عەبدولعەزیز» بوون ‪.‬‬ ‫ئەو کورتە نووسینەی سەرەوە بەسە بۆ سەلماندنی ئەوەی کە‬ ‫کۆماری کوردستان ‪ ،‬کۆماری سەرجەم گەلی کورد بووە و یەکەم‬ ‫بناغەی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردی لە کۆماری کوردستان دا‬ ‫چەخماقەی لێداوە ‪ .‬بەاڵم پاش تێپەڕ بوونی حەوت دەیە بەسەر‬ ‫تەمەنی پڕ لە شانازی و دەست کەوتی کۆمار دا ‪ ،‬تا چەند‬ ‫نەوەی داهاتووی کۆمار و حیزب و رێکخراوە سیاسییەکانی پاش‬ ‫کۆماری کوردستان درێژەدەری ئەو رێبازە بوون و تا چەند‬ ‫‪36‬‬

‫پابەند بە خەبات و تێکۆشان لە پێناو بەدەستەوە گرتنی مافی‬ ‫چارەنووسی کورد و ڕەچاو کردن و کار پێکردنی وەسیەتەکانی‬ ‫حەزرەتی پێشەوا و پاراستنی ماڵی کورد و خۆ بە دوور گرتن‬ ‫لە ڕژانی خوێنی کورد بە دەستی کورد و خیانەت نەکردن لە‬ ‫یەکتر و باوەر نەکردن بە دوژمنانی گەلی کورد بوون؟‬ ‫بۆ واڵمدانەوەی ئەو پرسیارە‬ ‫هەرچەند لە باری زانستی‬ ‫سیاسییەوە پێویستی بە‬ ‫خوێندنەوە و شرۆڤەی زۆری‬ ‫مێژوو و ڕەوتی گۆڕانکارییەکان‬ ‫و گۆرانی دۆخی خەبات لە‬ ‫کوردستان لە پاش کۆمارەوە‬ ‫تا ئێستا هەیە ‪ ،‬بەو حاڵەش‬ ‫بە خوێندنەوەیەکی سەرپێی‬ ‫رەنگە زۆر زوو بۆ هەموو‬ ‫الیەک روون و ئاشکرا بێ‬ ‫کە نەتەنیا بە هیچ جۆرێک‬ ‫پابەندی ئەو بەڵێنی و‬ ‫سوێندانەمان کە بە کۆماری‬ ‫کوردستانماندا ‪ ،‬نەبووین‬ ‫‪ ،‬بگرە وەسیەت نامەکەی‬ ‫حەزڕەتی پێشەواشمان لە‬ ‫یاد کرد ‪.‬‬ ‫تەنیا دوو ساڵ پاش‬ ‫کوژانەوەی چڕای رووناکی‬ ‫هیوا و هومێدی کوردان‬ ‫( کۆماری کوردستان)‬ ‫دیسانەوە ئەویندارانی کۆمار‬ ‫دەستیان بە جموجۆڵ و‬ ‫خۆسازدانەوە کردەوە و» حیزبی دێموکراتی کوردستان «‬ ‫دامەزرێنەری کۆماریان سەر لە نوێ زیندوو کردەوە‪ ،‬شانە‬ ‫و ئورگانەکانیان رێکخستەوە و لە پێناو وەدی هاتنەوەی‬ ‫ئامانجەکانی کۆماردا دەستیان دایەوە بە تێکۆشان و خەباتێکی‬ ‫سەخت و دژوار و پڕ لە فیداکاری و خوێنیان بە هیوای وەدی‬ ‫هاتنەوەی کۆماری کوردستان و دامەزڕانەوەی درێژە پێ دا ‪.‬‬ ‫لە ڕاستی دا دەستکەوتەکانی کۆمار و سەرکەوتنی لە چۆینیەتی‬ ‫بەرێوەبەردنی حکوومەتی کوردستان لە ماوەیەکی کورت دا و‬ ‫هەڵمژینی شنەبایی ئازادی و دەرباز بوون لە کۆیلەتی و داگیر‬ ‫کراوی ‪ ،‬بووە هیوایەکی پیرۆزی هەتاهەتایی گەلی کورد و‬ ‫چووە ناخی مرۆڤی کوردەوە ‪.‬‬ ‫هیوا و هومێدەکان بە کۆمارێکی چەشنی کۆماری کوردستان‬ ‫و خۆشەویستی ئەو کۆمارە لە نێو دڵی کۆمەاڵنی خەڵکی‬ ‫کوردستان ‪ ،‬کارێکی وای کرد کە تەنانەت حیزبەکانیش بە‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫حیزبە توندرەو و ئیسالمی و ئیدئۆلۆژیکەکانیشەوە نەتوانن‬ ‫خۆ لە کۆمار بێ بەڕی یان حاشا لە گشتگیر بوونی بکەن‬ ‫و لەسەرجەم ڕاگەیاندن و باڵوکراوەکانیان دا خۆیان بە درێژە‬ ‫پێدەری ئەو ڕێبازە پیرۆزە ناساند ‪.‬‬ ‫بەدەر لە تاکی ئاسایی نیشتمان پەروەر و لە هەمانکاتدا‬ ‫زوڵم لێکراوی کورد ‪ ،‬پرسیار ئەوەیە گەڵۆ تا چەند‬ ‫سەرجەم حیزبەکانی کوردستان پابەند بە دەڕبەڕینی هەستی‬ ‫خۆشەویستی و درێژەدەری رێبازی کۆمارن و تا چەند لە نێوان‬ ‫قسە و کردەوەدا ڕاستگۆن ؟‬ ‫ئەگەر لەسەردەمی جوانەمەرگ بوونی کۆمارەوە تا هەنووکە‬ ‫لەو مێژووە بڕوانین ‪ ،‬بە باشی بۆمان روون دەبێتەوە کە جگە‬ ‫لە دانیشتن لەسەر خوانی کۆمار و خۆ گرێدان بەو کۆمارە‬ ‫خۆشەویستەوە ‪ ،‬بەداخەوە لە کردەوەدا نەتەنیا هیچ جۆرە‬ ‫لێک چوونێک لە ڕیبازەکانیان بە نیسبەت رێبازی کۆماری‬ ‫کوردستان دا نابیندرێ ‪ ،‬بگرە لەگەڵ یەکتری دا زۆر لە‬ ‫دژایەتی دان ‪.‬‬ ‫هەر پاش سەرهەڵدانەوەی حیزبی دێموکراتی کوردستان کە‬ ‫دامەزڕێنەری راستەقینەی کۆماری کوردستان بوو و خەبات و‬ ‫تێکۆشانی لەسەر بنەما پیرۆزەکانی کۆمار دارشتبووە ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە شێوەیەکی زۆر نانەتەوەیی پیالنی لە دژ گێڕدرا ‪ ،‬زۆربەی‬ ‫ئەندامانی کە بەشێکی زۆریان هەمان ئەندامانی کۆمەڵەی «‬ ‫ژ ک»بوون ‪ ،‬بەدەستی هاوپەیمانی سەردەمی کۆمار قەتڵ‬ ‫و عام کران و یان ڕادەستی حکوومەتی پاشایەتی کرانەوە و‬ ‫یان رێگای چیاکانی کوردستانی رۆژهەاڵتیان لە جێی خۆ‬ ‫بەدەستەوەدان هەڵبژارد و هەر لەوێش شەهید بوون‪ ،‬ئەوە‬ ‫بێجگە لەوەی کە هەوڵی دەست بەسەردا گرتنی ئەو حیزبە بە‬ ‫تەواوەتی ئەدرا ‪ ،‬بەاڵم بە هەوڵ و تێکۆشانی رێبەرێکی لێزان‬ ‫و ژیری وەک شەهید دوکتور قاسملوو نەتەنیا چەخماخەی‬

‫بزووتنەوەی کورد لە رۆژهەاڵت کپ نەبوو ‪ ،‬بەڵکوو سەرلەنوێ‬ ‫ئورگانەکانی رێکخرانەوە و دەستی بە تێکۆشان کردەوە‪.‬‬ ‫لە دوایی رێژیمی پاشایەتیش دیسانەوە بە ناوی ئیدئۆڵۆژی چەپی‬ ‫کمونیستی و ئایینی ئیسالمەوە زۆربەی الیەنە کوردییەکان بۆ‬ ‫جارێکیتریش بە کردەوە لەگەڵ بنەما سەرەکییەکانی کۆماری‬ ‫کوردستان و ناسیۆنالیزمی کورد و درێژەدەرانی ئەو ئامانجە‬ ‫پیرۆزە دژایەتییان دەستی پێکردەوە و بەناوی دژایەتی لەگەڵ‬ ‫کۆنەپەرستان خەسارێکی گەورەتر لە ئامانجە پیرۆزەکانی‬ ‫کۆمار و درێژەپێدەرانی درا ‪.‬‬ ‫پاش ڕاپەرینە مەزنەکەی سالی ‪١٩٩١‬ی باشووری کوردستان‬ ‫و وەدی هاتنی ئازادی بۆ بەشێک لە نیشتمانی زامداری‬ ‫کورد ‪ ،‬هێندەی نەکێشا کە بۆ جارێکیتر رۆڵەکانی کۆماری‬ ‫کوردستان بوونەوە قوربانی ساز و سەودای حیزبی و ڕاگرتنی‬ ‫بااڵنسی هێز لە شەڕی براکوژی دا و بەسەدان کەسیان لە‬ ‫نێو واڵتی ئازاد کراو و حکوومەتی کوردیدا لێ شەهید کران و‬ ‫هەربەوەشەوە نەوەستان و لەشکری داگیرکەریان بردە سەر‬ ‫بارەگا و مەقەرەکانیان و خەسارێکی قەرەبوو نەکراویان لە‬ ‫پەیکەری کۆماری کوردستان و بزووتنەوەکەی وەشاندەوە‪.‬‬ ‫خاڵێ جێگای سەرنجی ئەو باسە ئەوەیە کە هەرچەند لە‬ ‫ئێستادا سەرجەم حیزب و رێکخراوە کوردییەکان خۆیان بە ئااڵ‬ ‫هەڵگری کۆماری کوردستان دەزانن ‪ ،‬بەاڵم بێجگە لە رۆژی دووی‬ ‫رێبەندان وەک رۆژی دامەزڕێنەری کۆماری کوردستان ‪ ،‬هیچ‬ ‫دەستکەوتێکی کۆماریان بە فەڕمی نەناسیوە ‪ .‬تەنانەت بۆ ئەو‬ ‫رۆژەش بێجگە لە خۆ دەرخستن و نانخواردنی سیاسی لەسەر‬ ‫ئەو رۆژە ‪،‬تەنانەت باس لە چۆنیەتی لە دایک بوونی رۆژێکی‬ ‫ئاوا گرینگ و خۆڵقێنەرانی ئەو رۆژە کە حیزبی دێموکراتی‬ ‫کوردستان بوو ‪ ،‬ناکەن‪ .‬هەڵدانی ئااڵی کوردستان کە لە‬ ‫پیرۆزترین دەستکەوتەکانی کۆمارە تا ئێستاش شەڕ و هەرای‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪37‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫لەسەرە و هەرالینەی پەڕٶیەکی کردۆتە هێمای بەرخودان و‬ ‫ئااڵی دوا رۆژی کوردستان لە کاتێکدا بانگەشەی بە نەتەویی‬ ‫بونی کۆماری کوردستانیش دەکەن ‪.‬‬ ‫ناوی پیرۆزی پێشمەرگە کە لە ڕاستیدا هیچ دەست کەوتێکی‬ ‫کۆن و نوێ بە بێ رشتنی خوێنی هەزاران هەزار پێشمەرگە‬ ‫نەهاتۆدی و ئەو ناوە پیرۆزەش بەرهەمی کۆماری کوردستانە‬ ‫‪ ،‬بەاڵم دیسانەوە هاوڕاییەک لە سەر رۆژێک بۆ رێز لێنان‬ ‫لە پێشمەرگە نەتەنیا نییە بگرە رۆژێکیان دیاری کردووە کە‬ ‫بە دەیان ساڵ پاش کۆماری کوردستان حیزبەکەیان تێدا‬ ‫دامەزراوە ‪.‬‬ ‫هەرچەند زۆربەی ئەو الیەنانە تاقە یەک بست خۆیان لە‬ ‫کۆماری کوردستان بە دوور نازانن ‪ ،‬بەاڵم لە جێی ناوی پیرۆزی‬ ‫پێشمەرگە کە ناوێکی کوردیشە ‪،‬الیەنی وا هەیە کە ناوی بیانی‬ ‫لە سەر هیزی شۆڕشگێری خۆی داناوە و زۆر جاریش بینڕاوە کە‬ ‫تەنانەت سووکایەتی بە ناوی پیرۆزی پێشمەرگە و بە تایبەت‬ ‫لەم سااڵنەی دواییدا کراوە‪ .‬لە خوێندنەوەی مێژووی کۆمار و‬ ‫بۆنەکانی تایبەت بە کۆمار دا هەوڵی بە الڕێدا بردنی ڕای گشتی‬ ‫و شێواندنی مێژوو ئەدەن و وای پیشان ئەدەن کە کۆماری‬ ‫کوردستان هەروا لە خۆڕا لە دایک بووە و دەستکەوتەکانی هەر‬ ‫بە خەیال هاتوونەتە دی لە کاتێکدا راستی ئەو مێژووە ئەوەیە‬ ‫کە هەموو ئەوانە لەسەر دەستی حیزبی دێموکراتی کوردستان‬ ‫بە سکرتێری پێشەوا قازی محەممەد بەرهەم هاتوون ‪.‬‬ ‫لە هەموو ئەوانە گرینگتر رۆژی دەی خاکەلێوە یە ‪ ،‬رۆژێک کە‬ ‫پێشەوای کوردان گیانی پاکی کردە سەرفرازی و بەختەوەری‬ ‫گەلەکەی ‪ .‬هەرچەند لە دیرۆکی کوردان دا نەتەنیا رۆژێکی‬ ‫تایبەت بگرە تاقە چرکەساتێکیش نییە کە باشترین رۆڵەی‬ ‫کورد گیانی خۆی پیشکەشی بارەگای ئازادی نەتەوەکەی‬ ‫نەکردبێ و بە پێیەش بە دڵنیاییەوە هەموو چرکەسات و رۆژێک‬ ‫‪38‬‬

‫دەتوانێ رۆژی شەهیدانی کوردستان بێ ‪ ،‬بەاڵم ناکرێ حیزبێک‬ ‫‪ ،‬الیەنێک یان تاکێکی ئاسایی سەرکەوتنی کۆماری کوردستان‬ ‫و دامەزرانی بە هی خۆی بزانێ ‪ ،‬شایی و گۆڤەندی تێدا‬ ‫بگێڕێ و خۆی بە ئااڵ هەڵگر و میرات گری کۆماری کوردستان‬ ‫بزانێ بەاڵم خۆ لە رۆژی شەهید بوونی سەرۆک کۆمارەکەی‬ ‫وەدزێ ‪ .‬لە هەموو جیهاندا رۆژ و شوێنی سەربازی ون‬ ‫دیاری کراوە و رێزی دەگرن و بۆنە و رێ و رەسمی تایبەت لە‬ ‫رۆژەدا بەرێوە دەچێ و لە ئاستی نێونەتەوەیی و دیپلۆماسی‬ ‫واڵتانیشدا وەڤدی میوان چەپکە گوڵی رێز لەسەر ئەو‬ ‫گڵکۆیە دا ئەنێ‪ ،‬ئاخۆ بۆ گەلی کورد و بەتایبەت حیزبە‬ ‫کوردییەکان کە خۆیان بە درێژەدەری کۆماری کوردستان و‬ ‫پێشەوا مەزنەکەی دەزانن ‪ ،‬چ رۆژێک لە رۆژی شەهید بوونی‬ ‫جەنابی قازی محەممەد و هاورێکانیان پەسند تر بێ تا چەپکە‬ ‫گوڵی رێز و وەفای لەسەر دابنێنن و بیکەنە مەکۆی رێز لێنانی‬ ‫نەتەوەیی بۆ شەهیدانی ؟ گەلی کورد کە لە پێناو ئازادی‬ ‫دا قورباییەکی زۆری داوە ‪ ،‬پتر ڕەوایە و پێویستە رۆژێکمان‬ ‫هەبێ کە تێیدا رێز لە نەمرانمان بگرین ‪.‬بەاڵم پرسیار ئەوەیە‬ ‫کە چ رۆژێک وەک رۆژی شەهیدان بۆ گەلی کورد گونجاوە؟‬ ‫لە الیەکەوە ئێمەی کورد کە مەزنترین خەونی لە مێژینەمان‬ ‫گەیشتن بە سەربەخۆیی و دروست کردنی دەوڵەتی کوردییە‬ ‫و لە مێژووی کوردیش دا تەنیاکۆماری کوردستانە کە بۆ‬ ‫یەکەم جار لەسەر بنەما دێموکراتی و ستانداردەکانی جیهانی‬ ‫حکوومەتداری چ وەک دەوڵەت و چ وەک هەڵبژاردنی سەرۆک‬ ‫کۆمار ئیدارەی واڵتیان کرد و لەودا مافە تاکەکەسی و گشتی‬ ‫و چین و توێژە جیاجیاکانی کوردستان پارێزران و لەالیەکی‬ ‫دیکەشەوە و لە داهاتوودا شتێکی زیاتر لەوەمان ناوێ و تەنیا‬ ‫هیوا و هومێدمان پێکهێنانی حکوومەتێکی خەڵکی چەشنی‬ ‫کۆماری کوردستانە و بۆ یەکەم جارێش ئەو کۆمارە بووە کە‬ ‫بناغەی هیوایەکی لەو جۆرەی بۆ داڕشتین و دیسانەوە کە‬ ‫خۆمان بە درێژەدەری ئەو رێبازە دەزانین ‪ ،‬کەواتە چ لەوە‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫باشتر کە رۆژی شەهیدانی دەی خاکەلێوە ‪ ،‬رۆژی سونبولی رێز‬ ‫لێنان لە شەهیدانمان بێ ؟ بەو حاڵەش دەبینین کە بەداخەوە‬ ‫هەر الیەنەی لە رۆژێکی تایبەتی خۆیدا رێز لە رۆژی شەهیدان‬ ‫دەگرێ و هەربەوەندەشەوە نەوەستاون و تەنانەت یادی کورد‬ ‫کوژ و دیکتاتۆرێکی وەک خومەینیش لە هۆڵی پێشوای مەزن‬ ‫بە بەشداری کاربەدەستان و مرۆڤکوژانی کۆماری ئیسالمی‬

‫دەکرێتەوە و بەکردەوە بێرێزی بە پێگەی ئەو زاتە مەزنەی‬ ‫کورد و هەست و شعووری نیشتمان پەروەران و کوردستان‬ ‫خۆشەویستان دەکەن ‪.‬‬ ‫خاڵێکیتری ئەو باسە کە جێگای تێڕامانە ‪ ،‬الینە ئیسالمییەکانی‬ ‫کوردستانن ‪ .‬ئەوان کە بە بیانووی پێگەی مەالیەتی جەنابی‬ ‫پێشەوا قازی محەممەد لە ڕەواڵەتدا رێزی دەگرن و خۆشیان‬ ‫بە گرێدراوی ئەو کۆمارە دەزانن ‪ ،‬بەاڵم بە کردەوە بێرێزی بە‬ ‫هێمای ئەو کۆمارە وەک» ئااڵ «و سەروودی نەتەوایەتی» ئەی‬ ‫رەقیب» دەکەن ‪ .‬لە بۆنەکاندا لەبەری هەڵناستن و تەنانەت‬ ‫بە کوفری دادەنێن ‪ ،‬ئەوە لە کاتێکدایە کە وێنەی دیکتاتۆر‬ ‫و کورد کوژی وەک خومەینی کە جیهادی دژ بە گەلی کورد‬ ‫ڕاگەیاند و ئەوانیش بەشێکن لە قوربانیانی ئەو جیهادە ‪ ،‬لە‬ ‫پشتی سەری خۆیان‪ ،‬لە نێو ماڵ و شوێنی کار دایانناوە‬ ‫و لەبەرانبەر سەروودی ئەو حکوومەتە کوردکوژەش بە پێوە‬ ‫ڕادەوەستن و رێزی دەگرن ‪ .‬ئەوان هەر بەوەندەوە نەوەستاون‬ ‫و لە شەهید کردن و ڕادەست کردنەوەی رۆڵەکانی کوردی‬ ‫درێژەدەری کۆماری کوردستان بە حکوومەتی کۆماری ئیسالمی‬ ‫راستەوخۆ بەشداریان کرد و خیانەتیان لە نەتەوەکەیان کرد ‪.‬‬ ‫کوشتاری الوانی کورد و داگیرکاری کوردستان و شەڕی جیهاد‬ ‫دژ بە کوردان نە لە ئێران و نە لە کوردستانی رۆژائاوا و نە‬ ‫لە بەشەکانیتر بە ناشەرعی نازانن ‪ ،‬تەنانەت ماوەیەک لەوە‬ ‫پێش یەکێک لە سەرکردەکانی حیزبێکی ئیسالمی کوردستانی‬ ‫باشوور لەسەر لە سێدارەدانی الوانی شۆڕشگێری کوردستانی‬

‫رۆژهەاڵت ‪ ،‬بانگەشەی ئەوەی کرد کە کۆماری ئیسالمی کارێکی‬ ‫دژ بە بنەما ئیسالمییەکان ئەنجام نەداوە ‪.‬‬ ‫هەرچەند لە راستیدا بێجگە لە حیزبی دێموکراتی کوردستانی‬ ‫ئێران هێج حیزب و الیەنێکی کوردی بە کردەوە رێزی لە‬ ‫دەستکەوت و بەها پیرۆزەکانی کۆماری کوردستان نەگرتووە‬

‫‪ ،‬بەو حاڵەش دڵنیام کە رۆژێک لە رۆژان خەون و هیوا‬ ‫وهومیدی کوردان دێتە دی و سەرئەنجام کۆماری کوردستان‬ ‫دادەمزرێتەوە و باڵی ئازادی و سەربەخۆیی بەسەر نیشتمان دا‬ ‫دەکێشێ و کۆتایی بە داگیرکاری و کۆیەلەتی مرۆڤی کورد و‬ ‫واڵتەکەی دێنێ‪.‬‬ ‫لە کۆتاییدا و بە بۆنەی کردنەوەی دەالقەیەکی نوێیتری‬ ‫رۆژنامەگەری و پەرەپێدان بە بواری رەوشنگەری و نووسین و‬ ‫باڵو کراوەی زیاتر ‪ ،‬پڕ بە دڵ پیرۆزبایی لە گۆڤاری ئەلکتڕۆنی»‬ ‫واڵت « کە رۆژی دووی رێبەندان ساڵوەگەری دامەزرانی‬ ‫کۆماری خۆشەویستی کوردستانی کردۆتە دەستپێکی کار و‬ ‫تێکۆشان دەکەم و هیوای سەرکەوتن بۆ بەرێوەبەرانی بە‬ ‫ئاوات دەخوازم ‪.‬‬ ‫جەژنی دامەزرانی کۆماری کوردستان لە هەموو الیەک پیرۆز‬ ‫بێ‪.‬‬ ‫کڕنۆش بۆ رۆحی مەزنی پێشەوا قازی محەممەد و سەرجەم‬ ‫شەهیدانی کورد و کوردستان ‪.‬‬ ‫بە هیوای ئازادی کوردستان و لە دایک بوونەوەی کۆماری‬ ‫کوردستان‪.‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪39‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫كێ ئااڵكه‌ی كۆماری‬ ‫مه‌هابادی دووری و‬ ‫دواتر چۆن گه‌یشت ‌ه‬ ‫ده‌ستی قاسملۆ؟‬ ‫كامه‌ران عه‌بد ‌ه ساڵح‬

‫سه‌یدزاد ‌ه فاتمه‌ی ئه‌حمه‌دین‪ ،‬ناوی ئه‌و ژن ‌ه به‌سااڵچووه‌ی‬ ‫شاری مه‌هاباده‌‪ ،‬ك ‌ه ئااڵكه‌ی كۆماری کوردستانی به‌ده‌ستی‬ ‫خۆی دووریوە‬ ‫سه‌یدزاد ‌ه فاتمه‌‪ ،‬هاوسه‌ری كه‌ریم ئه‌حمه‌دین‪ ،‬وه‌زیری‬ ‫پۆست و ته‌له‌گراف وته‌له‌فۆنی كۆماری کوردستان بووه‌‪،‬‬ ‫دراوسێی ماڵی مه‌ال مسته‌فای بارزانی بوو ‌ه ل ‌ه مه‌هابادو‪،‬‬ ‫بیره‌وه‌ری له‌گه‌ڵ زۆربه‌ی سه‌ركرد ‌ه ناوداره‌كانی كورددا‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه گرته‌یه‌كی ڤیدیۆییدا‪ ،‬ك ‌ه بنه‌ماڵه‌ی سه‌یدزاد ‌ه فاتم ‌ه‬ ‫به‌هاوكاری كامێرامانێك سێ ساڵ له‌مه‌وبه‌ر بۆ مێژوو‬ ‫تۆماریانكردووه‌و‪ ،‬تۆماره‌ك ‌ه الی چاالكوانی ناسراوی‬ ‫رۆژهەاڵتی کوردستان «كاوه‌سوور» پارێزراوه‌‪ ،‬سه‌یدزاد ‌ه‬ ‫فاتم ‌ه باس له‌و ‌ه ده‌كات‪ ،‬به‌ر ل ‌ه ڕۆژی مه‌راسیمی‬ ‫هه‌ڵكردنی ئااڵی كوردستان له‌سه‌رده‌می قازی محه‌مه‌د‪،‬‬ ‫چه‌ندین جۆر ئااڵی جیاواز به‌ناوی ئااڵی كوردستانه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫مه‌هاباد هه‌ڵكراوه‌‪ ،‬تادواجار كاربه‌ده‌ستێكی بااڵی قازی‬ ‫محه‌مه‌د وێنه‌ی ئااڵی ره‌سمی كوردستان له‌سه‌ر كاغه‌زێك‬ ‫‪40‬‬

‫دروستده‌كات و‪ ،‬داوا له‌و ژن ‌ه ده‌كات له‌سه‌ر قوماش‬ ‫بینه‌خشێنێت‪.‬‬ ‫سه‌یدزاد ‌ه فاتمه‌‪ ،‬باس له‌و ‌ه ده‌كات‪ ،‬دوای ئه‌وه‌ی ئااڵكه‌ی‬ ‫دوریوه‌‪ ،‬قازی محه‌مه‌د ده‌ستخۆشیی زۆری لێكردووه‌‪ ،‬دواتر‬ ‫قازی و ته‌واوی وه‌زیره‌كانی كۆمار به‌و ئااڵی ‌ه سوێندییان‬ ‫خواردووه‌‪ ،‬ل ‌ه رۆژی راگه‌یاندنی كۆماری کوردستانیشدا‬ ‫هه‌ر ئه‌و ئااڵی ‌ه بوو ‌ه ك ‌ه له‌سه‌ر بینای شاره‌وانی مه‌هاباد‬ ‫به‌رزكراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌و گرت ‌ه ڤیدیۆیه‌دا‪ ،‬سه‌یدزاد ‌ه فاتمه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش‬ ‫ئاشكراده‌كات‪ ،‬ك ‌ه دوای رووخانی كۆمار توانیویه‌تی ئااڵك ‌ه‬ ‫بگه‌ڕێنێته‌و ‌ه الی خۆی و بیپارێزێت‪ ،‬به‌اڵم دواتر شەهید‬ ‫دوکتورعه‌بدولره‌حمانی قاسملۆ (سكرتێری تیرۆركراوی‬ ‫حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران) پێش ئه‌وه‌ی بۆ‬ ‫خوێندن روو ل ‌ه فه‌ره‌نسا بكات‪ ،‬چه‌ند جارێك له‌ڕێی دایكی‬ ‫و خوشكه‌كانییه‌و ‌ه داوای ئه‌و ئااڵیه‌ی كردووه‌‪ ،‬سه‌ره‌نجام‬ ‫ناچار بوو ‌ه ئااڵكه‌ی بداتێ‪.‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫وه‌ك سه‌یدزاد‌ه فاتمه‌ باسیده‌كات‪ ،‬یه‌كێك ل ‌ه ئاواته‌كانی‬ ‫قاسملۆ ئه‌وه‌بووه‌‪ ،‬ك ‌ه پێش سه‌فه‌ره‌كه‌ی بۆ فه‌ره‌نسا‪ ،‬ئااڵكه‌ی‬ ‫سه‌رده‌می كۆماری کوردستانی ده‌ستبكه‌وێت و الی خۆی‬ ‫بیهێڵێته‌وه‌‪ ،‬كاتێكیش ئااڵكه‌ی پێگه‌یشتووه‌‪ ،‬زۆر به‌په‌رۆشه‌و‌ه‬ ‫ماچی كردووه‌و‪ ،‬وه‌ك شتێكی زۆر پیرۆز چه‌ند جارێك به‌سه‌ر‬ ‫ده‌م وچاوی خۆیدا هێناوه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند‌ه‌تائێستا رای جیاواز هه‌یه‌ ده‌رباره‌ی شێوازو دیزاینی‬ ‫ئه‌و ئااڵیه‌ی كوردستان ك ‌ه له‌سه‌رده‌می قازی محه‌مه‌ددا‬ ‫هه‌ڵكراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی هیچ لێكدانه‌وه‌یه‌كی جیاواز هه‌ڵناگرێت‬ ‫ئه‌و راستیه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و ئااڵی ‌ه له‌ الیه‌ن سه‌یدزاده‌ فاتمه‌و‌ه‬ ‫نه‌خشێنراوه‌‪ ،‬جا دیزاینه‌كه‌ی هی هه‌ر كه‌س و سه‌رده‌مێك‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫ئه‌و ژنه‌‪ ،‬تائێستا له‌ژیاندا ماوه‌‪ ،‬ته‌مه‌نی ‪ 87‬ساڵه‌و‪ ،‬له‌شاری‬ ‫مه‌هاباد نیشته‌جێیه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ حكومه‌تی هه‌رێمی باشووری كوردستان‪ ،‬رۆژی ‪17‬ی‬ ‫كانونی دووه‌می وه‌ك «رۆژی ئااڵ» دیاریكردوو‌ه بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫سااڵنه‌ له‌و رۆژه‌دا یادی بكرێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم جه‌لیل گادانی‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی كوردستان ك ‌ه له‌ مه‌راسیم ‌‬ ‫ی رۆژهه‌اڵت ‌‬ ‫ی سیاس ‌‬ ‫كه‌سایه‌تی ‌‬ ‫هه‌ڵكردنی‌ ئااڵی‌ كوردستاندا له‌ مه‌یدانی‌ چوارچرای‌ مه‌هاباد‬ ‫ی‬ ‫به‌شداربووه‌‪ ،‬ئه‌م مێژووه‌ ب ‌ه هه‌ڵه‌ ده‌زانێت و ده‌ڵێت‪« :‬له‌رۆژ ‌‬ ‫ی ‪1324‬ی هه‌تاوی‪ ،‬ك ‌ه ده‌كات ‌ه ‪1945/12/16‬‬ ‫‪26‬ی سه‌رماوه‌ز ‌‬ ‫ی قازی‌ محه‌ممه‌د و سه‌ركرایه‌تی‌ حیزبی‌ دیموكرات‬ ‫به‌به‌شدار ‌‬ ‫ی زۆربه‌ی‌ ناوچه‌كانی‌ كوردستان‬ ‫ی و نوێنه‌ران ‌‬ ‫و مسته‌فا بارزان ‌‬ ‫ئااڵی‌ كوردستان هه‌ڵكراوه‌«‪.‬‬ ‫سەرچاوەی بابەت‪ :‬ماڵپەڕی خەندان‬ ‫‪www.xendan.org/dreja.‬‬ ‫‪aspx?=hewal&jmara=79971&Jor=1‬‬ ‫سەرچاوە ویدیوکە لە یوتیوب‪:‬‬ ‫‪www.youtube.com/‬‬ ‫‪watch?v=ciuf35bADmU‬‬ ‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪41‬‬

‫ی‬ ‫وه‌سیه‌تنامه‌ ‌‬ ‫محه‌ممه‌د‬

‫پێشه‌وا‬

‫ی‬ ‫قاز ‌‬

‫كه‌یومه‌رس ساڵح*‬

‫ی راپۆرت چووم ‌ه به‌ندیخانه‌‪.‬‬ ‫ده‌نووسێ‌‪ :‬بۆ ته‌واوكردن ‌‬ ‫كاتێك له‌ته‌ك یه‌كێك ل ‌ه ئه‌فه‌سه‌ركان‌دا چووم ‌ه نێو‬ ‫ی نوێژكردن بوو‪،‬‬ ‫ی محه‌ممه‌د خه‌ریك ‌‬ ‫به‌ندیخانه‌‪ ،‬قاز ‌‬ ‫ی‬ ‫ی قازییه‌كان ‌‬ ‫ی به‌ڕێكردن ‌‬ ‫ئه‌فسه‌ری ئاماژ ‌ه پێ‌كراو هه‌واڵ ‌‬ ‫ی زۆر خۆشحاڵ‬ ‫ی قاز ‌‬ ‫بۆ تاران پێیان گه‌یاند‪ .‬سه‌در‌و سه‌یف ‌‬ ‫ی‬ ‫ی محه‌ممه‌د ل ‌ه بوون‌و راگه‌یاندن ‌‬ ‫بوون‪ ،‬به‌اڵم قاز ‌‬ ‫ن‬ ‫ی ل ‌ه خۆی نیشا ‌‬ ‫ی ئێم ‌ه چووكه‌ترین ئاڵوگۆڕێك ‌‬ ‫هه‌واڵه‌كه‌ ‌‬ ‫نه‌دا‪.‬‬ ‫ی‬ ‫قازییه‌كان كه‌لوپه‌له‌كانیان كۆكرده‌وه‌‌و داوایان ل ‌ه ئه‌فسه‌ر ‌‬ ‫ی سه‌فه‌ر ل ‌ه ماڵه‌وه‌یان‬ ‫ی خه‌رج ‌‬ ‫به‌رپرسی كرد بۆ دابینكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌رپرسایه‌تی ‌‬ ‫پووڵیان بۆ بێنن به‌اڵم ناوبراو وت ‌‬ ‫ی ل ‌ه ئه‌ستۆی سوپایه‌‪.‬‬ ‫ی تێچوو ‌‬ ‫سه‌فه‌ره‌كه‌و دابینكردن ‌‬

‫ی چه‌كداردا‪،‬‬ ‫هه‌ركام ل ‌ه قازییه‌كان له‌گه‌ڵ د ‌ه سه‌رباز ‌‬ ‫ی هه‌ر ئه‌و رۆژ ‌ه‬ ‫ی بوون‪ .‬عه‌سر ‌‬ ‫ی نیزام ‌‬ ‫ی ماشینێك ‌‬ ‫سوار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هاتووچۆ‌و حكوومه‌ت ‌‬ ‫ی یاساغبوون ‌‬ ‫رێوشوێنه‌كان ‌‬ ‫ی چوارچرادا‬ ‫ی ل ‌ه مه‌هاباددا راگه‌یاندران‪ .‬ل ‌ه گۆڕه‌پان ‌‬ ‫نیزام ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌ره‌وڕوو ‌‬ ‫ی سێ‌قات هه‌بوو ك ‌ه ده‌رگایه‌ك ‌‬ ‫خانوویه‌ك ‌‬ ‫گۆڕه‌پانه‌ك ‌ه ده‌كرایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی جێگیركردن ‌‬ ‫ل ‌ه رۆژێك له‌مه‌وپێشه‌و ‌ه ئه‌م ماڵ ‌ه ب ‌ه بیانوو ‌‬ ‫ی محه‌ممه‌د‬ ‫ی قاز ‌‬ ‫ی نێردراو چۆڵ‌كرابوو‪ .‬ماشین ‌‬ ‫ی شاند ‌‬ ‫كاتی ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دیكه‌و ‌ه ده‌چوو ل ‌ه مه‌یدان ‌‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه پێش دوو ماشین ‌‬ ‫چوارچرادا وه‌ستا‪.‬‬ ‫ی محه‌ممه‌د پرسی بۆ لێره‌دا رادوه‌ستن؟ ئه‌فسه‌ره‌ك ‌ه‬ ‫قاز ‌‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫ی ئێوه‌ بۆ تاران‪ ،‬لێره‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫ی چوون ‌‬ ‫ی دایه‌وه‌‪ :‬سه‌ره‌تا ‌‬ ‫وه‌اڵم ‌‬ ‫كاتێك قازی‌ محه‌ممه‌د ل ‌ه ماشین دابه‌زی‌‌و چوو‌ه دااڵنه‌كه‌وه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی چه‌كداری‌ له‌ ته‌ك سه‌رۆك ‌‬ ‫دادستان نیكوزاد‌و چه‌ند سه‌رباز ‌‬ ‫بێهداشت ك ‌ه تازه‌ ل ‌ه تارانه‌و‌ه هاتبوو‪ ،‬دی‌ له‌سه‌ر مێزێك‬ ‫ی‬ ‫ی دادگا ‌‬ ‫قورئانێك دانرابوو‪ .‬دادستان سه‌رهه‌نگ نیكوزاد حوكم ‌‬ ‫ێ‬ ‫ی خێراتر ده‌ب ‌‬ ‫ی راگه‌یاند حوكم هه‌رچ ‌‬ ‫خوێنده‌وه‌‌و ب ‌ه قازی ‌‬ ‫ێ بكرێ‌‪.‬‬ ‫جێبه‌ج ‌‬ ‫ی خێراتر وه‌سیه‌تنامه‌یه‌ك‬ ‫ی وت‪ :‬هه‌رچ ‌‬ ‫سه‌رهه‌نگ نیكوزاد ب ‌ه قاز ‌‬ ‫ی‬ ‫ی مێزدا دانیشت‌و نووسین ‌‬ ‫داڕێژن‪ .‬قازیش زوو ل ‌ه پشت ‌‬ ‫وه‌سیه‌تنام ‌هی‌ ده‌ست پێ‌كرد‪ .‬ل ‌ه ماوه‌یه‌كی‌ كورت‌دا چه‌ندین‬ ‫الپه‌ڕه‌ی‌ نووسی به‌اڵم زوو ماندوو بوو‌و داوای‌ ل ‌ه مه‌ال‬ ‫ی‬ ‫ی ل ‌ه وه‌سیه‌تنامه‌كه‌دا بنووسن‪ .‬قاز ‌‬ ‫مه‌هابادییه‌كان كرد وته‌كان ‌‬ ‫محه‌ممه‌د زۆر له‌سه‌ره‌خۆ قسه‌ی‌ ده‌كرد‪ :‬فاڵن زه‌وی‌‌و فاڵن‬ ‫شوێن‌و فاڵن مزگه‌وت‌و قوتابخانه‌‌و نه‌خۆشخان ‌ه دامه‌زرێنن تا‬ ‫داهاتووان كه‌ڵكیان لێ‌وه‌رگرن‪.‬‬ ‫كاتێك وه‌سیه‌تنامه‌كه‌ ته‌واو بوو‪ 2:30 ،‬به‌ نوێژخوێندن‌و‬ ‫ی ل ‌ه‬ ‫«راز‌و نیاز» له‌گه‌ڵ خودا تێ‌په‌ڕی‌‪ .‬دادستان ب ‌ه ته‌واو ‌‬ ‫ی محه‌ممه‌د تووڕ‌ه ببوو‪ .‬پاش ته‌واو‬ ‫ی قاز ‌‬ ‫درێژه‌كێشانی‌ نوێژ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی داوای‌ ل ‌ه دادستان كرد بابه‌تگه‌لێك ‌‬ ‫بوونی‌ «راز‌و نیاز»‪ ،‬قاز ‌‬ ‫ی خه‌ڵكی‌ كوردستان ب ‌ه وه‌سیه‌تنامه‌ك ‌ه زیاد بكا‪.‬‬ ‫دیك ‌ه ب ‌ه ناو ‌‬ ‫دادستان بڕیاری‌دا پێنووس‌و كاغه‌ز ئاماد‌ه بكه‌ن‪.‬‬ ‫ی ده‌یڵێم بینووسه‌‪.‬‬ ‫ی وت هه‌رچ ‌‬ ‫ی محه‌ممه‌د به‌ مه‌ال ‌‬ ‫قاز ‌‬ ‫ی بنووسم؟ ئه‌وه‌ی‌ من ده‌یڵێم‬ ‫ی دایه‌و‌ه قوربان چ ‌‬ ‫مه‌ال وه‌اڵم ‌‬ ‫بینووسه‌‪.‬‬ ‫كه‌یومه‌رس ساڵح ل ‌ه درێژه‌دا ده‌ڵێ‌‪:‬‬ ‫ی ب ‌ه فارسی ده‌ربڕی‌‌و داوای‌ له‌ مه‌ال‬ ‫قازی‌ محه‌ممه‌د بابه‌ته‌كان ‌‬ ‫ی نازانم‬ ‫كرد به‌ كوردی‌ بیان نووسێ‌‪ .‬مه‌ال وتی‌‪ :‬به‌ كورد ‌‬ ‫بنووسم‪.‬‬ ‫ی محه‌ممه‌د به‌ ناڕه‌حه‌تییه‌وه‌ وتی‌‪:‬‬ ‫قاز ‌‬ ‫«ئه‌مه‌ش یه‌كێكی‌تر ل ‌ه مه‌ینه‌تییه‌كانی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌ كورد»‌و‬ ‫ده‌ستی‌ كرد به‌ نووسین‪.‬‬ ‫بسم الله الرحمن الرحیم‬ ‫ی كورد! برایانی‌ به‌ڕێز!‬ ‫نه‌ته‌و‌هی‌ زۆر لێ‌كراو‪ ،‬بێ‌ب ‌هش‌و چه‌وساوه‌ ‌‬ ‫ێ‬ ‫ی پ‌‬ ‫ی ژیان‌دا بابه‌تگه‌لێتان وه‌ك ئامۆژگار ‌‬ ‫ل ‌ه دوایین ساته‌كان ‌‬ ‫ی خودا ده‌ست ل ‌ه دوژمنیی‌ یه‌كتر ه ‌هڵ‌گرن‪،‬‬ ‫ده‌ڵێم‪ .‬بۆ ره‌زامه‌ندی ‌‬ ‫یه‌ك بگرن‌و بۆ پشتیوانی‌ ل ‌ه یه‌كتر ه ‌هڵ‌سن‪ ،‬ل ‌ه به‌رابه‌ر دوژمن‌دا‬ ‫راوه‌ستن‪ ،‬خۆتان ب ‌ه نرخێكی‌ كه‌م ب ‌ه دوژمنه‌كان مه‌فرۆشن‪.‬‬ ‫ی ده‌وێ‌‪ .‬پاش‬ ‫دوژمن ته‌نیا بۆ گه‌یشتن ب ‌ه قازانجه‌كانی‌ ئێوه‌ ‌‬ ‫ئه‌وه‌ ئیتر زیاتر له‌ تڵپه‌یه‌ك نین‪.‬‬

‫دوژمنانی‌ نه‌ته‌وه‌ی كورد زۆرن‪ ،‬زۆردان‪ ،‬نامه‌رد‌و بێ‌ویژدانن‪،‬‬ ‫ی سه‌ركه‌وتنی‌ هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ك یه‌كیه‌تیی‌‌و پێكه‌و‌ه بوونه‌‪.‬‬ ‫راز ‌‬ ‫ی گشت نه‌ته‌وه‌كه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئازادیی‌ نه‌ته‌وه‌یه‌ك پێویستی‌ ب ‌ه پشتیوانی ‌‬ ‫ی یه‌كنه‌گرتوو هه‌میش ‌ه ل ‌ه ژێر ده‌سه‌اڵت‌دایه‌‪ .‬ئێو‌ه‬ ‫نه‌ته‌وه‌ ‌‬ ‫ی دیكه‌ كه‌م نیه‌‪ .‬ب ‌ه‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی كورد شتێكتان له‌ نه‌ته‌وه‌كان ‌‬ ‫پێچه‌وانه‌شه‌وه‌ پیاوه‌تی‌‪ ،‬غیره‌ت‌و ئازایه‌تیی‌ ئێوه‌ فره‌ زۆرتره‌‪.‬‬ ‫ی دیلی‌ رزگاریان بوو‌ه یه‌كگرتوو بوون‌و‬ ‫ی له‌ به‌ند ‌‬ ‫ئه‌و نه‌ته‌وان ‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زه‌نجیر ‌‬ ‫ته‌واو‪ .‬ئێوه‌ش ده‌توانن به‌ یه‌كگرتوویی‌‌و هاوپێوه‌ند ‌‬ ‫دیلێتی‌ پچڕێنن‪ .‬ئێره‌یی‌‪ ،‬خه‌یانه‌ت‌و خۆفرۆشی وه‌النێن‪ .‬ئیتر‬ ‫ی كورد ل ‌ه هه‌ر تاقم‌و‬ ‫ی دوژمنان مه‌خۆن‪ .‬دوژمنی‌ نه‌ته‌و‌ه ‌‬ ‫فریو ‌‬ ‫گرووپ‌و ره‌نگ‌و ره‌گه‌زێك‪ ،‬هه‌ر دوژمنه‌‪ ،‬بێ‌ به‌زه‌یی‌و ویژدانه‌‪.‬‬ ‫ئێو‌ه له‌گیان یه‌ك به‌رده‌دا تا ب ‌ه قازانجه‌كانی‌ خۆی بگا‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی درۆزنانه‌‪ ،‬ئێوه‌ ده‌خڵه‌تێنێ‌‪ .‬ل ‌ه ئیسماعیل ئاغا ‌‬ ‫به‌ڵێنیگه‌ل ‌‬ ‫ی مه‌نگوڕ‌و چه‌ندین‌و‬ ‫ی برای‌‌و حه‌مزه‌ئاغا ‌‬ ‫شكاك تا جه‌وهه‌رئاغا ‌‬ ‫ی ئه‌م زۆردار‌ه مه‌لعونانه‌یان‬ ‫چه‌ند قاره‌مانێكی‌ دیكه‌‪ ،‬فریو ‌‬ ‫خوارد‌و ناپیاوان ‌ه شه‌هیدكران‪ .‬هه‌موویانیان ب ‌ه قورئان‌و سوێند‬ ‫فریودا‪ ،‬ئاخر ئه‌مان ‌ه كه‌ی‌ ل ‌ه قورئان‌و سوێند تێ‌ده‌گه‌ن‪ ،‬وه‌فا‬ ‫ی خوداو بۆ‬ ‫ی بازاڕه‌‪ .‬ل ‌ه رێگه‌ ‌‬ ‫ی ئه‌م كۆمه‌ڵه‌‪ ،‬شمه‌ك ‌‬ ‫ل ‌ه ال ‌‬ ‫ی ئه‌و پشتی‌ یه‌كتر چۆڵ مه‌كه‌ن‌و یه‌كگرتوو بن‪ ،‬دڵنیا‬ ‫ره‌زامه‌ندی ‌‬ ‫ی‬ ‫بن ئه‌گه‌ر دوژمن هه‌نگوێنتان پێ‌بدا‪ ،‬تێكه‌ڵ به‌ژه‌هره‌‪ .‬فریو ‌‬ ‫ی مه‌خۆن‪.‬‬ ‫سوێند‌ه درۆزنه‌كان ‌‬ ‫ئه‌گه‌ر هه‌زار جار سوێند بخۆن دووبار‌ه هیچ ئامانجێكیان جیا‬ ‫له‌ له‌نێوبردنی‌ ئێوه‌ نیه‌‪.‬‬ ‫ی ژیانم‌‌دا خودا ب ‌ه شایه‌تی‌ ده‌گرم ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ل ‌ه دوایین كاتژمێره‌كان ‌‬ ‫رێگای‌ ئازادی‌‌و به‌خته‌وه‌ریی‌ ئێوه‌دا گیان‌و ماڵی‌ خۆم به‌خت‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌مانه‌‪ ،‬كوردبوون ‌‬ ‫كرد‌و ل ‌ه هیچ هه‌وڵێك كۆتاییم نه‌كرد‪ .‬له‌ ال ‌‬ ‫ئێوه‌ تاوانه‌‪ ،‬سه‌رو گیان‌و ماڵ‌و شه‌ره‌فی‌ ئێو‌ه ل ‌ه الیان حه‌اڵڵه‌‪.‬‬ ‫ی شه‌ڕدا ناتوانن ل ‌ه به‌رانبه‌ر ئێوه‌دا‬ ‫ئه‌وان چونكه‌ له‌ گۆڕه‌پان ‌‬ ‫راوه‌ستن‪ ،‬هه‌میش ‌ه هانا بۆ فێڵ‌و ته‌ڵه‌ك ‌ه ده‌به‌ن‪ .‬شا‌و ده‌ست‌و‬ ‫ی ب ‌ه جاران په‌یامیان نارد ك ‌ه بۆ وتووێژ ئاماد‌هن‌و‬ ‫پێوه‌ندییه‌كان ‌‬ ‫مه‌یلی‌ خوێن رشتنیان نیه‌‪ ،‬به‌اڵم من ده‌مزانی‌ ئه‌وان درۆده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ێ له‌ سه‌رۆك‬ ‫ی هێند ‌‬ ‫ئه‌گه‌ر خه‌یانه‌ت‪ ،‬خۆفرۆشی‌و فریوخواردووی ‌‬ ‫عه‌شیره‌كان نه‌بووایه‌‪ ،‬كۆمار هیچكات شكستی‌ نه‌ده‌خوارد‪.‬‬ ‫ی زانست‌و عیلم بكه‌ن‪.‬‬ ‫وه‌سیه‌ت ده‌كه‌م منداڵه‌كانتان فێر ‌‬ ‫ی له‌ نه‌ته‌وه‌كانی‌ تری‌ جیهان كه‌م نیه‌‪،‬‬ ‫ی ئێمه‌ شتێك ‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی مرۆڤایه‌ت ‌‬ ‫جیا ل ‌ه زانست‌و عیلم‪ .‬فێری‌ زانست بن تا ل ‌ه كاروان ‌‬ ‫ی دوژمنانه‌‪ ،‬دڵنیابن‬ ‫ی له‌نێوبردن ‌‬ ‫دوا نه‌كه‌ون‪ .‬زانست‪ ،‬چه‌ك ‌‬ ‫ئه‌گه‌ر ب ‌ه دوو چه‌كی‌ یه‌كیه‌تی‌‌و زانست پۆشت ‌ه ببن‪ ،‬دوژمنان‬ ‫ی من‌و براكان‌و‬ ‫ێ ب ‌ه مردن ‌‬ ‫كارێكیان بۆ ناچێت ‌ه پێش‪ .‬ئێو‌ه ناب ‌‬ ‫ئامۆزاكانم ترس بچێته‌ دڵتانه‌وه‌‪ .‬هێشتا قاره‌مانگه‌لێكی‌ زۆر‬ ‫ی ئازادیی‌ كوردستان بگات ‌ه‬ ‫ێ گیان فیدا بكه‌ن تا دار ‌‬ ‫ده‌ب ‌‬ ‫به‌رهه‌م‪ .‬دڵنیام پاش ئێمه‌ش قاره‌مانگه‌لێكی‌ دیكه‌ هه‌ن ك ‌ه‬ ‫فریوبخۆن‪ ،‬به‌اڵم هیوادارم مه‌رگی‌ ئێمه‌ ببێته‌ ده‌رسی عیبره‌ت‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪43‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫ی‬ ‫ی كوردستان‪ .‬وه‌سیه‌تێك ‌‬ ‫ی ئازادی ‌‬ ‫بۆ سه‌رجه‌م خه‌باتگیڕان ‌‬ ‫دیكه‌م بۆ دڵسۆزانی‌ نه‌ته‌و‌هی‌ كورد هه‌یه‌‪ .‬له‌ خودای‌ گه‌ور‌ه‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌ی‌ خۆتان بكه‌ن‪ .‬شایه‌ت ل ‌ه خۆتان‬ ‫ی ئازادی ‌‬ ‫داوا ‌‬ ‫بپرسن بۆ من سه‌رنه‌كه‌وتم؟ له‌ وه‌اڵم‌دا ده‌بێ‌ بڵێم ب ‌ه خودا‬ ‫سه‌ركه‌وتووی‌ راسته‌قین ‌ه منم‪ .‬چ نێعمه‌تێك له‌وه‌ سه‌رتر‌ه ك ‌ه‬ ‫سه‌رو ماڵ‌و گیانم ل ‌ه رێگای‌ نه‌ته‌وه‌‌و نیشتمانم‌دا به‌خت بكه‌م‪.‬‬ ‫باوه‌ڕ بكه‌ن من جاران داوام ل ‌ه خودا كردو‌ه ئه‌گه‌ر بمرم ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌ك گیان له‌ده‌ست بده‌م ك ‌ه ب ‌ه روومه‌تی‌ سووره‌و‌ه ل ‌ه‬ ‫الی‌ خودا‌و پێغه‌مبه‌ر‌و نه‌ته‌وه‌كه‌م دا ئاماد‌ه بم‪ .‬وه‌ها مردنێك‬ ‫ی راسته‌قینه‌یه‌‪.‬‬ ‫سه‌ركه‌وتن ‌‬ ‫خۆشه‌ویستانم! كوردستان‪ ،‬نیشتمانی‌ كورد‌و ماڵیه‌تی‌‪ .‬هیچ‬ ‫ی خۆیان‌دا‬ ‫ی ئێره‌یی‌‌و به‌خێڵی‌ نیه‌ هه‌موو ل ‌ه ماڵ ‌‬ ‫كه‌سێك ماف ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ل ‌ه ده‌ستتان دێ‌ بۆ ئازادیی‌ كورد كۆتای ‌‬ ‫ئازادن‪ .‬هه‌رچ ‌‬ ‫مه‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ێ له‌سه‌ر رێگای‌ ئه‌و كه‌سانه‌دا كه‌ به‌رپرسایه‌ت ‌‬ ‫ئیتر ناب ‌‬ ‫ده‌گرنه‌ ئه‌ستۆ راوه‌ستن‪ .‬ل ‌ه به‌رد خستن ‌ه رێگه‌ ده‌ست هه‌ل‬ ‫‪v‬گرن‌و ئه‌ركه‌كانتان به‌ باشترین شێوه‌ به‌ڕێوه‌ببه‌ن‪ .‬دڵنیابن‬ ‫ی بێگان ‌ه زۆر باشتر‪ .‬ئه‌گه‌ر من‬ ‫براكورده‌كه‌تان ل ‌ه دوژمن ‌‬ ‫ی داردا‬ ‫ی چێوه‌ ‌‬ ‫به‌پرسایه‌تیم وه‌ئه‌ستۆ نه‌گرتبای ‌ه ئێستا له‌ پا ‌‬ ‫ی‬ ‫نه‌بووم و ل ‌ه الی بنه‌ماڵه‌كه‌م رۆژه‌كانم ده‌برده‌سه‌ر‪ ،‬به‌اڵم ئه‌رك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گیان راوه‌ستام‪ .‬ب ‌ه هیوا ‌‬ ‫من‪ ،‬به‌رزترین ئامانجم بوو و‪ ،‬تا پێ ‌‬ ‫خوداوه‌ندی‌ گه‌وره‌‪ ،‬ل ‌ه ئاكام‌دا به‌سه‌ر دوژمنان‌دا سه‌رده‌كه‌ون‪.‬‬ ‫‪1‬ـ بڕواتان ب ‌ه خودا‌و ماجا‌و من عندالله ‌و پێغه‌مبه‌ری‌ ئه‌كره‌م‬ ‫(س) هه‌بێ‌‌و ئه‌ركه‌ دینییه‌كانی‌ خۆتان به‌ باشترین شێو‌ه‬ ‫به‌ڕێوه‌ ببه‌ن‪.‬‬ ‫ی سه‌ركه‌وتنه‌‪ .‬ئێره‌یی‌‌و‬ ‫‪2‬ـ یه‌كیه‌تی‌و هاوپێوه‌ندی‌‪ ،‬ره‌مز ‌‬ ‫ی به‌رپرسایه‌تی‌‌و خزمه‌تكردن‌‌دا‬ ‫خۆفریودان وه‌البنێن‌و ل ‌ه وه‌رگرتن ‌‬ ‫ێ بكه‌ن‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ یه‌كتر كێ‌به‌رك ‌‬ ‫ی دوژمنان‬ ‫ێ تا فریو ‌‬ ‫ی خۆتان به‌رنه‌سه‌ر ‌‬ ‫‪3‬ـ زانست‌و ئاگای ‌‬ ‫نه‌خۆن‪.‬‬ ‫‪4‬ـ هیچ كات دوژمن ب ‌ه دۆست مه‌زانن چونك ‌ه دوژمنی‌ نه‌ته‌وه‌‌و‬ ‫نیشتمان‌و دینتانه‌‪.‬‬ ‫‪5‬ـ خۆتان بۆ چه‌ند رۆژ ژیان له‌م دنیا له‌ناوچووه‌دا مه‌فرۆشن‪.‬‬ ‫مێژوو سه‌لماندووی ‌ه ك ‌ه دوژمن ب ‌ه چووكه‌ترین بیانوویه‌ك‪ ،‬ده‌ست‬ ‫بۆ كوشتار‌و سه‌ركوت ده‌با‪.‬‬

‫بێگانه‌‪.‬‬ ‫ێ كردون‬ ‫‪8‬ـ ئه‌و شوێنان ‌هی‌ له‌ وه‌سیه‌تنامه‌كه‌دا ئاماژه‌م پ ‌‬ ‫ی خۆتانن‪ ،‬ب ‌ه باشترین‬ ‫(مزگه‌وت‪ ،‬قوتابخانه‌‌و نه‌خۆشخانه‌) ه ‌‬ ‫شێوه‌ كه‌ڵكیان لێ‌وه‌رگرن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌رباز بن‪ .‬ماڵ ‌‬ ‫‪9‬ـ واز ل ‌ه شۆڕش مه‌هێنن تا له‌ژێرده‌سته‌ی ‌‬ ‫دنیا هیچ نیه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر نیشتمانێكتان هه‌بێ‌‪ ،‬سه‌ربه‌خۆیی‌یه‌كتان‬ ‫ی خۆتان بێ‌‪ ،‬ئه‌و كات‬ ‫هه‌بێ‌‌و ماڵ‌و خاك‌و نیشاتمانتان ه ‌‬ ‫هه‌موو شتێكتان ده‌بێ‌‪ ،‬هه‌م سامان هه‌م ده‌وڵه‌ت‪ ،‬هه‌م ئابڕو‬ ‫و هه‌م نیشتمان‪.‬‬ ‫ی دیك ‌ه‬ ‫ی خودا (حق الله)‪ ،‬مافێك ‌‬ ‫‪10‬ـ گومان ناكه‌م جیا ل ‌ه ماف ‌‬ ‫ل ‌ه ئه‌ستۆم بێ‌‪ ،‬سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش ئه‌گه‌ر كه‌سێك هه‌ست ده‌كا‬ ‫ی به‌المه‌وه‌یه‌ بچێت ‌ه الی‌ میراتگرانم‪.‬‬ ‫قه‌رزێك ‌‬ ‫تا ده‌ست نه‌ده‌یه‌ ده‌ستی‌ یه‌كتر‪ ،‬سه‌ركه‌وتن مسۆگه‌ر نابێ‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ی زۆردارانه‌‪ .‬هیوادرام‬ ‫یه‌كتر زۆر مه‌كه‌ن چونك ‌ه خوداوه‌ند دوژمن ‌‬ ‫وته‌كانم وه‌رگرن‪ ،‬خوداوه‌ند ئێوه‌ به‌سه‌ر دوژمنان‌دا سه‌رخات‪.‬‬ ‫مراد ما نصیحت بود و گفتیم‬ ‫حوالت با خدا كردیم و رفتیم‬ ‫خزمه‌تگوزاری‌ نه‌ته‌وه‌‌و نیشتمان‬ ‫قازی‌ محه‌ممه‌د‬ ‫ی سوپای‌ شه‌هنشایی‌ ئێران ك ‌ه‬ ‫* كه‌یومه‌رس ساڵح‪ ،‬هه‌واڵنێر ‌‬ ‫ی ك ‌ه‬ ‫ی قازییه‌كاندا به‌شداربووه‌و له‌ به‌ر ئه‌وه‌ ‌‬ ‫خۆی ل ‌ه دادگا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سه‌ر له‌شكر فه‌ریدوون جه‌م‪ ،‬شووی‌ شه‌مس(خوشك ‌‬ ‫خوشكه‌زا ‌‬ ‫شای‌ ئێران) بووه‌‪ ،‬بڕواپێكراوی‌ ده‌رباری‌ شا بووه‌‪.‬‬ ‫ی قازییه‌كان كه‌ ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫ی ره‌وتی‌ دادگایی‌ كردن ‌‬ ‫راپۆرت ‌‬ ‫كه‌یومه‌رس ساڵحه‌و‌ه نووسراوه‌‪ ،‬ل ‌ه تایبه‌تنامه‌یه‌ك‌دا چاپ‬ ‫ی دراوه‌ت ‌ه ئه‌فسه‌ر‌ه‬ ‫ی زۆر نهێن ‌‬ ‫بووه‌‌و بۆ خوێندنه‌وه‌ ب ‌ه شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی شا‪.‬‬ ‫ی بڕواكان ‌‬ ‫پایه‌به‌رز‌و جێگا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی « قازی‌ محه‌ممه‌د‌و كۆمار ل ‌ه ئاوێن ‌ه ‌‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬كتێب ‌‬ ‫به‌ڵگه‌كان»دا ‪ ،‬بێهزاد خۆشحالی‌‪ ،1380 ،‬هه‌مه‌دان‬

‫ی سیاسی‌و ن ‌ه‬ ‫‪6‬ـ خه‌یانه‌ت ب ‌ه یه‌كتر مه‌كه‌ن نه‌ خه‌یانه‌ت ‌‬ ‫ی خودا‌و‬ ‫خه‌یانه‌تی‌ ماڵی‌‌و گیانی‌‌و نامووسی‪ .‬خه‌یانه‌تكار ل ‌ه ال ‌‬ ‫گه‌ل رووڕه‌شه‌‌و خه‌یانه‌ت‪ ،‬ل ‌ه ئاكام‌دا بۆ خۆی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ێ خه‌یانه‌ت ئه‌رك به‌ڕێوه‌بردن‬ ‫ی دا‪ ،‬ب ‌‬ ‫‪7‬ـ له‌ته‌ك ئه‌و كه‌سانه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نه‌خواسته‌ هیچكات مه‌بنه‌ سیخۆڕ ‌‬ ‫هاوكاری‌ بكه‌ن‪ .‬خودا ‌‬ ‫‪44‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫باڵوکردنەوەی درۆ و بوختان لە‬ ‫ژێر ناوی خزمەت‬ ‫سۆران کرباسیان‬

‫پێشه‌کی‬

‫پێی ڕێککەوتنێکی نێوان زلهێزان لە پێش کۆتایی شەڕی‬ ‫یەکەمی جیهانیدا تا بە ئەمڕۆ‪ ،‬لە نەتەوەی کورد زەوت‬ ‫کراوە‪ .‬مافی نەتەوەیەک بە هێنانەوەی کۆمەڵێک پاساوی‬ ‫نامرۆڤی‪ ،‬ناڕامیاری و نادروست کوشتار کراوە و تەنانەت‬ ‫بۆ بەرەوپێشبردنی پالنەکانی دژ بە مافی نەتەوەی کورد‪،‬‬ ‫پەنا بۆ بوختان و بەڵگەسازکردن بردراوە‪ .‬لە تەنیشت ئەو‬ ‫پالنانەدا‪ ،‬سانسۆڕێکی سیستەماتیکی بەشێکی زۆریش لە ‬ ‫ڕاستییەکانی بەسەرهات و مێژووی ئەم نەتەوەیە کراوە‪ .‬بۆ‬ ‫وێنە وەک دوو ساڵ بەر لە ئێستا بۆ یەکەمجار ئەم ڕاستییە ‬ ‫لەقاو درا کە تا بە ئێستاش ئاڕشیوەکانی سۆڤیەت‪ ،‬ڕووسیەی‬ ‫ئێستا و بریتانیای مەزن ئەو بەشە لە بەڵگەکانی خۆیان‬ ‫باڵو نەکردۆتەوە کە پێوەندی بە ڕاگەیاندرانی «دەوڵەتی‬ ‫’’جمهوری’’ کوردستان»ەوە هەیە!‪ 1‬دەوڵەتێک کە «جێژنی‬ ‫سەربەخۆیی و استقاللی کوردستان»ی گرت و پەیتا پەیتا لە ‬ ‫‪2‬‬ ‫ڕۆژنامەکانی کوردستاندا باسی دەکرد‪.‬‬

‫بە پێی ئەو بەڵگانەی کە جێ ماون و بە لەبەرچاوگرتنی‬ ‫ئەو بەشە لە مێژووی زارەکی کە فاکت و بەڵگە پشتڕاستی‬ ‫دەکەنەوە‪ ،‬کۆماری کوردستان خاوەن مێژوویەکی ڕوونە ‬ ‫کە بە زەحمەت دەکرێ بەالڕێدا ببردرێت‪ .‬چەواشەکردنی‬ ‫مێژووی هەر نەتەوەیەکی ژێردەست لە بەرنامە زەقەکانی‬ ‫حکومەتان بووە و نەتەوەی کوردیش کە تا بە ئێستا بە بێ‬ ‫ویست و پرسی خۆی لە مافی سەربەخۆیی بێبەر کراوە‪،‬‬ ‫مێژووەکەشی بە شێوەیەکی سیستەماتیک چەواشە کراوە‪.‬‬ ‫ئاستی چەواشەکردنەکان بە پێی هەستیاربوونی ڕووداوەکان‬ ‫و زەمەنێکی کە مێژوو بۆی دەگەڕێتەوە جیاوازن‪ .‬لەو شوێنانە ‬ ‫کە کورد گەرەکی بووە دەوڵەتێکی سەربەخۆ بونیات بنێت‪،‬‬ ‫چەواشەکارییەکان بەرباڵوتر و وردتر کراون‪ .‬مێژووی‬ ‫کۆماری کوردستانیش بە پێی ئەو بڕیارە یەکالییکەرەوەی‬ ‫کە سەرکردایەتی سیاسیی کورد لەو زەمەندا دای‪ ،‬بایەخی‬ ‫تایبەتیی پێ دراوە و کەم چەواشە نەکراوە‪.‬‬ ‫لە ناو نووسەرە بیانییەکاندا زۆر کەس هەبوون کە ‬ ‫نووسینەکانیان لە چوارچێوەی هەمان پالنی زلهێزاندا‬ ‫سەربەخۆیی کە مافی هەموو نەتەوەیەکە لەم جیهانەدا‪ ،‬بە ‬ ‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪45‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫گەاڵڵە کراون‪ 3.‬هەندێکی دیکە لە ڕووی مرۆڤی و‬ ‫دۆستایەتییەوە هەوڵیان داوە کە مێژووی کورد بە شێوەیەکی‬ ‫شیاو تۆمار بکەن کە زۆر مەخابن ئەم جۆرە کەسانەش لە ‬ ‫سەر متمانەکردن بە هەندێک کوردی ناسراوەوە‪ ،‬تێکستی‬ ‫ناڕاست یان بەڵگەی ساختەیان باڵو کردبۆوە‪ .‬لێرە بۆ وێنە ‬ ‫دەتوانین ئاماژە بە ئەو بەیاننامە ساختەیە بکەین کە گەرەکیان‬ ‫بووە بە ناوی بەیاننامەی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان‬ ‫بیناسێنن‪ .‬دەبیندرێت کە ئەو بەیاننامە ساختە و سازکراوە‬ ‫لە پەرتووکی «ویلیام ئیگڵتن»دا سەری دەرهێنا و ئەمەش‬ ‫لە ژێر کاریگەریی متمانەیەک بوو کە ئیگڵتن بە چەند‬ ‫کوردێکی کردبوو‪ 4،‬ئەگینا گومانێک لەوەدا نەماوە کە ئەو‬ ‫‪5‬‬ ‫بەرنامەیە لە الیەن کەسانی سەر بە سۆڤیەتەوە گەاڵڵە کراوە‪.‬‬ ‫پێداچوونەوەی هەرکام لە چەواشەکارییەکان پێویستی هەیە ‬ ‫بە وردبوونەوەی تایبەت‪ ،‬کۆکردنەوەی بەڵگە‪ ،‬خوێندنەوەی‬ ‫دەقە و ڕاپۆڕتەکان‪ ،‬هەڵسەنگاندن و بەراوردکردنی مێژووە‬ ‫زارەکییەکان و تەرخانکردنی کاتی زۆر‪ .‬هەر بۆیە بۆ‬ ‫لێکۆلەرێک کە سەربەخۆیانە و بە بێ پاڵپشتی حکومەت یان‬ ‫الیەنێکی سیاسیی کاریان لە سەر بکات‪ ،‬هەر وا بە سانایی‬ ‫و لە ماوەیەکی کورتدا سەر ناگرێت‪.‬‬

‫سەربەخۆی ڕاگەیاند و وێڕای دەربڕینی جیابوونەوەی‬ ‫کوردستان لە ’’ایران’’‪ ،‬ئااڵ و فاکتەرە نەتەوەییەکانی‬ ‫’’ایران’’ی لە ناوچەکانی ژێر دەسەاڵتی خۆی سڕێوە و بۆن‬ ‫‪7‬‬ ‫و ڕەنگێکی کوردستانی پێ بەخشین‪.‬‬ ‫هەندێکیش لە ژێر ناوی ’’قاضی’’ی بە هۆکارگەلی تایبەتیی‬ ‫هێرشی هاوشێوەیان کردووە کە هۆکاری چەواشەکارییەکانیان‬ ‫تا بە ئێستاش بە تەواوی ناڕوونە‪ .‬ئەو هێرش و بوختانانە لە ‬ ‫ئاستێک دان کە زەینی مرۆڤی کورد یان هەر خوێنەرێکی‬ ‫بیانی وەسەرسووڕمان دەخات و پرسیارگەلێک بۆ ئەوان‬ ‫ساز دەکەن کە واڵمدانەوەیان ئەوندە چەتوون دەکا تا خوێنەر‬ ‫ملکەچی زانیارییەکان ببێ‪.‬‬ ‫پالنی خەوشەدارکردنی کەسایەتییەکانی کۆماری کوردستان‬ ‫شاراوە نەبوو بەاڵم بە هۆکارگەلی جۆراوجۆر بۆ زۆرینەی‬ ‫کوردەکان لە پاش باڵوبوونەوەی نووسینە نازانستی و‬ ‫چەواشەکارییەکانی ’’عرفان قانعی فرد’’ ئاشکرا بوو‪.‬‬ ‫لەقاودانی ئەو چەواشەکارییانە لە ڕاستیدا لە بەر ووشیارییەکی‬ ‫تەواویی خوێنەری کورد نەبوو بەڵکوو زۆرتر بۆ ئەوە‬ ‫گەڕاوە کە بێڕێزی بە یەک لە کەسایەتییەکانی بەشدار لە ‬ ‫کۆماری کوردستان کرابوو کە خزم و کەسەکەی ئەمڕۆ لە ‬ ‫کوردستاندا خاوەن هێز و دەسەاڵتێکی سنووربەرینن‪ .‬تا پێش‬ ‫ئەو زەمەن کەمتر بینرابوو کە لە ناو لێکۆڵەرانی نەتەوەی‬ ‫کورددا کەسێک ئەرکی ساخکردنەوە و بەرپەرچدانەوەی‬ ‫چەواشەکارییەکان وە ئەستۆ بگرێت‪ .‬ئەو هەواڵنە زۆر‬ ‫زووتر بۆ خەوشەدارکردنی کەسایەتییە کاریزماتیکەکانی‬ ‫نەتەوەی کورد و بنەماڵەکەیان دەستی پێکردبوو و تا بە ‬ ‫ئێستاش کە ئەم پیتانە دەچندرێن‪ ،‬کەسێک ناناسریت لە مەڕ‬ ‫ئەو بێڕێزی و چەواشەکارییانە بابەتێکی باڵو کردبێتەوە‪.‬‬ ‫بە دڵنیاییەوە دەبێ کەسانێک هەبن کە لەو پالنانە بە وردی‬ ‫ئاگادار بن‪ ،‬بەاڵم ڕەنگە بە هۆکاری جۆراوجۆر نەخوازن‬ ‫خۆیان لەو بابەتانە بدەن‪.‬‬

‫لەم مژارەدا هەوڵ دراوە تەنێ دوو وێنەی بچووک لە ناو‬ ‫زۆر چەواشەکارییەکان شرۆڤە بکرێن‪ .‬لەم جۆرە وێنانە لە ‬ ‫شێواندنی مێژووی کۆماری کوردستاندا زۆرن کە تا ئێستاش‬ ‫باڵوکردنەوە و باسکردنی هەندێکیان پێویستی بە تێبینی و‬ ‫لەبەرچاوگرتنی زۆر ڕەوش هەیە‪ .‬ئەمە بە واتای ڕاگرتن‬ ‫و شاردنەوەی لەوە زیاتری ڕاستییەکان نییە و تەنیا بەم‬ ‫مەبەستە دەگوترێ کە باسکردن و گەاڵڵەکرانی هەرکام لە ‬ ‫مژارەکان پێویستی بە ئامادەکردنی زەینی خوێنەر هەیە‪ ،‬بە ‬ ‫تایبەتی کە هەندێک لەو کەسانەی دەستیان لە چەواشەکردنی‬ ‫مێژوودا هەبووە‪ ،‬لە ناسناوی ’’قاضی’’ وەک شەڕعییەتێک‬ ‫بۆ چەسپاندنی ناڕاستییەکان کەڵکیان وەرگرتووە‪ .‬شێواندنی‬ ‫مێژوو لە الیەن هەر کەس و الیەنێکەوە ئەنجام بدرێت‪،‬‬ ‫نادروست و نامرۆڤییە و لە هەمان کاتدا ئاشکراکردنی جیا لە خەوشەدارکرانی کەسایەتییە کاریزماتیکەکانی‬ ‫چەواشەکارییەکانیش ئەرکێکە زانستی و مرۆڤیی‪.‬‬ ‫نەتەوەی کورد‪ ،‬پالن و هێزی زۆر بۆ ئەوە تەرخان کراوە‬ ‫کە کەسانی نزیک و بنەماڵەکەیان ناشرین بکرێن‪ .‬ئەمە ‬ ‫بۆ داگیرکەرانی کوردستان زۆر گرنگە کە نەتەوەی کورد‬ ‫بە شێوەیەکی سیستەماتیک ئەنجام دراوە کە نیشان بدرێت‬ ‫لە فاکتەری یەکگرتوویی بێبەر بکرێت‪ .‬ئەوان هەمووکات لە ‬ ‫بۆ وێنە یای‪’’ 8‬مینا قاضی’’ هاوسەری سەرۆک کۆماری‬ ‫هەوڵی ئەوەدا بوون کە وێنەی مرۆڤگەلێکی ترسنۆک‪ ،‬دۆڕاو‬ ‫و هتد لە سەرکردە کوردەکان ساز بکەن‪ .‬هەندێک هێرشی کوردستان‪ ،‬بایەخێکی بۆ مێژوو و ڕابردوو و کەسایەتیی‬ ‫گچکە و ساویلکە لە الیەن چەند نووسەرێکی ’’ایران’’ییەوە هاوژینەکەی خۆی نەبوو‪ .‬پالن ئەوە بووە کە نیشان بدەن‬ ‫بۆ سەر کەسایەتیی جەنابی ’’محمد همام قاضی’’‪ ،‬سەرۆک ئەو سەرۆک کۆمارە کە گیانی بۆ نەتەوەکەی قوربانی‬ ‫کۆماری کوردستان کراون بەاڵم هەموو خوێنەرێکی کردووە‪ 9،‬الی مناڵەکانی خۆی بێبایەخ و هەرزان بووە و‬ ‫ئاساییش بە دیتن و خوێندنەوەیان هەست بە ناڕاستبوونی هەروەها ژنەکەی خوێن و کەرامەتی بە پارە فرۆشتووە‬ ‫‪ 6‬بە و کوڕەکەی بۆ دەستماچکردنی بکوژی باوکی هەنگاوی‬ ‫زانیارییەکان دەکەن‪« .‬پێشەوای معظمی کوردستان»‬ ‫هەڵهێناوە و هتد‪.‬‬ ‫ڕاگەیاندنی دەوڵەتی ’’جمهوری’’ی کوردستان‪ ،‬کوردستانی‬ ‫‪46‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫گەلێک گرنگە ئەمەش لە بەر چاو بگیردرێت کە سەرچاوەی‬ ‫بەڵگەی ساختە‪ ،‬زانیاریی ناڕاست و چەواشەکاریی لە کوێ‬ ‫سەری هەڵداوە؟ زانینی ئەم خاڵە گرنگە کە کام سەرچاوە‬ ‫دەستپێکەری ئەو پالنە بووە؟ هۆکارەکان چ بوون و‬ ‫چلۆن توانیویانە ئەو زانیارییە ناڕاستانە وەک مێژوویەک‬ ‫بۆ کورد بچەسپێنن؟ مێتۆدێک کە ‬ ‫بۆ گونجاندنی چەواشەکارییەکان‬ ‫دەکاریان کردووە چین؟ چلۆن دەکرێ‬ ‫پێداچوونەوەیان بکرێ و ڕێگەی‬ ‫دروستی پێداچوونەوەیان چییە؟‬ ‫لێرەدا دوو کەس لە بنەماڵەی‬ ‫«پێشەوای معظمی کوردستان» بۆ وێنە ‬ ‫هەڵبژێردراوە کە لێوردبوونەوەیان بە ‬ ‫پێویست دەزاندرێت‪ .‬یەکیان ’’علی‬ ‫همام قاضی’’(کوڕی ڕەش)ە و‬ ‫ئەمی دیکەیان هاوسەری پێشەوای‬ ‫کوردستان‪ ،‬یای ’’مینا قاضی’’یە کە ‬ ‫‪01‬‬ ‫ئێستا لە ژیاندا نەماوە‪.‬‬ ‫پرسی دەستماچکردنی شای ’’ایران’’‬ ‫لە الیەن «کوڕی ڕەشە»وە‬

‫هەر چەند کە کێشەی دەگەڵ کەسێک هەبووبا‪ ،‬لە ئەگەری‬ ‫پێویستدا هەڵوێستی جوامێرانەی هەبوو و بە توناکردنی‬ ‫نەیاری خۆی بە دەستی تێڕۆڕیستەکانی کۆماری ’’اسالمی‬ ‫ایران’’ کەیفخۆش نەدەبوو‪’’ .‬کریم حسامی’’ لە کاتێکدا کە ‬ ‫وازی لە سیاسەتی دۆڕاوی بەدەستهێنانی مافی ئێتنیکی کورد‬ ‫لە چوارچێوەی ’’ایران’’ێکی‬ ‫دێمۆکڕاتیکدا هێنا‪ ،‬خزمەتێکی‬ ‫بە ڕاستکردنەوەی‬ ‫کەمی‬ ‫مێژووی کۆماری سەربەخۆ و‬ ‫’’مستقل’’ی کوردستان نەکرد و‬ ‫زۆر ڕاستی و بەڵگەی باشی باڵو‬ ‫کردەوە‪ .‬بە تایبەتی لەو زەمەندا‬ ‫دەستڕاگەییشتن بە هەندێک‬ ‫زانیاری و بەڵگە بۆ زۆرینەی‬ ‫لێکۆڵەران چەتوون بوو‪ .‬بەاڵم‬ ‫’’کریم حسامی’’ش وەک زۆربەی‬ ‫مێژوونووسەکان کەموکوڕی لە ‬ ‫کارەکانیدا هەبوو کە هەندێک‬ ‫لەو کەموکوڕییانە بۆ نەبوونی‬ ‫زانستی پێوەندیدار دەگەڕاوە‪.‬‬ ‫لە هەندێک شوێنیشدا بێالیەنانە ‬ ‫نەینووسی و لە هەندێک جێگەشدا‬ ‫بە بێ ئەوەی ئاگادارییەکی باشی‬ ‫لە سەر مێژوویەکی تایبەتدا‬ ‫هەبێ‪ ،‬دەستی بۆ پێنووس‬ ‫برد‪ .‬بە دڵنیاییەوە گەر ناوبراو‬ ‫خۆی لە هەندێک باس دوور‬ ‫خستباوە‪ ،‬دەکرا پەرتووکەکانی‬ ‫ئەو بە سەرچاوەیەکی سەرەکی‬ ‫و جێمتمانەی بێ ئەمال و‬ ‫ئەوالی مێژووی نوێی نەتەوەی‬ ‫کورد چاو لێ بکرێن‪ .‬لە پەنای‬ ‫ئەمانەشدا دەبێ بگوترێ کە ‬ ‫ناوبراو زۆر سەرچاوەی زمانە ‬ ‫بیانییەکانی بە کار نەهێنابوو‬ ‫و ئەمەش ڕەنگە بۆ نەزانینی‬ ‫زمانەکان یان باڵونەکردنەوەی‬ ‫سەرچاوە و بەڵگەکان لە کاتی‬ ‫ژیانیدا بگەڕێتەوە‪.‬‬

‫»‬ ‫پالنی‬ ‫خەوشەدارکردنی‬ ‫کە سا یە تییە کا نی‬ ‫کۆماری کوردستان‬ ‫شاراوە نەبوو بەاڵم‬ ‫هۆکارگەلی‬ ‫بە‬ ‫جۆ ر ا و جۆ ر‬ ‫زۆرینەی‬ ‫بۆ‬ ‫کوردەکان لە پاش‬ ‫باڵ و بو و نە و ە ی‬ ‫نووسینە نازانستی و‬ ‫چەواشەکارییەکانی‬ ‫قانعی‬ ‫’’عرفان‬ ‫فرد’’ ئاشکرا بوو‪.‬‬

‫کە باسی‬ ‫سەرچاوە‬ ‫یەکەم‬ ‫دەستماچکردنی شای ’’ایران’’ی لە ‬ ‫الیەن کوڕی ڕەش‪ ،‬تاقەکوڕی پێشەوای‬ ‫کوردستانەوە باڵو کردەوە‪ ،‬پەرتووکی‬ ‫’’کریم حسامی’’ بوو‪ .‬باسکردنی‬ ‫هەندێک ڕاستی لە سەر ئەو نووسەرە‬ ‫کوردە‪ ،‬یارمەتیدەر دەبێت کە خوێنەر‬ ‫بە مێشکێکی ئاوەاڵترەوە سەرنجی‬ ‫بابەتەکە بدات‪’’ .‬کریم حسامی’’ بە ‬ ‫گوێرەی نووسینەکانی خۆی‪ ،‬هەست و‬ ‫سۆزێکی زۆری بۆ نەتەوەکەی خۆی‬ ‫هەبووە و بە پێی ئەو هەڵسەنگاندن و‬ ‫لێکدانەوانەی کە لە زەمەنی جۆراوجۆر‬ ‫و لە ڕەنگی جیاوازدا هەیبوو‪ ،‬لە ‬ ‫ڕوانگەی خۆیەوە خزمەتێکی زۆری‬ ‫بە نەتەوەکەی کردووە‪ .‬الیەنی‬ ‫هەرە جوان و مرۆڤیی نووسینەکانی‬ ‫’’کریم حسامی’’ بۆ وێنە بۆ ئەو‬ ‫بە پێداچوونەوەی تێکستەکانی‬ ‫بەشە دەگەڕێتەوە کە سەرەڕای کێشە ‬ ‫و نێوانناخۆشییەکی کە دەگەڵ دوکتوور قاسملوو هەیبوو‪’’ ،‬کریم حسامی’’ هەندێک خاڵی سەرنجڕاکێش دەردەکەون‪.‬‬ ‫لە پاش تێڕۆڕکردنی ناوبراو بە دەستی کۆماری ’’اسالمی ئەو بە خوێنەری دەبێژێت کە لە سەردەمی ک‪ .‬ژ‪ .‬ک‬ ‫ایران’’‪ ،‬بە شێوەیەکی دیکە لە چاو پێشتر ناوی دەبرد‪ .‬ئەو ەوە تێکەاڵویی دەگەڵ سیاسەتی کوردستاندا هەبوو‪ ،‬هیچ‬ ‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪47‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫بیرەوەرییەکی ئەوتۆی لە سەردەمی کۆماری کوردستان‬ ‫نییە کە یارمەتیدەری ساخکردنەوەی مێژوو بێ! ڕوون‬ ‫نییە کە لەو زەمەندا چ ڕۆڵێکی هەبووە و چۆنە کە تەنانەت‬ ‫کەسێک بە ناوی ’’ابراهیم نادری’’ وەک وەزیرێکی‬ ‫کۆماری کوردستان بە خوێنەر دەناسێنێت کە هیچ بەڵگە ‬ ‫و سەرچاوەیەک پشتڕاستی ناکاتەوە! هەموو بەڵگەکان و‬ ‫زۆرینەی سەرچاوەکان ئەمە دەسەلمێنن کە ’’مناف کریمی’’‬ ‫وەزیری فەرهەنگی کۆماری کوردستان بوو‪ 11،‬کەچی‬ ‫’’کریم حسامی‪’’ ،‬ابراهیم نادری’’ مافناسی کرماشانی بە ‬ ‫وەزیری فەرهەنگی کۆمار ناساندبوو و لە پەرتووکەکەی‬ ‫خۆیدا باسی بەسەرهاتی خۆی و ئەو بە ڕواڵەت وەزیرەی‬ ‫گێڕاوەتەوە!‪ 31،21‬چلۆن دەکرێ کەسێک بە متمانەوە بە ‬ ‫خوێنەر بێژێ کە خۆی بەشداری ڕووداوێک بووە‪ ،‬لە هەمان‬ ‫کاتیشدا بەسەرهاتی خۆی و کەسێک بگێڕێتەوە و بە خوێنەر‬ ‫بڵێت کە ئەو کەسە وەزیری فەرهەنگی کۆماری کوردستان‬ ‫بوو‪ ،‬بەاڵم هیچ بەڵگە و سەرچاوەیەکی زارەکیش پشتڕاستی‬ ‫نەکەنەوە؟! چلۆن دەکرێ بەسەرهاتی خۆی و وەزیرەکەی‬ ‫بە دروست قبووڵ بکەین؟ چۆن دەتوانین بڕوا بە باقی‬ ‫زانیارییە بێ بەڵگەکانی بکەین کە لە کۆی پەرتووکەکانیدا‬ ‫باڵوی کردنەوە؟!‬ ‫’’کریم حسامی’’ لە بەرگی یەکەمی بیرەوەرییەکانیدا بابەتێکی‬ ‫لە ژێر ناوی «حەسەنی سەیفی قازی» باڵو کردۆتەوە و بە ‬ ‫یەکەم سەرچاوە دادەندرێت کە باسی دەستماچکردنی شای‬ ‫’’ایران’’ی لە الیەن «کوڕی ڕەش»ەوە کردووە‪ .‬ئەو لە ‬ ‫بیرەوەرییەکانی خۆیدا ئاماژە بەوە دەکا کە بۆ ماوەیەک‬ ‫لە ماڵی «خانمە خانمی قاضی» کچی ’’ابولقاسم صدر‬ ‫قاضی’’ دەژیا‪ .‬خانمە خانم هاوسەری ”میرزا رحمن‬ ‫مصباح قاضی’’‪ ،‬سەرەڕای ئەوە کە لە سەردەمی کۆماری‬ ‫کوردستاندا تازە جحێڵیک بوو و زۆر ژنی سەرسپی و‬ ‫ماقووڵ لەو بنەماڵەیەدا هەبوون‪ ،‬بەاڵم بە هۆی ژیری و‬ ‫لێزانییەکی کە لە بەڕێوەبردنی کاروباری بنەماڵەدا لێی‬ ‫بینرابوو‪ ،‬لە الیەن پێشەوای کوردستانەوە ڕێزی تایبەتیی لێ‬ ‫دەگیرا و کەمتر وابوو قسە لە سەر قسەی ئەو کرابا‪’’ .‬کریم‬ ‫حسامی’’ کە بە پێی بیرەوەرییەکانی خۆی‪ ،‬ماوەیەک وەک‬ ‫زۆربەی چاالکە سیاسییەکانی ڕۆژهەاڵتی کوردستان بە ‬ ‫شاراوەیی ژیانی دەکرد‪ ،‬باس لەوە دەکا کە ئەوکات لە ماڵی‬ ‫خانمە خانمی ’’قاضی’’ دەژیا‪ .‬پاش گێڕانەوەی هەندێک‬ ‫باس و دابەشکردنی بیرەوەرییەکانی خۆی دەگەڵ خوێنەر‬ ‫ئاماژە بەوە دەکات کە لەو کاتدا بە قەستی بە ’’حسن سیف‬ ‫قاضی’’ گوتبوو کە ناوی «سمایل»ە‪ .‬ئینجا لە درێژەی‬ ‫‪41‬‬ ‫باسەکانیدا ئاوای نووسیبوو‪:‬‬ ‫«هە موو روژی کە لە مەدرەسە دەهاتەوە [مەبەست‬ ‫’’حسن قاضی’’یە] ساڵوی دەکرد و دەهات لە کن من‬ ‫‪48‬‬

‫دادە نیشت‪ .‬روژیک هاتەوە سالوی نەکرد‪ .‬کیفەکەی‬ ‫فڕێ دا و بالتویەکەی بۆ الیەک فڕێ دا و چوو لە ‬ ‫قوژبنیک دانیشت‪.‬‬ ‫دایکی وە دەنگ هات‪ :‬ئەوە چی یە حەسەن؟ بۆ وا شیت‬ ‫بووی؟ چیت لی قەوماوە؟ بۆ سالوی ناکە ؟ ‪.‬‬ ‫_ ئاخر ئامە لە حەیفی ئەو بێ شە رەفە هەموو شتم لە ‬ ‫بیر چوتەوە ‪.‬‬ ‫_لە گەل کێتە ؟ بە کێ دەلێی بێ شەرەف ؟‬ ‫_ بە کوری رەش ئاغا دەڵێم ‪.‬‬ ‫_ ئەی ‪ . .‬تۆ غەڵەت دەکەی قسە بە کوری رەش دەلێ‬ ‫ی‬ ‫_ ئامە خۆ لە خۆرا نیە‪ .‬غاری دا گوفاری (تەرەقی)‬ ‫چاپی تارانی لە کیفەکەی دەرهینا و دای بە من گوتی‪:‬‬ ‫هانی کاک سمایلی بەقەستی‪ .‬چاوی لێ بکە ‪ .‬دەستی‬ ‫کەسیک ماچ دەکا کە بابی کوشتوە‪.‬‬ ‫پاش کودیتا عەلی قازی چوو بووە کن شا و داهاتبووە‬ ‫دەستی حەمە رەزا شای ماچ کرد بوو‪ .‬لەم کاتە دا‬ ‫وینەیان لێ هەلگرتبوو وینەکەیان لە پشتی گۆفاری‬ ‫تەرەقی چاپ کردبوو‪ .‬لە گەرانەوەی مەدرەسەدا‬ ‫رۆژنامە فروشەکان دانەیەکیان دابوو بە حەسەنی‬ ‫کوری خانمە خانم‪[ ».‬سۆران کرباسیان‪ :‬نووسینەکە ‬ ‫وەک دەقی نووسینی ’’کریم حسامی’’ نووسراوەتەوە‬ ‫و ڕێنووس و ڕێزمان دەستکاریی نەکراون]‬ ‫ئەمە یەکەم سەرچاوەیە کە باسی ئەو ڕووداوەی کردووە‪.‬‬ ‫نووسەر ڕوونی نەکردۆتەوە کە کام ژمارەی گۆڤاری‬ ‫’’ترقی’’ ئەو وێنەیەی باڵو کردبۆوە! نووسەر بە پێویستی‬ ‫نەزانیوە کە ڕێکەوتی چاپکرانی گۆڤارەکە بۆ خوێنەر‬ ‫بنووسێت! نووسەر ئاماژە بە دوو شایەت بۆ ڕاستبوونی‬ ‫بیرەوەرییەکانی خۆی دەکات‪ ،‬یەکیان ’’حسن سیف قاضی’’‬ ‫(حسن قاضی)یە و ئەمی دیکەیان خانمە خانمە ’’قاضی’’یە‪.‬‬ ‫’’حسن قاضی’’ کە پتر لە سی ساڵە زۆر بە وردی سەرقاڵی‬ ‫مێژووی کۆماری کوردستان و بنەماڵەی ’’قاضی’’یە و تا‬ ‫بە ئێستاش هیچ لێدوانێکی لەم پێوەندییەوە نەبووە! بە هۆی‬ ‫ئەو بەڵگە و لێکۆڵینەوانەی کە لە سااڵنی ڕابردوودا لە ‬ ‫الیەن نووسەری ئەم دێڕانەوە ئەنجام دراون‪ ،‬بە پێویست‬ ‫نەزانرا کە پرسیارێک لەم بارەوە ئاراستەی ئەو بکرێت‪.‬‬ ‫خودی ’’کریم حسامی’’ش لە ژیاندا نەماوە بۆ ئەوەی کە ‬ ‫ڕوونکردنەوەی لێ بکرێت‪ .‬پێشتریش ڕاگەیێندراوە کە ‬ ‫’’صدیق بابایی’’ پێوەندیی بە الیەنی پێوەندیدارەوە گرتبوو‬ ‫کە ژمارەکانی گۆڤاری ’’ترقی’’یان لە بەر دەست دابوو‪.‬‬ ‫هەوڵ و داواکاریی ئەویش لە الیەن کارگێڕانی ’’ترقی’’یەوە‬ ‫بێواڵم ماوە‪ 51.‬هەر وەک پێشتر ’’علی قاضی’’ بۆ ماڵپەڕی‬ ‫ڕووداوی ڕوون کردبۆوە‪ ،‬بە هەمان شێوە لە دیمانەکەیدا‬ ‫دەگەل ’’صدیق بابایی’’ش دووپاتی کردبۆوە کە‪« :‬بە ‬ ‫پێچەوانەی هێندێ پڕۆپاگەندە هیچکات دەستی شام ماچ‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫نەکردووە‪ 61».‬تاقە ئاڵتێرناتیڤێک کە بۆ بەدواداچوونی ئەم‬ ‫باسە مابۆوە‪ ،‬پرسیارکردن بوو لە خانمە خانمی ’’قاضی’’‬ ‫برازای پێشەوای کوردستان و دایکی ’’حسن سیف قاضی’’‪.‬‬ ‫کاتێک کە بۆ ئەم مژارە پێوەندیم بەو هێژایەوە گرت‪ ،‬لە دەقی‬ ‫تێکستی پەرتووکی ’’کریم حسامی’’ لە مەڕ دەستماچکردنی‬ ‫شا لە الیەن ’’علی قاضی’’یەوە ئاگادارم کرد‪ ،‬گوتی‪ :‬ئەمە ‬ ‫یەکەمجارە کە من گوێم لە شتێکی ئاوا دەبێ! و تەنانەت‬ ‫ئەمەشی گوت کە ’’کریم حسامی’’ هیچکات لە ماڵی ئەو‬ ‫ژیانی نەکردبوو و لەوێ نەمابۆوە‪.‬‬

‫دادەنیشێ‪( .‬بڕوانە‪ :‬شیکردنەوەی کۆتایی ئەم کتێبە‪،‬‬ ‫ژمارەی ‪»)١١‬‬ ‫بە پێی نووسراوەی ’’قادر فتاح قاضی’’‪ ،‬گوایە ’’خلیل فتاح‬ ‫قاضی’’ لە یادداشتەکانی خۆیدا باسی لەوە کردووە کە ژنی‬ ‫پێشەوای کوردستان مانگانە پووڵی لە حکومەتی پاشایەتیی‬ ‫’’ایران’’ وەردەگرت‪ .‬ئەمە گەر ڕاست بێ زۆر لە سەر‬ ‫کەسایەتی ئەو ژنە دەکەوێت‪ .‬حکومەتی پاشایەتیی سەرۆک‬ ‫کۆماری کوردستانی بە پێی دەقی دادگا لە سەر زۆر هۆکار‬ ‫بە ئێعدام مەحکووم کرد کە سەربەخۆییخوازیی ئەو یەک‬ ‫لە تاوانەکان بوو‪ .‬دەقەکە وا نیشان دەدا کە تەنانەت بنەماڵە ‬ ‫و ژنی پێشەواش حوڕمەتیان بۆ پێشەوا نەبوو و پووڵیان‬ ‫لە حکومەتی ’’ایران’’ وەک مووچە وەردەگرت‪ .‬ئەمە لە ‬ ‫کاتێک دایە کە هەموو ئاگایان دەزانن کە بنەماڵەی ’’قاضی’’‬ ‫لە کۆنەوە خاوەن مڵک و سامانێکی زۆر بوون و چەتوونە ‬ ‫قبووڵ بکرێ ژنی ’’قاضی محمد’’ پێویستییەکی ئابووریی‬ ‫هەبووبێ‪ ،‬جیا لەوە کە ڕەنگە ئەم مەبەستە لە نووسینی ئەو‬ ‫پەرتووکەدا زەقتر ببێتەوە کە ئەو ژنە خوێنی مێردەکەی بە ‬ ‫پووڵ فرۆشت‪.‬‬

‫لە ئەگەری پێویستیدا دەکرێ زۆر باسی دیکەش لەم‬ ‫پێوەندییەوە باڵو بکرێنەوە کە لە الیەن ئەندامانی ئەو‬ ‫بنەماڵەیە لە مەهابادەوە باس کراون‪ .‬دەنگەکان پارێزراون‪.‬‬ ‫ئەوە کە چما ’’کریم حسامی’’ شتێکی ئاوای باڵو کردۆتەوە‬ ‫و خانمە خانمی ”قاضی”ی بە شایەتی بیرەوەرییەکانی‬ ‫خۆی ناو بردووە‪ ،‬ناڕوونە بەاڵم خەماڵندنی هۆکارەکانیش‬ ‫بە لەبەرچاوگرتنی زۆر دەقی دیکەی نووسینەکانی خۆیەوە‬ ‫ساکارن‪ .‬تەنانەت لەم پێوەندییەشدا لێکۆڵینەوە کراوە کە چ‬ ‫وێنەیەکی ’’علی قاضی’’ باڵو کرابۆوە و لە کام گۆڤاردا باڵو‬ ‫ببۆوە‪ .‬لە ئەگەری بایەخدانی زۆرتر دەکرێ ئەو ڕاستییانە ‬ ‫’’قادر فتاح قاضی’’ هیچ دەستنووسێکی باوکی خۆی‬ ‫دەگەڵ دیمانەی کۆمەڵیک خەڵکی دیکەوە باڵو بکرێنەوە کە ‬ ‫نەخستۆتە بەر چاوی خوێنەر و تەنیا لە ناوی ’’قاضی’’‬ ‫لەم پێوەندییەوە وەک کەسانێکی بێالیەنی مەهابادی قسەیان‬ ‫شەڕعییەتی بۆ گیڕانەوەی مێژوو وەرگرتووە‪ .‬ئەو لە ژێر‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫ناوی ’’قاضی’’ پەرتووکێکی باڵو کردۆتەوە و ڕوون نییە کە ‬ ‫لێرە حەز دەکەم سەرنجی خوێنەر بۆ سەرچاوەیەکی دیکە ئەم دەقە لە الیەن ’’خلیل فتاح قاضی’’یەوە نووسرابوو یان‬ ‫ڕابکێشم‪ .‬ساڵی ‪١٩٩٩‬ی زایینی پەرتووکێک بە زمانی ئەوە کە خۆی زیادی کردووە! لە ئەگەری باڵونەکردنەوەی‬ ‫فارسی لە سەر کورتەمێژووی بنەماڵەی ’’قاضی’’ بە چاپ دەستنووسی ’’خلیل فتاح قاضی’’دا کە ئاماژە بەو دەقە دەکا‪،‬‬ ‫گەییشت‪’’ .‬قادر فتاح قاضی’’ لە پێشەکی پەرتووکەکەدا ئیتر گومانێک لەوەدا نامێنێتەوە کە ’’قادر فتاح قاضی’’ خۆی‬ ‫نووسیوێتی کە ئەو پەرتووکەی لە ڕووی یادداشتەکان سازکەری ئەو دەقەیە کە لە پەرتووکەکەدا باڵو کراوەتەوە‪.‬‬ ‫و دەستنووسەکانی باوکی خۆی (’’خلیل فتاح قاضی’’)‬ ‫خاڵی سەرنجڕاکێش لەوە دایە کە وەرگێڕی کوردی ئەو‬ ‫نووسیوە‪ 71.‬لێرەدا لە چاو زۆر تێکستی قسەهەڵگری ئەو‬ ‫پەرتووکە ’’حسن سیف قاضی’’یە‪’’ .‬حسن قاضی’’ بە ‬ ‫پەرتووکە‪ ،‬تەنیا بەشێکی چکۆڵەی شرۆڤە دەکرێ‪ .‬ئەم‬ ‫باشی لە مێژووەکەی سەردەمی کۆماری کوردستان ورد‬ ‫پەرتووکە لە الیەن ’’حسن قاضی’’ (حسن سیف قاضی)یەوە‬ ‫بۆتەوە و زۆر وردەکاریی مێژوو و بەسەرهاتی بنەماڵەی‬ ‫وەرگێڕدرا سەر زمانی کوردی و لە باشووری کوردستان بە ‬ ‫’’قاضی’’ دەزانێت کە زۆرینەی کوردەکان‪ ،‬تەنانەت خەڵکی‬ ‫چاپ گەییشت‪ 81.‬لەو پەرتووکەدا زۆر باسی سەرنجڕاکێشی‬ ‫مەهابادیش نایزانن‪ .‬ئەو وەک وەرگێڕی پەرتووک و مژاری‬ ‫مێژووی بنەماڵەی ’’قاضی’’ باڵو کراوەتەوە‪ .‬لە کۆی‬ ‫جۆراوجۆر نیشانی داوە کە لە هەر شوێنێک زانیارییەک‬ ‫پەرتووکەکەدا هەوڵ دراوە کە زانیاریی ورد لە سەر ئەو‬ ‫بە پێویست بزانێت‪ ،‬لە ڕێگەی ژێدەر و پاشنووس و هتد‬ ‫بنەماڵەیە بە خوێنەر بدرێت‪ .‬لەوێدا ئاوا باس لە یای ’’مینا‬ ‫بەو پەرتووکەی زیاد دەکا کە وەریدەگێڕێتەوە سەر زمانی‬ ‫‪91‬‬ ‫قاضی’’ هاوسەری پێشەوای کوردستان کراوە‪:‬‬ ‫کوردی‪ .‬بەاڵم لە کاتێکدا کە بەم دەقە گەییشتبوو‪ ،‬دەقی‬ ‫«کچان و هاوسەری خودالێخۆشبوو قازی محەممەد تێکستەکەی وەک خۆی وەرگێڕاوەتەوە سەر زمانی کوردی‬ ‫مانگانە دە هەزار ڕیاڵیان مووچە بۆ بڕاوەتەوە‪ .‬و هیچ چەشنە ڕوونکردنەوەیەکی لە سەری نەبووە!‬ ‫هاوسەری خودالێخۆشبوو لە دوای شەهیدکرانی‬ ‫وەک خسترا بەر چاوی ئێوە‪ ،‬لە دەقی ئاماژەپێکراودا لە ‬ ‫قازی‪ ،‬ژیانی هاوسەری پێک نەهێناوەتەوە و خەریکی‬ ‫پەرتووکی بەرباس‪ ،‬ئاماژە بە شیکردنەوەی ژمارە ‪١١‬ی‬ ‫سەرپەرشتیی موڵک و منداڵەکانیەتی و ئێستا لە تاران‬ ‫پەرتووک کراوە‪ .‬هەر خوێنەرێک کە چاوی بەم بەشە ‬ ‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪49‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫دەکەوێ‪ ،‬بە دڵنیاییەوە چاوەڕێی زانیاریی وردتر لە مەڕ بکرێتەوە‪ .‬بۆ ئەم مەبەستە تەنانەت لە سەرچاوەی کوردیش‬ ‫بنەماڵە و ژنی پێشەوای کوردستان دەبێ‪ .‬بۆ خوێنەر گرنگە کەڵک وەرناگیرێت بۆ ئەوەی خوێنەری ناکوردیش بێالیەنی‬ ‫کە گەلۆ ژنی ’’قاضی محمد’’ چۆن مووچەی لە بکوژی ئەم ساخکردنەوەی ال ئاشکرا بێ‪.‬‬ ‫مێردەکەی و سەرۆک کۆماری کوردستان وەردەگرت؟!‬ ‫’’حسین فردوست’’ کە بە دەرەجەی ’’تیمسار ارتشبد’’ی‬ ‫بایەخی تایبەتیی هەیە بزانرێت چۆن ئەوانە زێدی خۆیان‬ ‫دەوڵەتی پاشایەتی ’’ایران’’ گەییشت‪ ،‬لەو کەسانە بوو کە ‬ ‫جێهێشت و لە ’’طهران’’ گیرسانەوە؟! کاتێک کە سەردانی‬ ‫لە یەکەم سەفەری شای ’’ایران’’ بۆ مەهاباد دەگەڵ شا بوو‪.‬‬ ‫الپەڕەی پێوەندیدار دەکرێت‪ ،‬دەبیندرێت کە شیکردنەوەی‬ ‫ناوبراو لە بیرەوەرییەکانی خۆیدا ئاوای باسی ئەو ڕۆژەی‬ ‫ژمارەی ‪١١‬ی پەرتووکەکە هیچ خۆ لەو باسە نادا و باسی‬ ‫‪02‬‬ ‫مردنی دوو کەس لە ڕۆژی پاش کۆچی دوایی یای ’’مینا کردبوو‪:‬‬ ‫قاضی’’ دەکات‪ .‬شیکردنەوەیەک لە ئارادا نییە‪ .‬فۆڕمێکی‬ ‫«ماوەیەک دوایە ’’محمد رضا’’ بۆ ئازەربایجانی‬ ‫چەواشەکارانەی ڕێفرێنسدانیان بە کار بردووە و هیچ‬ ‫ڕۆژهەاڵت و ڕۆژئاوا سەفەری کرد و دوایە وە نێو‬ ‫ڕوونکردنەوەیەک لە مەڕ مووچە و پووڵێک نەدراوە کە ژنی‬ ‫کوردستان کەوت‪ .‬هەندێک سەرۆک عەشیرەتی کورد‬ ‫پێشەوای کوردستان لە حکومەتی ’’ایران’’ی وەرگرتبوو!‬ ‫کە بە شای وەفادار بوون‪ ،‬پێشوازییەکی شیاویان لێ‬ ‫کرد‪ .‬گوایە بە شایان گوتبوو کە لە مەهاباد بە هۆکاری‬ ‫ئەو زانیاری و تێکست و وێنانەش کە ’’حسن قاضی’’ لە ‬ ‫لەسێدارەدانی ’’قاضی محمد’’‪ ،‬خەڵک ئامادە نین‬ ‫وەشانی کوردیدا بە پەرتووکەکەی زیاد کردوون‪ ،‬هیچ خۆ‬ ‫پێشوازی لە ئەو بکەن‪ .‬ڕۆژێک بە منی گوت‪ :‬سواری‬ ‫لەم باسە نادەن‪ .‬ئیتر تەواو‪’’ .‬قاضی’’یەک ئەو زانیارییەی‬ ‫ئۆتۆمبیل بە! لە تەنیشتی دانیشتم و بە بێ شۆفیر و پارێزەر‬ ‫باڵو کردۆتەوە و ’’قاضی’’یەکی دیکەش بۆی پشتڕاست‬ ‫چەند کیلۆمەترێکی لێخوڕی و وەنێو مەهاباد کەوت‪.‬‬ ‫کردووە‪ .‬خوێنەریش بە زۆرینە کە چاوی بەو دەقە دەکەوێ‪،‬‬ ‫ئێمە جلکی ئەڕتەشیمان لە بەر دابوو‪ .‬لە نێو شاردا لە ‬ ‫لە ناو خۆیدا شرۆڤەیەکی تایبەتی لە سەر یای ’’مینا قاضی’’‬ ‫ئۆتۆمبیل هاتینە خوار و شەقام و کۆاڵنەکانی شارمان‬ ‫دەکا و لەوانەشە زۆر سپاسگوزار بێ کە ئەو ’’قاضی’’یانە ‬ ‫دوو بە دوو پێوا‪ .‬هیچ کەسێک‪ ،‬تەنانەت فەرمانداریش‬ ‫بە لەقاودانی ڕاستییەکان بێالیەنیی خۆیان بۆ تۆمارکردنی‬ ‫بە پێشوازی نەهاتن‪ .‬بەاڵم لە پەنجەرەکانی سەر ڕێگەدا‬ ‫مێژووی بنەماڵەی ’’قاضی’’ نیشان داوە!‬ ‫خەڵک لە پشت پەردەکانەوە سەیریان دەکردین‪ .‬دوایە ‬ ‫خاڵی هەرە سەرنجڕاکێشی بەسەرهات و مێژووەکە ‬ ‫بۆ سەربازخانەی شار چووین کە لە کۆتایی یەک لە ‬ ‫سانسۆڕێکی سیستەماتیکی زانیاریی پێویستە! الیەنی هەرە‬ ‫شەقامەکان بوو‪ .‬هەموویان لە حاڵەتی پشوو یان ڕابواردن‬ ‫پێویست و گرنگی مێژووەکە قرتێندراوە‪ .‬ئەمە گەلێک بایەخی‬ ‫دابوون‪ .‬لە ئاکامدا یەک لە ئەفسەرەکان لەو شوێنە بە ئێمەی‬ ‫هەیە کە خوێنەر بە سانایی هزر و مێشکی خۆی بە دەستی‬ ‫زانی و ’’محمد رضا’’ی ناسی و ’’ایست خبردار’’ی‬ ‫نووسەر و وەرگێڕەوە نەدا و لە ئەگەری هەستیاربوونی‬ ‫دا‪ .‬هاتە پێش و ڕاپۆرتی دا و لە دوایەشدا دەستووری‬ ‫باسەکاندا پێداچوونەوەیەکی تێکستە میژووییەکان بکات‪.‬‬ ‫دا سەربازەکان بۆ ڕێزگرتن ئامادە بن‪’’ .‬محمد رضا’’‬ ‫مرۆڤ نکارێ تەنێ لە بەر ئەوە کە نووسەر و وەرگێڕ‬ ‫گوتی پێویست ناکا‪ .‬دوایە سەردانی خانووی ’’بهداری’’‬ ‫لە ناسناوی ’’قاضی’’ کەڵک وەردەگرن‪ ،‬بڕوا بە هەر‬ ‫کرد کە چۆڵ بوو‪ .‬لە کاتی گەڕانەوەدا لە گۆڕەپانێکی‬ ‫دەقێک و زانیارییەکی بێ بەڵگە بکا‪ .‬ئەمە لە ئەگەری‬ ‫چکۆڵە و چۆڵدا دیتمان کە دارێکیان لە زەویدا چەقاندبوو‪.‬‬ ‫ناڕاستبوونیدا‪ ،‬تەنیا بێڕێزیکردن بە ژنێکی کورد و بوختان‬ ‫’’محمد رضا’’ بە منی گوت‪ :‬دیتت لە کاتی هاتنماندا‬ ‫بە مرۆڤێک نییە‪ .‬ئەمە بێڕێزیکردنە بە کۆی وێنەیەکی‬ ‫دار لێرە نەبوو بەاڵم لە گەڕانەوەدا هەیە‪ .‬کەوایە ئێرە‬ ‫نەتەوەیی کە پالنی خەوشەدارکردنی لە پشتەوە بووە‪.‬‬ ‫هەر ئەو گەڕەکەیە کە ’’قاضی محمد’’ی لێ لە سێدارە‬ ‫ئەمە بێکەرامەتکردنی پێشەوای کوردستانە‪ ،‬با لە هەندێک‬ ‫دراوە! پاش لێکۆڵینەوە دەرکەوت کە دروست وابوو و‬ ‫شوێنیشدا بۆ شاردنەوەی پالنەکانیان‪ ،‬بە رواڵەت ڕێزێک لە ‬ ‫هەندێک لە مەهابادییەکان لەو چرکانەدا ئەو کارەیان‬ ‫پێشەوای کوردستان گیرابێت!‬ ‫کردبوو‪ .‬ئەوە شێوەی پێشوازیکردنی خەڵکی مەهاباد لە ‬ ‫’’محمد رضا’’ بوو بەاڵم لە ئازەربایجانی ڕۆژهەاڵت‬ ‫بۆ ئەوە کە ڕاستی و دروستی سەرچاوە و زانیاریی ڕوون‬ ‫پێشوازیی لە ئەو باش بوو‪».‬‬ ‫ببێتەوە‪ ،‬ناچار پەنام بۆ ئەو تێکست و مرۆڤانە برد کە لە ‬ ‫سەر میژووەکە ئاگادارییەکیان هەبوو‪.‬‬ ‫ئەمە گێڕانەوەی بەسەرهاتی شای ’’ایران’’ لە شاری‬ ‫مەهاباد لە الیەن کەسی نزیک و جێی متمانەی ئەوە‪.‬‬ ‫بەر لەوە کە ڕاستیی ئەم میژوویە باس بکرێت‪ ،‬پێویستە ‬ ‫مێژوویەکی سازکراو بۆ بەرژەوەندیی نەتەوەی کورد نییە‪.‬‬ ‫هەندێک ڕەوشی مەهاباد لەو سەردەمدا بۆ خوێنەر ڕوون‬ ‫‪50‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫بکوژی ’’قاضی محمد’’ بە هەموو چەک و چۆڵییەوە لە ‬ ‫بەرانبەر خەڵکی بێ پەنا و بێ چەک و هێزەوە قەدری لێ‬ ‫نەگیرا و خەڵکی شارەکە بە ژیری پێیان ڕاگەیاند کە قسەی‬ ‫’’قاضی محمد’’ ناڕاست نەبوو کاتێک کە گوتبووی پرسی‬ ‫کورد بە لەسێدارەدانی ’’قاضی محمد’’ چارەسەر ناکرێ و‬ ‫لەم خاکەدا زۆر ’’قاضی محمد’’ی دیکە لە دایک دەبن‪.‬‬

‫پاشایەتیی ’’ایران’’ەوە دەستیان بە سەردا گیرا‪ .‬یای ’’مینا‬ ‫قاضی’’ هاوسەری وەفاداری پێشەوای کوردستان لە ڕێگەی‬ ‫جۆراوجۆرەوە نامە و سکااڵی خۆی ئاراستەی حکومەتی‬ ‫’’ایران’’ کردبوو‪ .‬بە ڕاشکاویی بە ئەوانی گوتبوو کە ئەو‬ ‫سامان و مڵک و پوواڵنە میراتی ئەو منااڵنەن کە لە ’’قاضی‬ ‫محمد’’ەوە بەجێماون‪ .‬ماوەی پتر لە دوو سااڵن بە هاوکاریی‬ ‫هەندێک ڕۆڵەی دڵسۆزی مەهابادیی هاتوچۆی کردبوو‪،‬‬ ‫نامەی ناردبوو و سکااڵی پێشکەش حکومەت کردبوو‪.‬‬ ‫پاش ماوەیەکی زۆر حکومەت بڕیاری دابوو کە پاڕەکانی‬ ‫ئەو بنەماڵەیە بە شێوەی مانگانە بە خۆیان بدرێتەوە‪ .‬واتە ‬ ‫ئەو پووڵەی کە لە الیەن حکومەتەوە بەو بنەماڵەیە درابوو‪،‬‬ ‫پووڵی خۆیان بوو‪ .‬لێیان زەوت کرابوو و لە دواییشدا بە ‬ ‫شێوەی چکەچکە پێیان دابوونەوە‪ .‬لە کۆی رووداوەکانیشدا‬ ‫زۆر کەس پارەی وەک بەرتیل وەرگرتبوو و ئەو ژنە تا‬ ‫بەدەستهێنانی مافی مناڵەکانی کۆڵی نەدا‪ ،‬هەر چەند کە لەم‬ ‫بەینەدا دزیشی لێ کرابوو و بەرتیلێکی زۆریشی دابوو‪.‬‬ ‫یەک لەو گەنجانەی کە ئەوکات چەند جارێک دەگەڵ یای‬ ‫’’مینا قاضی’’ سەردانی شوێنی جۆراوجۆری کردبوو‪،‬‬ ‫’’غنی بلوریان’’ بو کە کوردەکان زۆرتر بە «مامە غەنی»‬ ‫دەیناسن‪.‬‬

‫یای ’’منیر قاضی’’ بە وردیی باسی ئەو بەسەرهات‬ ‫و مێژوویەی کرد کە لێرەدا بە کورتی ئاماژەیەک بە ‬ ‫ڕاستیی پشت دەقی باسکراو دەکرێ و لە دادێدا کۆی قسە ‬ ‫و زانیارییەکان لە مژارێکی سەربەخۆدا باڵو دەکرێنەوە‪.‬‬ ‫دەنگەکان پارێزراون‪.‬‬

‫پێداچوونەوەی زمانیی ئەم مژارە لە الیەن ئیسماعیل ئیسماعیل زادەوە کراوە‪.‬‬

‫ئەمە سەیرە کە خەڵکی ئەو شارە سەرەڕای ئەو هەمووە‬ ‫ڕێزەی کە بۆ پێشەوای کوردستانیان هەبوو‪ ،‬قبووڵی‬ ‫ئەوەیان کردبێ کە ژنی سەرۆک کۆمارەکەیان دەست بۆ‬ ‫بکوژی مێردەکەی درێژ بکات‪ .‬بە دڵنیاییەوە گەر ئەو دەنگی‬ ‫هەڵهێنابا‪ ،‬زۆر نیشتمانپەروەر و مرۆڤی دڵسۆز هەبوون کە ‬ ‫بە هاواری بگەن‪ .‬هەر ئەوەش بوو کە حکومەت نەیدەوێرا‬ ‫هەڵسوکەوتی ناشرین دەگەڵ بنەماڵەی ’’قاضی محمد’’ بکا‪.‬‬ ‫جیا لەوانەش لە ناو بنەماڵەی ’’قاضی’’دا مرۆڤی یەکجار‬ ‫نیشتمانپەروەر و خاوەن هەڵوێست هەبوون کە لە ئەگەری‬ ‫پێداویستییەکدا حەوجەی بە یارمەتیی خەڵک نەدەکرد و‬ ‫خۆیان قۆڵیان لێ هەڵدەماڵی‪ .‬بەڕاستی گەر مرۆڤ لە ‬ ‫سەر کەسایەتی ’’میرزا رحمن قاضی’’ و ’’میرزا عبدەللا‬ ‫قاضی’’ (کۆنەدێ) و زۆر ’’قاضی’’ی دیکە زانیاریی‬ ‫وردی لە مەڕ کوردبوون و نەتەوەییبوونیان نەبوایە‪ ،‬دەکرا‬ ‫گچکە بڕوایەک بەو دەقە کرابا کە ئەو ’’قاضی’’یانە لە ناو هەر لەم پێوەندییەوە و لە سەر ئەو جۆرە پەرتووک‬ ‫پەرتووکی «کورتە مێژووی بنەماڵەی قاضی لە ویالیەتی باڵوکردنەوانە و ئەو جۆرە وەرگێڕانانە بەڵگە‪ ،‬فاکت‬ ‫و ڕوونکردنەوەیەکی زۆر بۆ باسکردن هەن‪’’ .‬سیف‬ ‫موکری»دا بالویان کردۆتەوە‪.‬‬ ‫القضات’’ی شاعیر گوتەنی‪« :‬بال بمێنێ‪».‬‬ ‫بۆ ڕوونتربوونەوەی ئەم باسە پێوەندیم بە کچی پێشەوای‬ ‫کوردستان یای ’’منیر قاضی’’یەوە گرت‪ .‬کاتێک کە ‬ ‫پرسیارم لێ کرد‪ ،‬هەناسەی پڕ لە داخ و پەژارەی هەڵکێشا‬ ‫و گوتی کە هەر ئەو کات پێوەندی بە ’’حسن قاضی’’یەوە‬ ‫گرتووە و پێی گوتووە کە «حەسەن ئاغا بۆ ئەو شتەت پەڕاوێز و سەرچاوە‬ ‫ئاوا نووسیوە؟!» ناوبراو لە وەاڵمدا گوتبووی کە ئەو‬ ‫گەر هەر چەشنە ڕوونکردنەوەیەکی زیاتر لە مەڕ ئەم باسانە پێویست بێت‪ ،‬ئامادەم‬ ‫نووسەرە و دەبێ بێالیەن بێت‪ .‬کچی پێشەوا گوتبووی کە ‬ ‫ئەو چاوەڕوانی الیەنگریی نە تەنیا لە ئەو بەڵکوو لە هیچ بەڵگەی دیکە بخەمە بەردەست‪.‬‬ ‫کەسی نییە و دروست ئەوە بوو کە ڕاستییەکان وەک خۆی‬ ‫سپاس بۆ ئەو کەسانەی کە بۆ دیمانەکان هاوکاریی پێویستیان کردم‪ .‬لە نووسینێکی‬ ‫نووسرابا نەک بەو شێوەیە سانسۆڕی ڕاستییەکان بکرێ و‬ ‫درێژتردا وێنەکان و زۆر زانیاری دیکە بەم باسانە زیاد دەبێ‪.‬‬ ‫بێڕێزی بە بنەماڵەی پێشەوای کوردستانی لێ بکەوێتەوە‪.‬‬

‫پاش ئەوە کە پێشەوای کوردستان و باقی نیشتمانپەروەرانی‬ ‫کورد لە سێدارە دران‪ ،‬تەواوی مڵک و سامانی ماڵی ’’قاضی‬ ‫محمد’’ دەگەڵ پارەی ئەو بنەماڵەیە لە الیەن حکومەتی‬

‫(‪)setondnE‬‬ ‫‪ 1‬‬

‫سۆران کرباسیان‪ ،‬کۆماری سەربەخۆ و ’’مستقل’’ی کوردستان؛‬

‫گەڕانەوە بۆ ڕاستییەکان‪ ٢٠١٢ ،‬ئۆسلۆ‪ ،‬الپەڕەکانی ‪ ٣٥‬تا ‪٣٧‬‬ ‫‪www.kurd.no/komar.pdf‬‬ ‫‪ 2‬‬

‫بۆ وێنە بڕوانە ڕۆژنامەکانی کوردستان‪ ،‬باڵوکەرەوەی بیری حیزبی‬

‫دیموکڕاتی کوردستان لە ژمارەکانی ‪ ١٠‬بە دواوە‪ .‬ژمارەی ‪١٠‬ی ئەو ڕۆژنامەیە لە ‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪51‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬ ‫سالی ‪ ،١٩٥٧‬سوید ‪ ،١٩٨٦‬ئای ئێس بی ئێن ‪ ،13-91970747‬چاپەمەنی ژینا‬

‫مەهاباد لە ڕێکەوتی ‪٤‬ی فێوریەی ‪١٩٤٦‬ی زایینیدا بە چاپ گەییشت‪.‬‬

‫نوێ‪ ،‬الپەڕەی ‪١٤٧‬‬

‫‪ 3‬بۆ وێنە دەکرێ ئاماژە بە ناوی ‪ Gerald F. P. Dooher‬بکرێت‪.‬‬ ‫‪The Kurdish Republic of 1946, William Eagleton, Jr.‬‬

‫ ‪4‬‬

‫‪London: Oxford University Press, 1963‬‬

‫‪ 13‬‬

‫’’ابراهیم نادری’’ (ابراهیم خان نادری) ناسراو بە «میرزا ئیبڕاهیم»‬

‫لەدایکبووی کرماشان بوو‪ .‬پاش خوێندنی دواناوەندیی بۆ درێژەپێدانی خوێندن‬ ‫ڕووی لە هەندەران کرد‪ .‬ئەو مافناسێک بوو کە حقووقی لە فەڕانسە خوێند‪ .‬لە کاتی‬

‫بۆ زانیاری زێدەتر لەم پێوەندییەوە بڕواننە‪ :‬حسن ایوب زادە؛ وتارێکی‬

‫کۆماری کوردستاندا دەگەڵ ’’عبدهللا مدبر’’ خۆیان گەیاندە مەهاباد و لە خۆشی‬

‫مێژوویی؛ به‌ڵگه‌یه‌کی ته‌زویریی‪ ‬له په‌نای ‪ ٩٢‬ژماره‌‌ی ”رۆژنامه‌ی کوردستان”‌ی‬

‫جێژنی سەربەخۆییدا بەشدارییان کرد‪ .‬ناوبراو هەر لە مەهاباد ماوە و خزمەتی بە ‬

‫سه‌رده‌می کۆمار؟!‬

‫دەوڵەتی جمهوری کوردستان کرد‪ .‬ئەو بە پێچەوانەی تێکستی ’’کریم حسامی’’‬

‫‪ 5‬‬

‫‪www.kurd.no/Tezwir.pdf‬‬

‫هیچکات بە پلەی وەزیریی نەگەییشت‪ ،‬بەاڵم دڵسۆزی و خزمەتی ئەو بە حکومەتی‬ ‫کوردستان شاراوە نییە‪ .‬ئەو لە سەردەمی کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردستاندا دەگەڵ‬

‫وەک پێشتریش گوتراوە لە سەر ئەم ساختەکارییە زانیاریی زۆرتر هەیە کە لە ‬

‫’’عبدهللا مدبر’’ پێوەندییان بە کۆمەڵە و نیشتمانپەروەرانی سەرووی ڕۆژهەاڵتی‬

‫بابەتێکی سەربەخۆدا پێداچوونەوەی دەکرێت‪.‬‬

‫کوردستان هەبوو‪ .‬پاش ڕووخانی کۆماری کوردستان‪’’ ،‬ابراهیم نادری’’ دەگەڵ‬

‫‪ 6‬ئەو شێوە ناوهێنانەی ’’قاضی محمد’’ لە ڕاگەیاندنی فەرمی کۆماری‬ ‫کوردستاندا بەکار بردرابوو‪ .‬لە نووسیندا لە دەستەواژەکان‪ ،‬شێوەی ناوهێنانەکان و‬ ‫ئەدەبیاتی ئەو زەمەن کەڵک وەرگیراوە و هەڵبژاردەی شەخسی نین‪.‬‬

‫چەند هاوڕێیەکی لە بەندیخانە کران‪ .‬پاش نزیکەی دوو سااڵن ئازاد کرا و ڕووی لە ‬ ‫هەندەران کرد‪ .‬ناوبراو لە ساڵی ‪١٩٥٦‬ی زایینی لە کاتێکدا کە فڕۆکەی لێدەخوڕی‪،‬‬ ‫لە الیەن سوپای سووریاوە تەقەی لێکرا و کوژرا‪.‬‬ ‫بۆ زانیاریی زێدەتر لەم پێوەندییەوە بڕواننە‪ :‬ئیقباڵ سەفەری‪ ،‬میژووی کۆمه‌ڵه‌ی‬

‫‪ 7‬بەڵگە‪ ،‬سەرچاوە و زانیاریی زۆر لەم پێوەندییەوە لە مژاری سەرچاوەی‬

‫ژ‪ -‬ک‪ ،‬کۆماری کوردستان و رۆڵی که‌ڵوڕه‌کان! ماڵپەڕی یارسان‪ ،‬ڕێکەوتی ‪١‬ی‬

‫یەکەمدا باڵو کراوەتەوە‪.‬‬

‫‪٢‬ی ‪٢٠١١‬ی زایینی‪.‬‬

‫‪ 8‬یای ووشەیەکی جوانی کوردییە کە لە جێگەی ’’خانم’’ لە زمانی‬

‫‪ 14‬‬

‫کەریمی حیسامی‪ ،‬لە بیرەوەرییەکانم‪ ،‬بەرگی یەکەم‪ ،‬لە مندالیەوە تا‬

‫کوردی و لە سەردەمی کۆماری کوردستاندا بەکار دەبردرا‪ .‬بە دروست زانراوە کە سالی ‪ ،١٩٥٧‬سوید ‪ ،١٩٨٦‬ئای ئێس بی ئێن ‪ ،13-91970747‬چاپەمەنی ژینا‬ ‫نوێ‪ ،‬الپەڕەکانی ‪٢٥٠-٢٥٢‬‬

‫ئەو ووشە کوردییە لە جێگەی ووشەی بێگانە دەکار بگیردرێت‪.‬‬

‫‪ 9‬پێشەوای کوردستان وەک لە زۆر سەرچاوەدا ئاماژەی پێکراوە‪ ،‬بە ‪ 15‬‬ ‫باشیی دەیزانی کە لە ئەگەری خۆقوربانینەکردنیدا‪ ،‬جەماوەری کورد تووشی‬ ‫خەسارێکی گەورە وەک دانیشتوانی شاری تەورێز پاش ڕاکردنی <>پیشەوری>>‬ ‫دەبوون‪ .‬هەر بۆیە مانەوە و خۆقوربانیکردنی بە نرخی پاراستنی گیانی جەماوەری‬ ‫کورد و خەڵکەکەی خۆی لە چاو ڕاکردن و جێهێشتنیان هەڵبژارد‪ .‬لەم پێوەندییەوە‬ ‫بابەتێک بۆ ژمارەی ‪٥٩٧‬ی ڕۆژنامەی کوردستان حدکا ئامادە کرا کە لە دووی‬ ‫ڕێبەندانی ساڵی ‪٢٠١٣‬ی زایینی بە چاپ گەییشت‪ .‬لە بەستەری ژێرەوەدا دەتوانن‬ ‫بابەتەکە بخوێننەوە‪.‬‬ ‫‪http://kurd.no/peshawa/?page_id=20‬‬ ‫ئەو باسەی ئێستا کە لە سەر کاک ‘’علی قاضی’’ (علی همام قاضی‪،‬‬

‫‪ 10‬‬

‫سدێق بابایی‪ ،‬وتووێژی تایبەت دەگەڵ تاقەکوڕی پێشەوا لە زیندانی‬

‫حیزبەکەی بابی‪ ،‬ئاڵمان ‪١٤‬ی ‪٦‬ی ‪٢٠١٢‬ی زایینی‪ ،‬الپەڕەی ‪١٦‬‬ ‫‪ 16‬‬ ‫‪ 17‬‬

‫هەمان سەرچاوەی پێشوو‪.‬‬ ‫مؤلف‪ :‬شادروان خلیل فتاح قاضی‪ ،‬ناشر و ویراستار‪ :‬قادر فتاح‬

‫قاضی‪ ،‬تاریخچە خانوادە قاضی در والیت موکری‪ ،‬چاپ اول‪ ،‬تبریز ‪ ١٣٧٨‬هجری‬ ‫شمسی‬ ‫‪ 18‬‬

‫خەلیلی فەتاحی قازی‪ ،‬کورتە مێژووی بنەماڵەی قازی لە ویالیەتی‬

‫موکری‪ ،‬وەرگێڕانی حسنی قازی‪ ،‬هەولێر ‪ ،٢٠٠٩‬چاپی یەکەم‪ ،‬چاپی ئاراس‬

‫علی قاضی محمد یان کوڕی ڕەش) لێرەدا دەکرێت‪ ،‬هیچ پێوەندییەکی بە کەسایەتی‬

‫‪ 19‬‬

‫و چاالکیی ئێستای ناوبراوەوە نییە‪.‬‬

‫موکری‪ ،‬وەرگێڕانی حسنی قازی‪ ،‬هەولێر ‪ ،٢٠٠٩‬چاپی یەکەم‪ ،‬چاپی ئاراس‪،‬‬

‫‪11 Seyd Mohammad Samadi, The Enclosource Of:‬‬ ‫‪Glimpses Of Mahabad History, Kurdisk, 1999 Mehabad, ISBN‬‬

‫خەلیلی فەتاحی قازی‪ ،‬کورتە مێژووی بنەماڵەی قازی لە ویالیەتی‬

‫الپەڕەکانی ‪ ١٦٧‬و ‪١٦٨‬‬ ‫‪ 20‬‬

‫خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست‪ ،‬الپەڕەی ‪٥٧‬‬

‫‪964-6806-30-9, Çapemenî Rehrow Mehabad, Çapî yekem,‬‬ ‫‪Laperrey 170‬‬ ‫کەریمی حیسامی‪ ،‬لە بیرەوەرییەکانم‪ ،‬بەرگی یەکەم‪ ،‬لە مندالیەوە تا‬

‫‪ 12‬‬

‫‪52‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫کۆماری کوردستان‪ ،‬نوێنگەی‬ ‫ئیرادەی نەتەوەیی کورد‬ ‫پێشەوا عەلی پوور‬

‫کۆماری کوردستان دوای شۆڕشی ئارارت لە تورکیە یەکەمین ئێران بوونیان هەیە هێرشیان کردە سەر ئێران‪.‬‬ ‫حکومەتی کوردی بوو کە بە دەستی پێشەوا قازی محەممەد لە‬ ‫مەهاباد دامەزرا و تەمەنی یازدە مانگ و بیست رۆژ بوو‪ ،‬کۆماری لە رۆژی ‪٢٥‬ی ئاگۆستی ‪ ١٩٤١‬هێزەکانی یەکیەتیی سۆڤییەت لە‬ ‫کوردستان لەگەڵ ئەوەی تەمەنی کەم بوو بەاڵم دەسکەوتی زۆری باکوور و رۆژهەاڵتی ئێرانەوە و هێزەکانی بریتانیا لە باشوور و‬ ‫باشووری رۆژئاوای ئێرانەوە‪ ،‬بە پشتیوانی فڕۆکەی شەڕکەر دێن‬ ‫بۆ کورد دەستەبەر کرد‪.‬‬ ‫بۆناو خاکی ئێران و شکست بە ئەرتەشی ئیران دێنن و رەزا شا‬ ‫بە فشاری ”موتەفیقین” لەدەسەاڵت دەکشێتەوە و کوڕەکەی واتا‬ ‫بەستێنەکانی پێکهاتنی کۆماری کوردستان‪:‬‬ ‫محەممەد رەزا دەکەن بە شای ئێران‪.‬‬ ‫دوابەدوای دەسپێکی شەڕی دووهەمی جیهانی لە ‪١‬ی سێپتامبری‬ ‫‪ ،١٩٣٩‬ئێران بێ الیەنی خۆی راگەیاند بەالم بە هۆی نزیکایەتی شایانی باسە لە بەشی باکووری رۆژهەاڵتی کوردستان تا شاری‬ ‫لەگەڵ ئاڵمان و سنووری هاوبەشی لەگەڵ یەکیەتی سۆڤییەتی ورمێ بەدەست هێزەکانی یەکیەتیی سۆڤییەتەوە بوو و بەشی‬ ‫ئەوکات نەیدەتوانی بێالیەنی خۆی تاسەر راگرێت و بەمشێوەیە باشووری رۆژهەاڵتی کوردستان لەدەست هێزەکانی بریتانیادا‬ ‫هێزەکانی ”موتەفقین” بە بیانووی ئەوەیکە سیخۆڕانی ئاڵمانی لە بوو و ناوچەی موکریان بێبەریی دەبێ لەم هێرشانە و بۆشایی‬ ‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪53‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫دەسەاڵت لەم ناوچەیە و الوازی حکومەتی ناوەندی و پشتیوانی‬ ‫سۆڤییەتیش بوو بە دەرفەتێک بۆ راگەیاندنی حکومەتێکی کوردی‬ ‫لەم ناوچەیە و حکومەتی ئازەربایجان لە تەورێز‪.‬‬ ‫دامەزرانی کۆمەڵەی ”ژێ‪ -‬کاف”‪:‬‬ ‫هەروەک ئاماژەم پێکرد بەهاتنی هێزەکانی سۆڤییەت و بریتانیا بۆ‬ ‫ئێران دەوڵەتی ناوەندیی الواز بوو و دوای هاتنەسەرکاری محەممەد‬ ‫رەزای کوڕی رەزا شا‪ ،‬بەستێنیکی لەبارپێکهات بۆ بووژانەوەی‬ ‫حیزب و رێکخراوەکان‪.‬‬ ‫لەم هەلومەرجەدا ئەفسەرێکی باشووری کوردستان بەناوی ”میرحاج‬ ‫ئەحمەد” بە نوێنەرایەتی لە الیەن حیزبی ”هیوا” دەچێتە مەهاباد‬ ‫و پێوەندی دەگرێت بە ”عەبدولرەحمان زەبیحی” و بەمشێوازە بە‬ ‫بەشداری نوێنەری حیزبی هیوا و بەدەستی کۆمەڵێک بژاردەی‬ ‫شاری مەهاباد بەنەهێنی ”کۆمەڵەی ژێ کاف” وەک یەکەمین‬ ‫حیزبی سیاسی کوردی بە هەڵگرتنی دروشمی کوردستانی گەورە‬ ‫و بە ئامانجی رزگاری نەتەوەیی لە رۆژی ‪٢٥‬ی گەالوێژی ‪ ١٩٤٢‬لە ژێ کاف بەم قەناعەتە گەیشتن کە پێویستییان بە حیزبیکی نوێ‬ ‫و بەهێز و خاوەن بەرنامە هەیە بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانیان‪،‬‬ ‫رۆژهەاڵتی کوردستان دامەزرا‪.‬‬ ‫هەر بۆیە لە مانگی خەزەڵوەری ساڵی ‪١٩٤٥‬دا حیزبی دێموکراتی‬ ‫بە بەستنی پەیمانی هاوکاری لەگەڵ کوردانی باشووری کوردستان کوردستان پاش بەستنی کۆنگرەی خۆی بە دەرکردنی بەیاننامەیەک‬ ‫لە دااڵنپەڕ (سێ سنوور) و بەستنی یەکەمین کۆبوونەوەی گەورەی وەک زەروورەتێکی مێژوویی لەشاری مەهاباد راگەیەندرا‪.‬‬ ‫خۆی‪ ،‬کۆمەڵەی ژێ کاف دەست بە چاالکییەکانی دەکات‪.‬‬ ‫حیزبی دێموکراتی کوردستان وەک درێژەدەری کۆمەڵەی ژێ کاف‬ ‫لە مانگی بانەمەڕی ساڵی ‪١٩٤٣‬دا لە شاخی خواپەرەست و بە و بە سوود وەرگرتن لە ئەزموونەکانی دەستی بە چاالکییەکانی‬ ‫بەشداری نزیک بە سەد کەس یەکەمین کۆبونەوەی بەرینی ژێ خۆی کرد و ساڵڕۆژی دامەزرانی کۆمەڵەی ژێ کاف کرا بە‬ ‫کاف دەگیردرێت‪ .‬لەم کۆبوونەوەیەدا بڕیاردرا کە بیر و بەرنامەی ساڵڕۆژی دامەزرانی حیزبی دێموکراتی کوردستان‪ ،‬هەروەها قازی‬ ‫کۆمەڵەی ژێ کاف لە گۆڤارێکدا بە ناوی ”نیشتمان” باڵو محەممەد بە سەرۆکی حیزبی دێموکراتی کوردستان هەڵبژێردرا‪.‬‬ ‫بکرێتەوە‪ .‬باڵوبوونەوەی گۆڤاری نیشتمان وایکرد کە کۆمەڵەی‬ ‫ژێ کاف ببێتە هێزێکی سیاسی و جەماوەری و ببێتە هیوایەک بۆ‬ ‫داهاتووی نەتەوەی کورد‪.‬‬ ‫دامەزرانی کۆماری کوردستان‪:‬‬ ‫قازی محەممەد کەسایەتی ناسراو و نیشتمانپەروەری شاری مەهاباد‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٤٤‬بەناوی نەهێنی بینایی پەیوەستی کۆمەڵەی ژێ رۆژی ‪١٢‬ی دێسامبری ‪ ١٩٤٥‬لە ئازەربایجان فیرقەی دێموکرات بە‬ ‫کاف بوو و هەر لەسەرەتای پەیوەست بوونی قازی محەممەد سەرۆکایەتی جەحفەری پیشەوەری حکومەتی میللی ئازەربایجان‬ ‫بە کۆمەڵەوە دیار بووە کەسێکی کاریگەر و شوێن دانەر بووە رادەگەینن و ئەمەش کەشێکی وەهای دروست کرد کە حیزبی‬ ‫هەر بۆیە بووەتە یەکێک لە کەسایەتییە دیارەکانی کۆمەڵەی ژێ دێموکراتی کوردستانیش هەرچی زووتر خەریکی رێکخستنی هێز‬ ‫بێت و ئامادەکاری بۆ راگەیاندنی کۆماری کوردستان بکات‪.‬‬ ‫کاف‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪ ١٩٤٥‬قازی محەممەد و بەشێک لە کوردەکان چوونە‬ ‫ئازربایجانی سۆڤیه‌ت و لەگەڵ سەرۆک وەزیر جەعفەر باقێرئۆف‬ ‫دیداریان کرد‪ ،‬لەم کۆبوونەوەیەدا هەیئەتی نوێنەرایەتی کورد‬ ‫ئاگادار بوونەوە لەوەی کە فیرقەی دێموکراتی ئازەربایجان بەنیازی‬ ‫پێکهێنانی حکومەتن لە تەورێز‪ ،‬هەر بۆیە لەم سەفەرە داوای‬ ‫پشتیوانی بۆ پێکهێنانی حکومەتی کوردیان کردبوو‪.‬‬

‫حیزبی دێموکراتی کوردستان بەم ئەزموونە کەمەی کە لەکاری‬ ‫سیاسیدا هەیبووە‪ ،‬تا ئەو رادەیە توانی ریشە لەناو دڵی‬ ‫کۆمەاڵنی خەڵک دابکوتێت کە لەمەودای راگەیاندنیەوە تا رۆژی‬ ‫دامەزراندنی کۆمار کە ماوەیەکی زەمەنی زۆر زۆر کەم بوو توانی‬ ‫بە پشتیوانییەکی بەرینی جەماوەری یەکەمین کۆماری کوردی‬ ‫دابمەزرێنێت‪.‬‬

‫خێرایی رەوتی رووداوەکان لە ئێران وای کرد کە دامەزرینەرانی دوابەدوای باڵو بوونەوەی هەواڵی دامەزرانی حکومەتی میللی‬ ‫‪54‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫ئازەربایجان‪ ،‬رۆژی ‪١٧‬ی دێسامبر (‪٢٦‬ی سەرماوەز) لە کوردستان کابینەی وەزیران‬ ‫و لەسەربانی شارەوانی مەهاباد بۆ یەکەمجار ئااڵی کوردستان‬ ‫هەڵکرا و بەمە دەرکەوت کە بە زوویی کۆماری کوردستان ‪ .١‬حاجی بابە شیخ‬ ‫رادەگەیەنرێت‪.‬‬ ‫‪ .٢‬وەزیری جەنگ‬

‫سەرۆک وەزیر‬ ‫محەممەد حوسێن خانی سەیفی قازی‬

‫سەرئەنجام بە پشتیوانی بەرینی جەماوەری و هاتنی نوێنەرانی‬ ‫ناوچە جۆراوجۆرەکانی کوردستان رۆژی ‪٢‬ی رێبەندانی ‪١٣٢٤‬‬ ‫(‪٢٢‬ی ژانوییەی ‪ )١٩٤٦‬لە مەیدانی چوارچرای مەهاباد و لەژیر ‪ .٤‬وەزیری ئابووری (ئیقتساد)‬ ‫چەتری ئاسایشی هێزەکانی حیزبی دێموکراتی کوردستاندا‪،‬‬ ‫یەکەمین کۆماری کوردی بەدەستی قازی محەممەد سەرۆکی ‪ .٥‬وەزیری پۆست و تەلەگراف‬ ‫حیزبی دێموکرات دادەمزریت و قازی محەممەد دەبێتە پێشەوا و‬ ‫‪ .٦‬وەزیری فەرهەنگ‬ ‫سەرۆک کۆماری کوردستان‪.‬‬ ‫‪ .٣‬وەزیری نێوخۆ (کیشوەر)‬

‫‪ .٧‬وەزیری تەبلیغات‬

‫شایانی باسە کە بەمەبەستی پشتیوانی لە کوردەکانی پارچەکانی‬ ‫دیکەی کوردستان بارزانییەکان وەک هێزی چەکدار لە کۆماردا ‪ .٨‬وەزیری کار‬ ‫بەشدارییان پێکرا و پلەی حکومەتی و نیزامییان پێدرا‪.‬‬ ‫‪ .٩‬وەزیری بازرگانی (تیجارەت)‬ ‫ئەگەرچی تەمەنی کۆمار نەگەیشتە ساڵێک بەاڵم لەم ماوە‬ ‫کەمەی دەسەاڵتدارییدا‪ ،‬کۆمار توانی گەلێ دەسکەوتی سیاسی و ‪ .١٠‬وەزیری کشتوکاڵ‬ ‫فەرهەنگی دەستەبەر بکات و نەتەوەی کورد لەم ماویەدا خاوەنی‬ ‫کیانێک بوو کە تێیدا چارەنووسی خۆی بۆخۆی دیاریدەکرد و ئااڵ ‪ .١١‬وەزیری رێگاوبان‬ ‫و سروودی نیشتمانی و مافە نەتەوایەتییەکانی کورد لە کۆماری‬ ‫‪ .١٢‬وەزیری بیهداری‬ ‫کوردستان دەستەبەر بوون‪.‬‬ ‫‪ .١٣‬وەزیری موشاویر‬ ‫کۆماری کوردستان وەک یەکەمین کۆماری کوردی توانی مافی‬ ‫چین و توێژەکانی کۆمەڵگە دەستەبەر بکات و رێکخراوەی تایبەت ‪ .١٤‬وەزیری داد‬ ‫بە ژنان و الوان دابمەزرێت و خوێندکاران بۆ خوێندنی بااڵ بۆ‬ ‫دەرەوەی واڵت بەڕێ بکات‪.‬‬

‫محەمەد ئەمین موعینی‬ ‫ئەحمەد ئیالهی‬ ‫کەریمی ئەحمەدەین‬ ‫مەنافی کەریمی‬ ‫سەدیقی حەیدەری‬ ‫خەلیلی خوسرەوی‬ ‫حاجی مەستەفای داودی‬ ‫مەحموودی وەلی زادە‬ ‫ئیسماعیلی ئیلخانی زادە‬ ‫سەیید محەمەدی ئەیوبیان‬ ‫عەبدولرەحمانی ئیلخانی زادە‬ ‫مەال حوسێنی مەجدی‬

‫نەهێشتنی بێ سەوادی و رێز گرتن لە کەمایەتییەکان و سەروەری رووخانی کۆماری کوردستان‪:‬‬ ‫یاسا و پەروەردەکردنی مناالنی بی دەرەتان لە هەتیوخانە و بە‬ ‫دوای بەستنی قەراردادێک لە نێوان دەوڵەتی ئەوکاتی ئێران و‬ ‫فەرمی بوونی زمانی زگماکی لەم مافانە بوون کە لە کۆماردا بۆ‬ ‫یەکیەتیی سۆڤییەت و کشانەوەی هێزەکانی یەکیەتیی سۆڤییەت‬ ‫خەڵکی کوردستان دەستبەر بوون‪ ،‬هەروەها حیزبی دێموکراتی‬ ‫لە باکووری ئێران و نەمانی پشتیوانی دەرەکی‪ ،‬حکومەتەکەی‬ ‫کوردستان لە رۆژهەاڵتی کوردستان وەک یەکەمین حیزب‬ ‫ئازربایجان و کوردستان تەنیا دەمیننەوە و ئەرتەشی ئێران هێرش‬ ‫نموونەیەکی سەرکەوتووی کاری رێکخراوەیی و سازمانی بوو و‬ ‫دەکاتە سەر کۆماری ئازربایجان و دوای قەتڵوعامی خەڵکی ئەم‬ ‫توانی ئەم میتۆدە لە کاری رێکخراوەیی بە شێوەیەکی شارستانی‬ ‫ناوچەیە کۆماری ئازربایجان تێک دەڕوخێنن‪ .‬و دوابەدوای ئەمە لە‬ ‫لە کوردستان بکاتە فەرهەنگ‪.‬‬ ‫رۆژی ‪٧‬ی دێسامبری ‪١٩٤٦‬دا ئەرتەشی ئێران بەرەو کوردستان‬ ‫دەڕۆن و پێشەوای مەزن بۆ بەرگری کردن لە خەڵک دوای ئەوەی‬ ‫داوا دەکات خەڵکەکەی بپارێزرێت و هێرش نەکریتە سەر خەڵکی‬ ‫پێکهاتەی کۆماری کوردستان‪:‬‬ ‫کوردستان‪ ،‬خۆی دەدا بە دەستەوە و لەگەڵ بەشێکی دی لە‬ ‫کاربەدەستانی کۆمار لە دادگایەکی فەرمایشیدا و بە کۆمەڵیک‬ ‫تۆمەتی بێ بنەما بڕیار دەدەن کە رۆژی ‪١٠‬ی خاکەلێوەی ‪١٣٢٦‬‬ ‫پێشەوا قازی محەممەد و هاوڕێیانی لە مەیدانی چوارچرای مەهاباد‬ ‫كۆماری کوردستان‬ ‫لەسێدارە بدەن‪.‬‬ ‫سەرۆک کۆمار‪ :‬پێشەوا قازی محەممەد‬ ‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪55‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫کۆماری کوردستان و ئامانجەکانی‬ ‫لە مێزگردێکدا‬ ‫جه‌ماڵ نه‌جاڕی‬

‫شەست و هەشت ساڵ بەسەر مێژووی دامەزرانی پڕ شکۆی‬ ‫کۆماری سەربەخۆی کوردستاندا تێدەپەڕێ‪ ،‬کۆمارێک کە لە دووی‬ ‫رێبەندانی ‪ 1324‬هەتاویدا لە شاری مەهاباد لە الیەن پێشەوا‬ ‫قازی محەمەد وەک یەکەم کۆماریی کوردی لە ناوچەی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست راگەیەندرا‪.‬‬

‫گرنگی و بایەخی ئەو کۆمارە لە مێژووی خەباتی گەلی کوردستاندا‬ ‫لە مێزگردێکدا هەر یەک لە (سوورکێو زەکی) نووسەر و چاالکیی‬ ‫سیاسی و (کوێستان فتووحی) نووسەر و چاالکیی سیاسی و‬ ‫ئاشق ئیسماعیلی نووسەر و شاعیر بەشدارن و ڕا و سەرنجی‬ ‫خۆیان دەخەنە روو؛‬

‫تەمەنی ئەو کۆمار نەگەیشتە یەک ساڵ و رێبەرانی ئەو کۆمارە سازدانی؛ جەمال نەجاری‬ ‫پیرۆزە لە پێناو ئامانجەکانی کۆمار و ئەو بەڵێنانەی بە نەتەوەی‬ ‫خۆیان دابوو‪ ،‬چوونە پێی سێدارە و شەهید بوونیشیان بوو بە جەمال نەجاری‪ :‬ئەو خالە گرنگ و جەوهەرییانە چین لە کۆماری‬ ‫الپەڕەیەکی دیکە لە مێژووی بزاڤی رزگاریخوازی نەتەوەکەمان‪ .‬کوردستاندا کە کورد شانازییان پێوە دەکا؟‬ ‫بۆ قسە وباس سەبارەت بە کۆماری سەربەخۆی کوردستان و سوورکێو زەکی‪” :‬سەرەتا پێویستە ئاماژە بکرێت کە زۆربەی‬ ‫‪56‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫نەتەوەکان خاوەن مێژوویەکی تایبەت و کۆمەڵێک دەسکەوت و و خه‌بات و ده‌سه‌اڵت ل ‌ه هه‌ر ده‌ورانێک‌دا‪ .‬زۆر خاڵی گرنگی هه‌ن‬ ‫شکستن کە لە ڕوانگەی منەوە کۆماری کوردستان سەرەڕای تەمەنی که‌ کورد ده‌بێ شانازییان پێوه‌ بکا‪ .‬ئازادی و دیموکراسی یه‌کێک ‌ه‬ ‫کەمی تا چوار دەیەش دوای دامەزراندنی‪ ،‬یەکێک لە گەورەترین له‌ گرنگترین خاڵ ‌ه جه‌وهه‌رییه‌کان‪.‬‬ ‫دەسکەوتەکانی مێژووی کورد و گەورەترین دەسکەوتی دەورەی‬ ‫مۆدێرنە بۆ خەڵکی کوردستان‪ .‬خاڵە جەوهەرییەکانی کۆماری ” رۆز‌وێڵت” ل ‌ه سه‌رده‌می کۆماری کوردستان‌دا وه‌ک یاریده‌ده‌ری‬ ‫کوردستان دەکرێ بە زۆر شێوە باسیان لێوە بکرێت بەاڵم بە کارداری نیزامیی واڵته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئامریکا ل ‌ه تاران کاری‬ ‫کورتی لە ڕوانگەی منەوە یەکەم و سەرەکیترین خاڵی جەوهەریی کردووه‌‪ .‬ئه‌و کات ‌ه بۆ تاوتوێی وه‌زعی کۆماری کوردستان چوو‌ه‬ ‫کۆماری کوردستان دوای مێژوویەک لە تااڵن و داگیرکاریی لەسەر بۆ مه‌هاباد و دواتر راپۆرته‌که‌ی بردۆته‌و‌ه بۆ ده‌وڵه‌ته‌که‌ی‪ ،‬ده‌ڵێ‬ ‫خەڵکی کوردستان‪ ،‬گەڕاندنەوەی پێناسەی کوردستنانییە بۆ ”ئینسان سه‌ری ل ‌ه شتێک سووڕده‌مێنێ‪ ،‬ئه‌ویش ئه‌و هه‌لومه‌رج ‌ه‬ ‫ئەم خەڵکە بە گشتیی و بۆ تاکی کورد بەتایبەتیی‪ .‬ئەم خاڵە ئازاده‌ی ‌ه که‌ له‌مه‌هاباد هه‌یه‌”‪ .‬ئه‌و‌ه کابرایه‌کی ئه‌مریکایی ‌ه‬ ‫بە ڕاگەیاندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردیی دوای مێژوویەکی به‌مشێو‌ه باس ل ‌ه مهاباد ده‌کا ک ‌ه کۆماری کودستان حاکمه‌‪.‬‬ ‫درێژ لە نکۆڵی لێکردن‪ ،‬سەرکوت‪ ،‬پاکتاوکردنی زمان‪ ،‬فەرهەنگ به‌ڕاستیش ده‌بێ ئێستاش پاش سااڵنێکی زۆر ده‌سه‌اڵتی کورد و‬ ‫و فیزیکی تاک و کۆمەڵی کورد بە ڕاگەیاندنی ئەم کۆمارە و ده‌سه‌اڵته‌کانی ناوچ ‌ه ل ‌ه کۆماری کوردستانه‌وه‌ فێر بن ئازادی و‬ ‫ی چۆن ره‌چاو بکه‌ن‪.‬‬ ‫پێناسەکردنی کوردستان لە قەوارەیەکی بەمشێوەیەدا هاتە دی‪ .‬دێموکراس ‌‬ ‫دووهەم کۆبوونەوەی کوردەکانی بەشەکانیتری کوردستان لەم‬ ‫ئه‌منییه‌ت و ئاسایش یه‌کێکی دیکه‌ له‌و خااڵنه‌یه‌‪ .‬ئینسان ل ‌ه‬ ‫کۆمارە و لە ژێر یەک ئااڵدا ئاماژەیەکی ڕوون بوو بۆ یەکبوونی‬ ‫هه‌موو سه‌رده‌مێک‌دا وه‌ک نان و ئاو پێویستی به‌ ئه‌منییه‌ت و‬ ‫کوردستان و نەتەوەی کورد سەرەڕای دابەشکرانی زۆرەملێی‬ ‫ئاسایش هه‌یه‪ ،‬کۆماری کوردستان ئه‌منییه‌ت و ئاسایشێکی بۆ‬ ‫و کێشانی سنوورێکی دەسکرد لەناویدا‪ .‬سێهەم دامەزراندنی‬ ‫ناوچه‌ی ژێرده‌سه‌اڵتی خۆی دابین کردبوو ک ‌ه به‌ڕاستی بێوێنه‌ بووه‌‪.‬‬ ‫سیستەمی کۆماریی لە شوێن سیستەمی پاشایەتی‪ ،‬لەناو واڵتێکدا‬ ‫ئه‌وانه‌ی له‌و سه‌رده‌مه‌دا ژیاون و هاتوچۆی مه‌هاباد و ناوچ ‌ه ژێر‬ ‫کە تا ئەوکات و چەند دەیەش دوای ئەو کاتە هەر بە سیستەمی‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌کانی کۆماری کوردستانیان کردو‌ه ده‌گێڕنه‌وه‌ که‌ چه‌ند‌ه‬ ‫پاشایەتیی بەڕێوەچووبوو‪ ،‬بۆ ئەم سەردەمە نموونەیەکی زۆر‬ ‫که‌شوهه‌وایه‌کی ئارام ل ‌ه ناوچه‌که‌دا هه‌بووه‌‪ .‬له‌و هه‌لومه‌رجه‌ی‬ ‫پێشکەوتوو بوو‪ .‬چوارەم هەوڵی دامەزراندنی کۆمەڵگەی مەدەنی‬ ‫ئه‌وکاته‌دا زۆر گرنگ بووه‌ ده‌وڵه‌تی کۆماری کوردستان گرنگی‬ ‫بە شێوەی سەردەم بەتایبەت دامەزراندنی ڕێکخراوەکانی ژنان‪،‬‬ ‫زۆری داو‌ه ب ‌ه ماف و ئازادیی و ئه‌منییه‌تی کۆمه‌ڵگه‌‪ .‬یانی‬ ‫الوان و فەرهەنگیان‪ ،‬کۆمەڵێک هەنگاوی زۆر بایەخدار بوون لەم‬ ‫شێوازی رێکخستنی کۆمه‌ڵگه‌ له‌الیه‌ن کۆماره‌و‌ه به‌ شێوه‌ی ‌ه رێک‬ ‫سەردەمەدا‪ .‬پێنجەم دابینکردنی ئازادی و هەوڵی سەقامگیریی‬ ‫خراوه‌ که‌ که‌س بۆی نه‌بوو‌ه که‌س ئازار بدا و مافی ئه‌وی دیک ‌ه‬ ‫ئاسایشی یەکسان بۆ هەموو خەڵکی کوردستان بەبێ جیاوازیی‬ ‫پێشێل بکا‪.‬‬ ‫ئایینی‪ ،‬نەتەوەیی و ئێتنیکی‪ .‬شەشەم دامەزراندنی سوپا و هێزی‬ ‫پێشمەرگەی کوردستان کە لە پێشمەرگە و چەکدارە ئامادەکانی پاشان یه‌کێکی دیکه‌ ل ‌ه شانازییه‌کانی ئه‌و کۆماره‌‪ ،‬گۆڕانێکی‬ ‫هەموو بەشەکانی کوردستان پێک هات‪ ،‬حەوتەم چاپی گۆڤار و قووڵی ل ‌ه فه‌رهه‌نگی ئه‌و سه‌رده‌که‌مدا پێک هێنا‪ .‬ئه‌ویش هاندانی‬ ‫ڕۆژنامە و ڕەخساندنی هەلی نووسین و خوێندن بە زمانی کوردی‪ ،‬ژنان بوو‌ه بۆ نێو بواری سیاسه‌ت و فه‌رهه‌نگ و خوێندن‪ .‬ئه‌و‌ه‬ ‫هەشتەم درووستکردنی پێوەندیی دیپلۆماتیک لەگەڵ بەشێک لە قۆناغێکی مێژوویی و پڕشنگدار‌ه ل ‌ه ژیانی ژنانی کوردستان‌دا‪،‬‬ ‫واڵتانی دەرەوە و بەتایبەت لەگەڵ ڕووسەکان و ئازەرییەکان کە هه‌موو ده‌زانین ساختاری کۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌وکات ‌ه چۆن بووه‌ بۆ ژن‪،‬‬ ‫ئەم پێوەندییە بەتایبەت لەگەڵ ئازەرییەکان کە لە زۆر ڕووەوە به‌اڵم کۆماری کوردستان بوو‌ه له‌ پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ مافه‌کانی ژنان‌دا‬ ‫دراوسێیەکی گرینگ و سەرەکیی کۆماری کوردستان بوون و ئەم کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی ل ‌ه رۆژهه‌اڵتی کوردستان تا راده‌یه‌کی زۆر‬ ‫پێوەندییە تەنانەت بۆ ئەمڕۆش بایەخی خۆی هەیە و دەکرێ وه‌خه‌به‌ر هێنا‪.‬‬ ‫وەک نموونەی خاڵی مێژوویی لێکتێگەیشتنی کورد و ئازەرییەکان‬ ‫دیاره‌ گرنگ ئه‌وه‌ نی ‌ه ته‌نیا هه‌ر شانازی ب ‌ه رابردوو‌ه بکه‌ین و‬ ‫کەڵکی لێ وەربگیرێت‪”.‬‬ ‫هه‌ر به‌سه‌ر رابردوودا هه‌ڵبڵێین‪ ،‬گرنگ ئه‌وه‌ی ‌ه چۆن له‌ رابردوو‬ ‫کوێستان فتووحی” له‌و هه‌لومه‌رج ‌ه ناله‌باره‌ی ئه‌و ده‌ورانه‌دا ک ‌ه ده‌رس وه‌رگرین‪ ،‬چۆن داهاتوو بۆ نه‌ته‌وه‌که‌مان دروست بکه‌ین و‬ ‫دوو زلهێزی وه‌ک ئه‌مریکاو بریتانیا پشتیوانی دوژمنانی کورد شانازییه‌کان بکه‌ین ‌ه قه‌اڵیه‌ک بۆ نه‌ته‌وه‌که‌مان بۆ ئه‌م ئێستایه‌ی‬ ‫بوون و سه‌ره‌ڕای ئه‌و هه‌موو ئاسته‌نگ ‌ه که‌ له‌سه‌ر رێی کۆماری تێیدا ده‌ژین‪”.‬‬ ‫کوردستان بوو‪ ،‬ب ‌ه هێزی بڕوا و متمانه‌ به‌خۆی کارهایه‌کی کرد ک ‌ه‬ ‫به‌راستی ئێستاش ئینسانی کورد ک ‌ه ورد ده‌بێته‌و‌ه له‌و کارانه‌ی ئاشق ئیسماعیلی‪ :‬کۆماری کوردستان هەر لە قۆناخی بیری‬ ‫که‌ کۆماری کوردستان له‌و ماوه‌که‌مه‌دا کردنی‪ ،‬نه‌ک هه‌ر ده‌بێ پێکهینانییەوە هەتا کۆتایی هاتنی تەمەنی کورتی‪ ،‬سەرانسەر‬ ‫شانازی بکا پێی‪ ،‬به‌ڵکوو ده‌بێ ئه‌و کاران ‌ه بکاته‌ سه‌رمه‌شقی ژیان بۆ نەتەوەی ئێمە جیگای شانازییە‪ .‬لە سەر یەک ئەو خااڵنەی‬ ‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪57‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫خوارەوە دەتوانن ڕەنگدانەوەی گرنگی و شانازییەکانی کۆماری‬ ‫کوردستانیان تێدا بەدی بکرێ‪:‬‬ ‫‪ ١‬ـ ڕۆڵەکانی نەتەوەی کورد لە بەرامبەر ئەو بارۆدۆخە لەبارەی‬ ‫لە بواری نێونەتەویی و ناوچەییەوە پێک‌هاتبوو ‪ ،‬کەمتەرخەم و‬ ‫بێ‌دەنگ نەمانەوە و سەرەڕای هەبوونی زۆر گیروگرفتی سیاسی و‬ ‫کۆمەاڵیەتیی ئەو سەردەمە وەبیری پێکهێنانی کیانێکی نەتەوەیی‬ ‫کەوتن‪ ،‬پالنیان بۆ داڕشت‪ ،‬زەحمەتیان لەپیناو دا کێشا و سەرەنجام‬ ‫دوای ماوەیەک هەوڵدان‪ ،‬کۆماری کوردستانیان دامەزراند‪.‬‬ ‫ئەوە‪ ،‬یانی قوازتنەوەی بە وەختی‬ ‫بارودۆخەکە‪ ،‬یەکەم خالی گرینگە کە‬ ‫دەتوانین ئاماژەی پێ‌بکەین‪.‬‬ ‫‪ ٢‬ــ راگەیاندنی دەسەاڵتی تەواوی‬ ‫نەتەوایەتی‪ ،‬هەڵکردنی ئااڵ‪ ،‬پێکهێنانی‬ ‫دەوڵەت و هەموو ئەو وەزاڕەت و‬ ‫دامەزاراوە ڕەسمییانەی کە مافی‬ ‫دابینکردنی چارەنووس و بوونی‬ ‫دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردییان تێدا‬ ‫دەبینرا‪.‬‬

‫دیارە ئەوەندە خااڵنە تەنیا دەتوانن بەشی سەرەکی لە گرینگییەکان‪،‬‬ ‫یان پوختەیەک بن کە مانا و شیکردنەوەیەکی زۆر هەڵدەگرن و‬ ‫ئەگەر ئەوە وەبەرچاو بگرین کە تەمەنی کۆمار یازدە مانگ بوو‪،‬‬ ‫ئەوجار بەراوەردێکی سەرپێیی بکەین کە دابەزاندنی ئەو بەرنامانە‬ ‫تەنانەت بۆ دەوڵەتێکی سەقامگرتوو‪ ،‬بەئەزموون و جێگیریش‬ ‫چەندە هێزی ئینسانی‪ ،‬بودجە و کات و هەڵسوورانی پێویستە‪،‬‬ ‫ئەو دەم دەسکەوتەکانی کۆمارمان باشتر بۆ دەردەکەوێ‪.‬‬

‫» سوورکیو زەکی‪:‬‬ ‫کۆماری کوردستان‬ ‫الپەڕەیەکی زێڕینی‬ ‫مێژووی سەردەمی‬ ‫کوردە و ئامانجە‬ ‫سە ر ە کییە کا نیشی‬ ‫بوونە‬ ‫بریتیی‬ ‫لە سەربەستیی‪،‬‬ ‫ئازادیی و یەکسانیی‬ ‫بۆ کوردستان‬

‫جەمال نەجاری‪ :‬لە بەرانبەردا دوژمنانی‬ ‫کورد هەوڵی ئەوە دەدەن کە کۆمار‬ ‫بچووک بکەنەوە‪ ،‬بۆچی دوژمنانی کورد‬ ‫هەوڵ دەدەن کۆماری کوردستان زۆر‬ ‫بچووک و بەرتەسک نیشان باس بکەن و‬ ‫نیشان بدەن؟ هۆکارەکان چین؟‬

‫سوورکێو زەرکی‪” :‬ئاشکرایە نەیارانی‬ ‫کورد بە درێژایی مێژوو بە زۆر‬ ‫شێوە هەوڵی سڕینەوەی کوردیان‬ ‫داوە و حاشاکردن لە بوونی کۆماری‬ ‫کوردستانیش خۆی جۆرێک بووە لە‬ ‫‪ ٣‬ــ پێکهێنانی سوپا و ڕێکخستنی‬ ‫سیاسەتی سڕینەوەی مێژوو و ئینکاری‬ ‫بەرگریی چەکدارانە لە پەنا پێوەندیی‬ ‫شوناسی کورد کە لەمەیندا سەرکەوتوو‬ ‫سیاسی لە گەڵ دەرەوە و نێوخۆی‬ ‫نەبوونە‪ ،‬هەر بۆیەش کە دیتوویانە ئەم‬ ‫ئێران‪.‬‬ ‫دەسکەوتەیان لەمێژووی کوردستان پێ‬ ‫‪ ٤‬ــ گرینگیی دان بە خوێندن و ناردنی‬ ‫ناسرێتەوە‪ ،‬هەوڵی سووک کرد و بچووک‬ ‫خوێندکار بۆ دەرەوە بە مەبەستی‬ ‫کردنەوەیان داوە‪ .‬ئەوان هەوڵ دەدەن‬ ‫پەیداکردنی شارەزایی و زانستی‬ ‫کۆماری کوردستان وەک سەرەڕۆییەکی‬ ‫سەردەم‪.‬‬ ‫عەشاییری بەشێک لە کوردی‬ ‫پارێزگایەک‪ ،‬شارێک و هەندێ جار وەک‬ ‫‪ ٤‬ــ دانانی فێرگە‪ ،‬خوێندن بە زمانی‬ ‫بەشێک لە خەڵکی ناوچەیەکی باکووری‬ ‫زگماکی واتە کوردی و گرینگیدان بە‬ ‫ڕۆژئاوای ئێران پێناسەی بکەن‪ .‬مەبەست لەمەش یەکەم هەوڵی‬ ‫پێکهێنانی کەرەسە و پێویستییەکانی فێرکردن بۆ خوێندکاران‪.‬‬ ‫شاردنەوەی ڕاستییەکانی ئەم مێژووە و دووهەم ئەگەر پێیان‬ ‫‪ ٥‬ــ پێکهێنانی بواری گەشەکردنی ڕۆژنامەگەری‪ ،‬چاپ و نەشارایەوە چەواشەکردن و ناحەزکردنی کۆمار و ئامانجەکانی ئەم‬ ‫باڵوکردنەوەی ڕۆژنامەی کوردستان و چەند گۆڤاری دیکە و کۆمارە وشوناس و ناسنامەیەکە کە لە بوونی ئەم کۆمارەدا بۆ‬ ‫تاک و گەلێکی بێبەشکراو و حاشالێکراو دێتە ئاراوە‪ .‬بە گشتی پێم‬ ‫گەشەدان بە هونەر و ئەدەبیاتی کوردی‪.‬‬ ‫وایە ئەم هەوڵەیان بۆ ترس لە درووستبوونی شوناسێکی بەهێزی‬ ‫‪ ٦‬ـ هەوڵی ڕێگاخۆشکردن بۆ بەشدارکردنی ژنان لە کاروباری لەسەر بناخەی شۆڕش و خەباتێکی سەردەم و بە دەوڵەتبوون و‬ ‫کۆمەالیەتی دا‪.‬‬ ‫خاوەن کیان و ئیرادە بوونی جیلی نوێی کورد دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫‪٧‬ـ بەشداربوونی نوێنەر لە هەموو پارچەکانی کوردستان‪ ،‬لە دیارە لە ڕوانگەی منەوە ئەوانەی هەوڵی بچووک کردنەوەی‬ ‫ڕێوڕەسمی راگەیاندنی دا‪ ،‬ئەوەش بەو مانایەیە کە کوردی کۆماری کوردستان و زۆر یەک لە دەسکەوتە مێژووییەکانی خەڵکی‬ ‫پارچەکانی دیکەش کۆماریان بە ئی خۆیان زانیوە‪ ،‬ڕێزیان گرتووە کوردستانیان داوە‪ ،‬بەداخەوە تەنیا دوژمنانی کورد نەبوونە و نیین‪.‬‬ ‫و جێگای هومێدیان بووە‪.‬‬ ‫بەڵکو ئێمە لەناو خۆشماندا لە زۆر الیەنەوە چ لە ڕووی نەزانیی و‬ ‫‪58‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫نەناسیینی مێژووی کوردەوە و چ بە ئەنقەست و بە مەبەستیکی‬ ‫سیاسیی یان بەرژەوەندیی گرووپی و حیزبییەوە هەوڵی بچووک‬ ‫کردنەوەی دەسکەوتە مێژووییەکانمان دراوە‪ .‬بۆ وێنە ئێستاش زۆر‬ ‫کەس و الیەن کۆماری کوردستان بە کۆماری مەهاباد ناو دەبەن‪،‬‬ ‫یان هەندێ الیەن بە کۆمارێکی خودموختاریخواز دەیناسێنن‪ ،‬لە‬ ‫کاتێکدا ناوی ئەم کۆمارە‪ ،‬کۆماری کوردستان بووە و ئامانجەکەشی‬ ‫سەربەخۆیی کوردستان و بنیادنانی دەوڵەتێکی‪ ،‬سەربەخۆ‪ ،‬ئازاد‬ ‫و یەکسان بووە‪ .‬هەوڵی گۆڕین و دەستێوەردان لە مێژوو‪ ،‬ئااڵ‬ ‫و ئامانجەکانی کۆماری کوردستانیش لەم ڕووانگەوە بەشێکە‬ ‫لە هەوڵی بچووک کردنەوەی کۆماری‬ ‫کوردستان و بەهەڵە ناساندنی کۆمار‬ ‫کە هیوادارم لێکۆڵەران و دڵسۆزانی‬ ‫کورد ڕێگەی پی نەدەن و ئەم کارە‬ ‫نەشیاوە پووچەڵ بکەنەوە‪”.‬‬

‫نه‌کات ‌ه ئولگوو‪ .‬ک ‌ه باس ل ‌ه شوناسی نه‌ته‌وه‌یی کورد ده‌که‌ین‬ ‫نموونه‌یه‌ک به‌س ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و ئیدیعای ‌ه بسه‌لمێ‪ .‬ئه‌و کۆمار‌ه‬ ‫باوه‌شی بۆ هه‌موو کوردێک کردبۆوه‌ که‌ ل ‌ه پارچه‌کانی دیکه‌و‌ه‬ ‫روویان ل ‌ه مه‌هاباد و شاره‌کانی ده‌وروبه‌ر کردبوو‪ .‬کورده‌کانی‬ ‫به‌شه‌کانی دیک ‌ه کوردستانی ئێرانیان به‌ ماڵی خۆیان ده‌زانی و‬ ‫تێی‌دا هه‌ستیان ب ‌ه ئارامی ده‌کرد‪ .‬ئه‌و‌ه شانازی و سه‌ربه‌رزییه‌کی‬ ‫گه‌وره‌ی ‌ه بۆ کۆماری کوردستان که‌ کورد هه‌موو به‌ ده‌سکه‌وتی‬ ‫خۆیانی ده‌زانن ‪ .‬هه‌ر بۆیه‌ش ‌ه دوژمنانی کورد هه‌وڵ‌ده‌ده‌ن له‌و‬ ‫گه‌وره‌یی و شانازییه‌ی که‌م بکه‌نه‌وه‌‪”.‬‬

‫»‬ ‫کوێستان‬ ‫زۆر‬ ‫فتووحی‪:‬‬ ‫له‌دوای‬ ‫وانه‌ی‬ ‫به‌جێ‬ ‫خۆی‬ ‫هێشت ک ‌ه کورد‬ ‫ده‌بێ هه‌تاهه‌تای ‌ه‬ ‫ئه‌و وانان ‌ه بکات ‌ه‬ ‫سه ‌ر مه ‌شقی‬ ‫خه‌بات و ژیانی‬ ‫خۆی‬

‫کوێستان فتووحی‪ ” :‬کۆماری‬ ‫کوردستان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی بۆخۆی ئاکامی‬ ‫جوواڵنه‌وه‌یه‌کی نه‌ته‌وه‌یی بوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫شوێنه‌وارێکی گه‌وره‌ی هه‌ی ‌ه له‌ سه‌ر‬ ‫شوناسی نه‌ته‌وه‌یی و به‌رزکردنه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ستی نه‌ته‌وه‌یی له‌ نێو کورد‌دا‪.‬‬ ‫هه‌ستی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬راده‌‌و ئاستی ئاگایی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬پێکهێنه‌ری جوواڵنێکه‌ بۆ‬ ‫کۆتایی هێنان به‌ سته‌می نه‌ته‌وه‌یی ل ‌ه‬ ‫نێو هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک‌دا‪ .‬دوژمنانی کورد‬ ‫هه‌میشه‌ له‌ به‌هێزبوونی ئه‌و هه‌ست ‌ه‬ ‫ل ‌ه نێو کورد دا‪ ،‬ترسیان هه‌بوو‌ه و‬ ‫به‌رده‌وامیش هه‌وڵیان داو‌ه ئه‌م هه‌ست ‌ه‬ ‫نه‌ته‌وه‌یییه‌ له‌نێو نه‌ته‌وه‌ی کورد‌دا الواز‬ ‫بکه‌ن‪ .‬به‌اڵم کۆماری کوردستان بۆ‬ ‫هه‌میش ‌ه ئه‌و خه‌ته‌سووره‌ی ک ‌ه دوژمنان‬ ‫بۆ کوردیان دانابوو به‌زاند‪ .‬کۆمار‬ ‫به‌ سه‌دان ساڵ هه‌ستی نه‌ته‌وه‌یی و‬ ‫ئازادیخوازی به‌رز و ریشه‌دار کرد‪ .‬نه‌ک‬ ‫هه‌ر بۆ کوردی رۆژهه‌اڵتی کوردستان‬ ‫بۆ هه‌موو نه‌ته‌وه‌ی کورد له‌ هه‌موو پارچه‌کانی کوردستان ئه‌م‬ ‫هه‌سته‌ی به‌هێز کرد‌‪ .‬زۆر گرنگ ‌ه نه‌ته‌وه‌یه‌ک هه‌ست به‌و‌ه بکا ک ‌ه‬ ‫هه‌موو به‌شێکن له‌ یه‌ک کۆمه‌ڵگه‌ی سیاسی به‌ ناوی بنه‌ماڵه‌ی‬ ‫کوردستان‪ .‬ئه‌م ‌ه ل ‌ه نێو کوردی پارچه‌کانی دیکه‌ش‌دا ئه‌و هه‌سته‌ی‬ ‫به‌هێز کرد‪.‬‬

‫ئاشق ئیسماعیلی‪ :‬بۆ هاسانکردنەوەی‬ ‫وەاڵم سەرەتا با بڵێین دوژمنانی کورد‬ ‫کێن؟ دەزانین کوردستان بە هەموو‬ ‫بەشەکانییەوە لە ناوچەیەکی پڕکێشە‬ ‫هەڵ‌کەوتووە و مێژوویەکی پڕ گرفت و‬ ‫کارەساتی هەیە‪ .‬دوژمنە سەرەکییەکانی‬ ‫کوردان هەر ئەو دەسەاڵتانەن کە خاکی‬ ‫کوردستانیان بە سەر دا دابەش‌کراوە و‬ ‫دیارە بنەمای کێشە و گیروگرفتەکانی‬ ‫نەتەوەی کوردیش بە شێوەی سەرەکی‬ ‫دەگەڕیتەوە سەر ئەو دابەشبوونە‪.‬‬ ‫هەمیشە ئەو چوار دەسەاڵتە داگیرکەرە‬ ‫بە شێوەی جۆراوجۆر هاوکاریی یەکتریان‬ ‫کردوە و ئەگەر بزووتنەوەیەک لە بەشێکی‬ ‫کوردستان دەگۆڕێ دا بووبێ‪ ،‬لە الیەن‬ ‫دەوڵەتە داگیرکەرەکانی بەشەکانی‬ ‫دیکەشەوە بەرهەڵستکاریی کراوە‪.‬‬

‫کۆماری کوردستان نوختە گۆڕانێکی‬ ‫مێژوویی بۆ هەموو نەتەوەی کورد بووە‪.‬‬ ‫ئەو ئەزموونە و خەبات و فیداکاریی‬ ‫سەرکۆمارەکەی‪ ،‬پێشەوا قازی و‬ ‫هەمووبەڕێوەبەر و پارێزەرانی بوونەتە‬ ‫سەرمەشق و جێگای دەرس‌لێوەرگرتن‬ ‫بۆ تێکۆشەرانی کورد لە قۆناخەکانی‬ ‫دواتر دا‪ .‬کەوابوو شتێکی سروشتییە کە دوژمنان هەوڵ بۆ‬ ‫بچووککردنەوەی کۆمار و بەراوەژوو نیشاندانی دەسکەوتەکان و‬ ‫مێژووەکەی بدەن و چاوەڕوانییەکی دیکەیان لێ‌ناکرێ‪.‬‬

‫جەمال نەجاری‪ :‬زۆر شت لەسەر کۆماری کوردستان نووسراوە‬ ‫و گوتراوە‪ ،‬خوێندنەوەی جیاوازی ئیوە بۆ کۆمار و ئامانجەکانی‬ ‫کورد ئێستاش ناتوانێ باس ل ‌ه هه‌ڵکردنی ئااڵی کوردستان بکا و چییە؟‬ ‫کۆماری کوردستان نه‌هێنێته‌وه‌بیر خۆی‪ ،‬باس ل ‌ه خۆبه‌ڕێوه‌به‌ریی‪،‬‬ ‫سوورکێو زەکی‪” :‬پێم وایە ئەوەی لە پێشوودا باسم کرد‪،‬‬ ‫باس له‌ سه‌ربه‌خۆیی کورد بکا و کۆماری کوردستان نه‌کاته‌ ئولگوو‪،‬‬ ‫ڕووانگەی منە لە بابەت کۆمار و ئامانجەکانی و دەکرێ واڵمی ئەم‬ ‫باس له‌ ئه‌منییه‌ت و ئاسایش و ئازادییه‌کان بکا‪ ،‬کۆماری کوردستانی‬ ‫پرسیارەش بێت‪ ،‬بەاڵم بە گشتی و بە کورتی ئەگەر شتێکیتر لەم‬ ‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪59‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬

‫بووارەوە زیاد بکەم پێم وایە کۆماری کوردستان الپەڕەیەکی زێڕینی‬ ‫مێژووی سەردەمی کوردە و ئامانجە سەرەکییەکانیشی بریتیی‬ ‫بوونە لە سەربەستیی‪ ،‬ئازادیی و یەکسانیی بۆ کوردستان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێویستە کۆماری کوردستان زیاتر لەوەی لەسەری باس کراوە‪ ،‬لە‬ ‫ڕووانگەیەکی مێژوویی و زانستییەوە لێکۆڵینەوە و خوێندنەوەی‬ ‫بۆ بکرێت و هەموو تایبەتمەندییەکانی سەردەمێک کە تێیدا سەری‬ ‫هەڵداوە لەبەرچاو بگیرێن و لێکدانەوەی وردیان بۆ بکرێت‪ .‬لەم‬ ‫ڕووانگەوە پێویستە دوای لێکۆڵینەوە و هەڵسەنگاندنی هۆکارەکانی‬ ‫لەدەستچوونی کۆمار و لەوانەش الوازبوون و ساوابوونی کوردستان‬ ‫لە بووارەکانی سیاسی‪ ،‬ئابووریی‪ ،‬زانستیی‪ ،‬کۆمەاڵیەتیی و‬ ‫سەربازیی‪ ،‬ئاماژە بە خاڵە بەهێز و الوازەکانی کۆماری کوردستان‬ ‫بکرێت و دەرسی پێویستی لێ وەربگیرێت‪ .‬ناساندنی دروستی‬ ‫کۆمار‪ ،‬دامەزرێنەرانی کۆمار و هەروەها ئامانجەکانی کۆمار و‬ ‫هەلومەرجی ناوخۆیی و دەرەکیی کە کۆماری کوردستان تێیدا‬ ‫لەداییک بوو‪ ،‬ئەرکی خوێندەواران و دڵسۆزانی کوردە‪.‬‬

‫گوێ خستو‌ه و حیزبه‌کان به‌رده‌وام شه‌ق ده‌بن دوژمنانیشمان‬ ‫که‌یفسازن به‌م شه‌قبوونانه‌‪ .‬په‌یام و ئامانجی کۆماری کوردستان‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ده‌ڵێ تۆ که‌ ده‌ته‌وێ نیشتمانت رزگار بکه‌ی‪ ،‬ئازادی‬ ‫بکه‌ی به‌ به‌های سه‌ره‌کی نیشتمان‪ ،‬ئیراده‌ی سیاسی هاوبه‌شی‬ ‫ده‌وێ نه‌ک له‌توپه‌تبوون و یه‌کتر قه‌بووڵ نه‌کردن‪ .‬به‌و هیوای ‌ه‬ ‫کورد ده‌رس ل ‌ه مێژوو وه‌ربگرێ و به‌ یه‌کگرتوویی و پشت به‌ستن‬ ‫به‌خۆی رێگای رزگاری یه‌کجاری ئاسانتر بکاته‌وه‌‪”.‬‬ ‫ئاشق ئیسماعیلی‪ :‬ئەوە ڕاستە‪ .‬زۆر بۆچوون لە الیەن خاوەننەزەران‪،‬‬ ‫کەسایەتییەکان و لێکۆڵەرەوە بێگانە و خۆیییەکانەوە سەبارەت‬ ‫بە کۆماری کوردستان گوتراون و نووسراون‪ .‬بێ‌گومان‬ ‫لێکۆڵینەوە‪ ،‬باسکردن و گوتن و نووسین لەسەر ئەو ڕووداوە‬ ‫مێژووییە بە وەندەش کۆتایی نایە‪ .‬کەوابوو ئەمن بە تەنێ ناتوانم‬ ‫خوێندنەوەیەکی جیاوازم لەو بارەوە هەبێ‪.‬‬

‫بەو حاڵەش پێم‌خۆشە لەو پێوەندییە دا ئیشاڕە بە دوو شت‬ ‫هاوکات هەر وەک پێشتر ئاماژەم پێکرد‪ ،‬کۆماری کوردستان بۆ بکەم‪:‬‬ ‫ئێمەی کورد دەسکەوتێکی بەنرخ و شانازییەکی مێژووییە‪ .‬وێڕای‬ ‫‪ ١‬ــ ڕاستە بارودۆخی سیاسیی ئەوکات تا رادەیەکی باش بۆ‬ ‫تەمەنی کورتی کۆماری کوردستان‪ ،‬فیداکاریی دامەزرێنەرانی کۆمار‬ ‫پێکهێنانی حکوومەتێکی کوردی لەبار و یارمەتیدەر بوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫و مەزنیی پێشەوا قازیی محەممەد‪ ،‬بەتایبەت لە بەرگریینامەکەی‬ ‫دامەزراندنی دامودەزگای دەوڵەتی لە سەر بناخەی کۆماری و بە‬ ‫لە بەرامبەر ژێنڕاڵە فاشیستەکانی شای داگیرکەردا‪ ،‬مەشخەڵێکی‬ ‫شێوەیەکی تازە کە تا ئەو کات بۆ کورد تەجرەبەنەکراو بوو‪،‬‬ ‫ڕووناکییبەخشی بێکۆتاییە بۆ ئەمڕۆ و جیلەکانی دواڕۆژیش و‬ ‫هاسان نەبوو‪ .‬ئەو کارە کاتێک گەورەیی و گرینگیی خۆی باشتر‬ ‫پێویستە ئەم مەشخەڵەش تا ڕزگاریی کوردستان‪ ،‬لە الیەن ژن و‬ ‫نیشان دەدا کە هەلومەرجی ژیانی کۆمەالیەتیی چین و توێژەکان‪،‬‬ ‫پیاو و الوانی کوردەوە بەرز ڕابگیرێت‪”.‬‬ ‫هەبوونی سیستیمی دەرەبەگایەتی و لەبەردەستنەبوونی سەرچاوەی‬ ‫کوێستان فتووحی‪ ” :‬دامه‌زرانی کۆماری کوردستان‪ ،‬یه‌کێک ل ‌ه پێویستی ئابووری بخەینە بەرچاو‪ .‬بە بڕوای من هەر ئەوە کە‬ ‫ئاواته له‌ مێژینه‌کانی نه‌ته‌وه‌ی کوردی وه‌دی هێنا‪ ،‬چونکه‌ بۆ رێبەرانی کۆمار سەرەڕای هەموو کۆسپ و گرفتە جۆراوجۆرەکان‬ ‫یه‌که‌م جار بوو که‌ ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌‌ به‌ به‌شداریی نوێنه‌رانی خۆی‪ ،‬توانیویانە لە نێوان چینە کۆمەالیەتییەکان‪ ،‬عەشیرەتەکان و‬ ‫ل ‌ه به‌شێک ل ‌ه نیشتمانه‌که‌ی‌دا‪ ،‬بریاری دا ک ‌ه خۆی چاره‌نووسی الیەنەکان یەکدەنگی و یەکگرتوویی پێک‌بێنن‪ ،‬هەنگاوێکی گەورەو‬ ‫خۆی به‌ده‌سته‌و‌ه بگرێ و حکوومه‌تێکی نه‌ته‌وه‌یی ل ‌ه چه‌شنی گرینگ بووە‪.‬‬ ‫کۆماری دامه‌زرێنێ‪.‬‬

‫‪ ٢‬دەتوانم بڵێم ئەمن لەو کەسانەم کە پێیان‌وایە ئامانجی‬ ‫سەرەکیی کۆمار پێکهێنانی دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردی بووە‪.‬‬ ‫نێوەرۆکی وتاری پێشەوا قازی محەممەد و کەسایەیتییەکانی‬ ‫دیکەی کۆماریش کە ــ لە ڕۆژی دووی ڕێبەندان‪ ،‬ڕێوڕەسمی‬ ‫ڕاگەیاندنی کۆمار دا قسە دەکەن و ــ لە ڕۆژنامەی کوردستانی‬ ‫ئەوکات دا ڕەنگی داوەتەوە‪ ،‬هەر ئەو ڕاستیییە دەگەنێ‪.‬‬

‫ره‌نگه‌ خوێندنه‌وه‌ی منیش جیاواز نه‌بێ له‌وانه‌ی گوتراون‪ .‬به‌اڵم‬ ‫منیش ده‌یڵێمه‌و‌ه کۆماری کوردستان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی که‌موکووڕی‬ ‫له‌ ژیانی سیاسی دا هه‌بووه‌‪ ،‬به‌اڵم زۆر وانه‌ی له‌دوای خۆی به‌جێ‬ ‫هێشت ک ‌ه کورد ده‌بێ هه‌تاهه‌تایه‌ ئه‌و وانان ‌ه بکات ‌ه سه‌رمه‌شقی‬ ‫خه‌بات و ژیانی خۆی‪ .‬یه‌کێک ل ‌ه خاڵ ‌ه هه‌ر‌ه گرنگه‌کان ئه‌وه‌ی ‌ه کورد‬ ‫له‌هه‌ر هه‌لومه‌رج و سه‌رده‌مێک‌دا پێویست ‌ه له‌نێو خۆی‌دا یه‌کگرتوو‬ ‫ا‬ ‫بێ و پشت به‌یه‌کگرتوویی خۆی ببه‌ستێ‪ .‬یه‌کگرتوویی ‌ه دوژمن‬ ‫ناتوانێ زه‌فه‌رت پێ ببا‌‌‪ .‬ئه‌م ‌ه ئه‌سڵێکی گرنگ ‌ه ‌و که‌س ناتوانێ‬ ‫حاشای بکا‪ .‬به‌اڵم به‌داخه‌و‌ه ده‌بێ بڵێم ئێستاش پاش ‪ 68‬ساڵ‬ ‫ئه‌م یه‌کگرتوویی و پشت به‌خۆبه‌ستن ‌ه له‌نێو کورد‌دا الوازه‌‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫ئێستاش پارچ ‌ه پارچه‌ین‌و دوژمنانمان له‌م پارچه‌پارچ ‌ه بوونه‌ی‬ ‫کورد که‌ڵکیان وه‌رگرتو‌ه بۆ زه‌ربه‌وه‌شاندان لێمان‪ .‬به‌تایبه‌تی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی کوردستان‌و حیزبی دیموکرات ک ‌ه خۆیان ب ‌ه خاوه‌نی‬ ‫راسته‌قینه‌ی کۆماری کوردستان ده‌زانن ئه‌و وان ‌ه به‌نرخه‌یان پشت‬ ‫‪60‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫وێنه‌‪ :‬یاسر ئه‌حمه‌د‪ ،‬کاریکاتوریستی ڕۆژئاوای کوردستان‬

‫سروودی سه‌رما‬ ‫ئه‌رسه‌الن چه‌ڵه‌بی‬

‫سروودی هه‌موو‬ ‫واڵتێک تاریکی‬ ‫ده‌به‌زێنێ‪،‬‬ ‫سروود ک ‌ه واتای‬ ‫هه‌ڵچوون بێ‪،‬‬ ‫ئه‌م شێعر ‌ه‬ ‫سروودێک ‌ه سارد‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫سه‌رمای واڵتێک ل ‌ه‬ ‫نێو ده‌با‪.‬‬ ‫”مرۆڤ ئاگره‌‬

‫میراتی زه‌وی هه‌نگاوێک به‌ره‌و پێش‪،‬‬

‫ل ‌ه پێناو ئازادیدا‬

‫ک ‌ه رابردوو ل ‌ه دارستانه‌و ‌ه دێ و‬

‫گڕ ده‌گرێ”‬

‫ل ‌ه بیاباندا ده‌فه‌وتێ‪.‬‬

‫ئه‌م ‌ه وته‌ی هه‌تاو ‌ه ل ‌ه کاتی تاریکیدا‪.‬‬

‫وه‌ک چۆن بز ‌ه ل ‌ه سه‌ر لێوی کۆتر و‬ ‫ره‌وتی نه‌رمی تیشک ب ‌ه سه‌ر رووبار‪.‬‬

‫روانگه‌یه‌ک ده‌ناڵێ و بیرێک ده‌بزوێ‬ ‫سه‌ره‌تای مێژوویه‌ک ب ‌ه ژان ‌ه و‬

‫ده‌گێڕێته‌و‌ه به‌ردێک ل ‌ه ناخی خاک‪:‬‬

‫سروشتی کاره‌ساتێک ده‌خولقێ‪.‬‬

‫ک ‌ه مێژوویه‌ک ده‌قه‌ومێ ل ‌ه زه‌ینی _با‬

‫رچه‌ی نێوان مه‌رگ و مان ده‌شکێ‬

‫هروژمی ل ‌ه زوقمی ئێوارانی زه‌رد ‌ه و‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬ ‫پێناسه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه سه‌ر ئوستووره‌کانی رۆژهه‌اڵت‬ ‫روانینی ل ‌ه شاخه‌و ‌ه دێ و‬

‫هه‌میش ‌ه ته‌نیاترین مرۆڤ بڕیار ده‌دا‬ ‫ب ‌ه بێ ئه‌ه‌وی بیرێک وه‌ده‌نگ بێ و‬ ‫چوارچێوه‌یه‌ک سه‌ره‌تا بێ‪،‬‬

‫هه‌ڵوێستی ل ‌ه شاباڵی باڵنده‌کانی خۆر‪.‬‬

‫بیرێک وه‌ها خولقا‪:‬‬

‫‌‬

‫وشه‌ی پیرۆزی یه‌کییه‌تی‪،‬‬

‫دێت ‌ه زمان باهۆزێک ل ‌ه مه‌مله‌که‌تی خه‌نجه‌ر‬

‫_پیرۆز ‌ه ل ‌ه ئه‌به‌دییه‌تی شاخ_‬

‫راوه‌ستاو ب ‌ه وێنه‌ی ئه‌ستۆنێک ل ‌ه شاخ‬

‫بڕوا ده‌دا ب ‌ه سروودی زه‌وی و‬

‫ره‌گه‌زی ل ‌ه غیره‌تی خوێنترین سروود ‌ه و‬

‫ته‌نیاترین گوڵه‌گه‌نمی ئایینمان ده‌هۆنێته‌وه‌‪.‬‬

‫بنه‌چه‌کی ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه سه‌ر سه‌وزترین دارستان‪.‬‬

‫ل ‌ه درێژه‌ی زه‌ینی گوڵدا_ده‌پشکوێ دروشمی مان_‬

‫دێت ‌ه زمان باهۆزێک ل ‌ه رابردوویه‌کی سوور‬

‫ل ‌ه راسته‌ی هه‌نگاوی ده‌ریادا_هه‌ڵده‌قوڵێ فواره‌یه‌ک ل ‌ه مرواری‬ ‫ئه‌وین_‬

‫رۆ ده‌چێ ل ‌ه قووڵترین برینی خاک و‬

‫ل ‌ه ته‌نیشت دارستان و باراندا‪:‬‬

‫کۆنترین شوێنه‌وار دێنێت ‌ه سه‌ر الق‬

‫”پێده‌گا مرۆڤ و ئاشتی و شه‌ڕ”‬

‫سه‌ری ب ‌ه سینگی کۆترێکه‌و ‌ه کوتراو‬

‫مرۆڤ ک ‌ه رابردوو بێ و‬

‫ده‌گێڕێته‌و ‌ه به‌سه‌رهاتێک ل ‌ه نیشتمان‪:‬‬

‫شه‌ڕ ئێستا‪.‬‬ ‫ئاشتی ب ‌ه داوێنی داهاتوودا هه‌ڵواسراو‬

‫ئێر ‌ه سه‌راسه‌ر ئه‌شکه‌وت ‌ه ب ‌ه رووی نزمیدا‬

‫ئه‌گه‌ر ئاشتی مرۆڤێک بێ خه‌مۆک‬

‫مرۆڤی ئه‌م هه‌رێمه ده‌سته‌وه‌ستان‬

‫عاشق‬

‫هیوایه‌ک به‌دی ناکه‌ن ئه‌گه‌ر ئاسۆیه‌ک داڕمێ‬ ‫ئاگرێک په‌ڵ ناکێشێت ‌ه جه‌سته‌یان ئه‌گه‌ر چرایه‌ک بسووتێ‬ ‫نادیار ب ‌ه دیار کوێر ‌ه رێگایه‌ک‬

‫بکووژ‬ ‫دڵ‌ره‌ق‬ ‫”ک ‌ه وات ‌ه داهاتوو وشه‌یه‌ک ‌ه بێ بڕوا”‬

‫ب ‌ه چه‌شنی باڵنده‌یه‌کی دیل کراو‬

‫ئاکام ئێستای ‌ه و‬

‫چوارچێوه‌یه‌ک ده‌ی هاڕێ و‬

‫ل ‌ه خوێن و ره‌گدا‬

‫ره‌گه‌زی ئه‌فسانه‌یی بیر دێته‌وه‌‬

‫ک ‌ه ئێسقانی مرۆڤ ده‌نووسرێته‌وه‪.‬‬

‫ک ‌ه که‌لێنی رووباری ده‌ناسی و‬

‫‌‬

‫هه‌ڕۆڵی شاخی ده‌نووسیه‌وه‌‪.‬‬

‫یه‌که‌م هه‌نگاو دژوار ‌ه به‌ره‌و ناخی ئه‌وین‬ ‫یه‌که‌م هه‌نگاو هه‌نگاوێک ‌ه و به‌س‬

‫”مرۆڤ ل ‌ه سه‌ره‌تای ئێسقا‌نه‌کان باڵه‌فڕکه‌یانه‌”‬ ‫ئه‌م ‌ه وته‌ی گوڵه‌گه‌نمێک بوو ل ‌ه سه‌ره‌تای مه‌رگدا‪.‬‬

‫_ئه‌گه‌ر لێ‌بڕاو ئه‌ژنۆی نه‌له‌رزێ واڵت‪-‬‬ ‫ب ‌ه پێی به‌ڵگه‌یه‌ک‬ ‫ته‌پ و تۆزی وێرانترین بیابان‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪63‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬ ‫_ب ‌ه سه‌ر رۆحماندا عاشق_‬

‫بیری ل ‌ه هه‌تاو دا ناگونجێ و‬ ‫روانگه‌ی ل ‌ه ره‌شترین دووکه‌ڵیشدا نافه‌وتێ‬

‫فه‌وتا سه‌وزترین ساڵو‬

‫شیت‌ترین زه‌ینی باهۆزی ل ‌ه گه‌ڵ ‌ه و‬

‫لێڵ‌ترین روانگ ‌ه قه‌وما‬

‫دڵی ب ‌ه وێنه‌ی ده‌ریایه‌کی_ ترین‌ته‌نیا‬

‫پێ ب ‌ه پێی زه‌ردترین ئێواره‌‬

‫جه‌سته‌ی ل ‌ه جووڵ ‌ه جووڵی به‌ردی بن گۆم ‌ه و‬

‫_زه‌رده‌یه‌ک ماڵئاوایی باڵنده‌کان_‬

‫چاوه‌کانی چیڕتر ل ‌ه برسییه‌تی هه‌ڵۆ‬

‫هروژمی هێنا ئایینی تابووته‌کان‬

‫ل ‌ه که‌لێنی هه‌ڕۆڵی به‌رزترین شاخ تیژ ده‌ڕوانێ و‬

‫تاڵترین خۆڵ چڕنووک ده‌کێشێ ب ‌ه روخسارماندا‬

‫دوورترین ئاوه‌دانی ده‌کرمێنێ‪.‬‬

‫سوێرترین زه‌وی بڕیار ‌ه بۆ مه‌رگ‬

‫دێت ‌ه زمان ل ‌ه زمانی زیڕه‌‬

‫ب ‌ه چه‌شنی _با_‬

‫هه‌نگاوێک به‌ره‌و رابردوو و‬

‫ک ‌ه ده‌سته‌کانی به‌تاڵ ‌ه ب ‌ه رووی ئاسماندا و‬

‫ده‌سته‌کانی ب ‌ه به‌ربینگی داهاتوو گرێدراو‪.‬‬

‫شان ب ‌ه شانی رووبار‬ ‫ئاواره‌ی ‌ه ئامانجمان‪.‬‬

‫ل ‌ه ئێستای زه‌مان‪ ،‬رابردوو ده‌گێڕێته‌وه‪‌:‬‬ ‫سه‌ردێڕی کاره‌ساته‌کان ده‌پشکوێ‬

‫”نیشتمان ئه‌گه‌ر دامانپۆشێ‪:‬‬

‫ژیانه‌وه‌ی کۆمه‌ڵێک کۆتر‬

‫ره‌نگ ‌ه ئه‌وینێک گیانی وه‌به‌ر بێ”‬

‫ک ‌ه به‌هاریترین زستانیان خولقاند‪.‬‬

‫ئه‌م ‌ه وته‌ی کاتژمێری کازیوه‌ی ‌ه سه‌ر ل ‌ه به‌یانی ب ‌ه کاتی‬ ‫دارستان‪.‬‬

‫ب ‌ه گوێی خۆردا‬

‫پێده‌گا هه‌ناری شینی هه‌رمان‬ ‫ل ‌ه هه‌ناوی باخه‌کانی شه‌ڕ دا‬ ‫پێده‌گا سرته‌یه‌ک ل ‌ه ئاشتی‬ ‫برینه‌کان ده‌کولێنه‌و ‌ه و‬ ‫سه‌ر دڵی نیشتمان ده‌که‌وێت ‌ه ژان‬ ‫خاک‪ ،‬خاکه‌نازی خوێن ‌ه و‬ ‫مرۆڤه‌کان وه‌به‌ر شه‌ق ده‌درێن‬ ‫زه‌مان تێک ده‌قرمێ و‬ ‫رووناکی ده‌قووپێ‪.‬‬

‫دێت ‌ه زمان مرۆڤێک ل ‌ه ئاشتی‪:‬‬

‫‪64‬‬

‫سه‌وزترین دروشم خوێندرا‬ ‫زه‌مان سوورترین ئاوازی سه‌ردا‪.‬‬

‫کونجێک ل ‌ه مێژوو ره‌گه‌زی راست ده‌بێته‌و ‌ه‬ ‫سه‌رده‌می هه‌ڵچوون گیان ده‌گرێته‌وه‌‬ ‫ک ‌ه مانگه‌کان ب ‌ه ره‌نگێکی تر ده‌پشکوێن‪:‬‬ ‫مانگی یه‌که‌م‪:‬‬ ‫مه‌مله‌که‌تی په‌پووله پشتێنی توند کرد‬ ‫رێژه‌ی گه‌اڵو گوڵه‌باخ جووت بوون‬ ‫یه‌ک‬ ‫دوو‬ ‫سێ‬ ‫هه‌نگاوی چواره‌م‪:‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬ ‫بژی واڵتی گه‌اڵ و په‌پووله‌‪‌.‬‬

‫به‌ستزمانه لوور ‌ه لووری مناڵێک‬ ‫ک ‌ه برسییه‌و‬ ‫لێڵترین په‌نجه‌ره‌ش‪ ،‬گه‌ش ده‌بینێ‪.‬‬

‫مانگی دووهه‌م‪:‬‬

‫به‌ستزمان ‌ه نووز ‌ه نووزی مناڵێک‬

‫گه‌شترین ئه‌ستێر ‌ه ل ‌ه پێناو سوێندێکی نیشتمان‬

‫ک ‌ه برسییه‌و‬

‫ب ‌ه پێی بڕیاری ئه‌به‌دی خوێن‬

‫گه‌شترین ئاوه‌دانیش لێڵ ده‌بینێ‪.‬‬

‫ل ‌ه ئاسماندا‬ ‫ب ‌ه وێنه‌ی ئااڵیه‌کی ئاگرین هه‌ڵکرا‪.‬‬

‫مانگی حه‌وته‌م‪:‬‬ ‫الیه‌نی سێاڵوی به‌رد‬ ‫ل ‌ه درێژه‌ی شه‌قامه‌کانی دایکدا‬

‫مانگی سێهه‌م‪:‬‬

‫ده‌سڕێته‌و ‌ه گڵکۆی ره‌نگه‌کان‬

‫شار ب ‌ه شاری دایکمان ئه‌وینێک ده‌مانبینێ‬

‫پێستیان ل ‌ه ره‌نگی به‌رد ‌ه و‬

‫ک ‌ه ئه‌ژنۆی باوکمان بشکێ‬

‫له‌شیان تینووی گه‌رمترین دوورییه‌‬

‫ئه‌و کاته‌ی کاره‌ساتێک ده‌قه‌ومێ و‬

‫ب ‌ه پێی زه‌ردترین به‌ڵگه‌‬

‫جه‌رگی دایکمان _ترین ره‌ش_ئه‌وینه‌‪.‬‬

‫سوورترین شینیان دۆڕاندووه‌‬ ‫ل ‌ه داوێنی ره‌شترین دیواردا‬

‫مانگی چواره‌م‪:‬‬

‫سه‌وزترین داره‌کانیان بااڵ ده‌کا‪.‬‬

‫ل ‌ه هه‌رێمی شاردا‬

‫حورمه‌تی گه‌اڵ ده‌نووسرێ‬

‫پێشاوپێش له‌شکه‌ری مه‌رگه‌‬

‫ئه‌گه‌ر په‌لکێک ئه‌ژنۆی نه‌له‌رزێ و‬

‫چه‌کدار چین و توێژی باڵنده‌کانن‌‬ ‫سروودێک نهێنییه‌‬

‫بیره‌وه‌ری خۆر نه‌ژاکێ‪،‬‬ ‫زه‌ردترین خه‌زانیش تخوونیان ناکه‌وێ‪.‬‬

‫که‌س نه‌ڵێ؛ نهێنییه‪.‬‬ ‫مانگی هه‌شته‌م‪:‬‬ ‫مانگی پێنجه‌م‪‌:‬‬

‫ل ‌ه ته‌نیشت سامناکترین ره‌شه‌بادا‬

‫زیندان ل ‌ه عه‌شیره‌تی به‌رده‌‬

‫ب ‌ه دیار شه‌قترین ره‌شه‌گوڵ‬

‫ب ‌ه ره‌چه‌ڵه‌ک ده‌چێته‌و ‌ه سه‌ر پیرترین بیابان‬

‫ئاوازێک ل ‌ه شاخ‬

‫ره‌گه‌زی ل ‌ه روومه‌تی زه‌رد ‌ه گیای پاییزانه‌‬

‫ب ‌ه گوێی گه‌شترین سووره‌گوڵ خوێندرا‪.‬‬

‫ملوانکه‌یه‌ک ‌ه ب ‌ه ملی ئازادییه‌وه‌‪.‬‬ ‫مانگی نۆهه‌م‪:‬‬ ‫مانگی شه‌شه‌م‪:‬‬

‫خاک خه‌زێنه‌ی چه‌وساوه‌ترین ده‌سته‌کانه‌‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫‪65‬‬

‫واڵت ‪ -‬ساڵی یه‌که‌م ژماره‌ی ‪ - 1‬رێبه‌ندانی ‪2713‬‬ ‫سه‌ره‌تاترین خوێن‬

‫دوایین پێغه‌مبه‌ری ئاشتییه‌‬

‫هروژمی گه‌شترین باهۆزه‌‪.‬‬

‫ئه‌م مرۆڤ ‌ه ب ‌ه هیچ له‌ونێک‬

‫ب ‌ه بااڵی الوالوێک‬

‫رۆحی جه‌سته‌ی ب ‌ه جێ ناهێڵێ‪.‬‬

‫الدان ‌ه به‌ره‌و شاخ‪.‬‬ ‫” خه‌یانه‌ت گۆڕه‌پانی رووبه‌رووبوونه‌وه‌ی تاریکی و ترسه‌”‬ ‫مانگی ده‌یه‌م‪:‬‬

‫ئه‌م ‌ه وته‌ی سه‌ربازێک بوو ل ‌ه سه‌ره‌مه‌رگی هاوسه‌نگه‌ریدا‪.‬‬

‫ل ‌ه بناری نه‌مان و ماڵوێرانیدا‬ ‫نامۆی ‌ه مان‪.‬‬

‫تاڵترین ئاسووده‌یی بۆ مرۆڤ‬

‫تا دێت ئاشتی‬

‫ب ‌ه پێی بڕیارێک ل ‌ه شه‌یتان‬

‫دوور و دوورتر ده‌بێ‪.‬‬

‫بێ کوێره‌وه‌ری‬

‫ب ‌ه سه‌ر روخساری ئاسووده‌یی‬

‫ک ‌ه سینه‌یان گڕ نه‌گرێ‪.‬‬

‫ته‌مێکی ئه‌ستوور زاڵه‌‪.‬‬

‫ل ‌ه تاو هیچ کاره‌ساتێکدا‬

‫ل ‌ه بیابانی رۆحماندا‬

‫مێشکیان نه‌ژاکێ‪.‬‬

‫تا دێت‬

‫ئێو ‌ه ک ‌ه به‌ڵێنی دووکه‌ڵن‬

‫ئه‌وین ون و ونتر ده‌بێ‪.‬‬

‫شارتان ته‌م و مژێک ده‌‌ی هاڕێ‬ ‫کرم ل ‌ه ژێر دڵتان ده‌دا‬

‫مانگی یانزده‌هه‌م‪:‬‬

‫ئه‌وینتان ئه‌منییه‌تی زه‌لکاو ‌ه و‬

‫خودای گوڵه‌باخ و په‌پووله‌‬

‫ره‌گه‌زتان ره‌گێک ‌ه ل ‌ه پیسترین ئافات‪.‬‬

‫بنه‌مای ل ‌ه بۆنی ئاشتی‬ ‫جۆرێک ل ‌ه رووناکی و ئه‌وین‬

‫ب ‌ه غیره‌تی ئاوه‌دانترین ئه‌ستێره‌ی ئامانجمان‬

‫وای فه‌رموو‪:‬‬

‫ل ‌ه نییه‌تی له‌نجه‌ی راساندا‬

‫ئه‌ی مرۆڤینه‌‬

‫ک ‌ه رێزی پێاڵوه‌کانی_با_‬

‫ل ‌ه نێو ئێو ‌ه مرۆڤێک هه‌یه‌‬

‫ئه‌گه‌ر هه‌نگاوی خه‌باتێک بێ‬

‫ی ب ‌ه پێی دڵۆپ ‌ه خوێنێکی مرواری‬ ‫ره‌گه‌ز ‌‬

‫ل ‌ه پێناو حورمه‌تی مرۆڤدا‬

‫ده‌چێته‌و ‌ه سه‌ر فریشته‌کانی خۆر‪.‬‬

‫ک ‌ه ئاکامی هات و هاواری رامانێک‬

‫په‌نجه‌کانی ئه‌منییه‌تی دارستانه‌‬

‫تێک‌شکانی خه‌یانه‌تێک بێ…‬

‫دڵی داوێنی رووناکییه‌‬ ‫جه‌سته‌ی جه‌وهه‌ری ئه‌وینه‌‬

‫مرۆڤ ئاگره‌‬

‫پێستی پاکترین په‌ڕه‌ی گوڵه‌باخه‌‬

‫ل ‌ه پێناو ئازادیدا‬

‫هه‌نگاوه‌کانی سروودی سه‌رکه‌وتنه‌‬

‫گڕ ده‌گرێ‪.‬‬

‫‪66‬‬

‫تایبه‌ت ب‌ه یادی ‪ 68‬ساڵه‌ی کۆماری کوردستان‬

‫موژد ه‌یی پێیه‌ نه‌سیمی سوبحی ڕزگاری و ه‌ته‌ن‬ ‫ئه‌شکی ئازادی به‌ڕێو ه‌‪ ،‬ڕوو به‌ گوڵزاری و ه‌ته‌ن‬ ‫ئه‌و سنوورانه‌ی که‌ ئێمه‌ی وا له‌ یه‌ک دوور کرده‌وه‌‬ ‫الد ه‌چه‌ن ئیتر له‌ سه‌ر جه‌سته‌ی برینداری و ه‌ته‌ن‬ ‫دیار ه‌ زنجیر ه‌ی چیاکان‪،‬کۆت و زنجیریان پساند‬ ‫تێک شکا پشتی که‌له‌پچه‌ی ده‌ست سته‌مکاری وه‌ته‌ن‬ ‫له‌شکری ئازادی دیسان‪،‬که‌وته‌ ڕێگا گوند به‌ گوند‬ ‫موژد ه‌ هێنی خاکی ئازادن له‌ گشت شاری و ه‌ته‌ن‬ ‫خه‌ڵکی ئااڵیان به‌ ده‌ست و ئه‌ی ڕه‌قیبیان خوێنده‌وه‌‬ ‫ئه‌و سروود ه‌ نیشتمانێ که‌وته‌ سه‌ر زاری و ه‌ته‌ن‬ ‫تا له‌مه‌ودوا تیشکی خۆری په‌رچه‌می سێ ڕه‌نگی کورد‬ ‫بێته‌ ئا سۆ ‪ ،‬تا نه‌مێنێ و ا شه‌و ی تا ر ی و ه‌ته‌ن‬ ‫ئه‌مڕۆ دایکی نیشتمان ‪،‬ئامێزی خۆی کردۆته‌و ه‌‬ ‫سوورمه‌ ڕێژانه‌ له‌ دوو چاوانی به‌ خوماری وه‌ته‌ن‬ ‫خاڵه‌‪ ،‬قامیشلوو که‌ ئازاد بوو ‪،‬دیار به‌کریش و ه‌ها‬ ‫چاو ه‌ڕێی تۆن ئه‌ی مهاباد‪ ،‬شاری کۆماری و ه‌ته‌ن‬ ‫ه قازی‬ ‫خاڵ ‌‬