Westertoren 1942 - Richard Troelstra

Tekening De Westertoren uit 1942

Een tekening van de Westertoren in Amsterdam. De tekening is ondertekend met een onleesbare handtekening en een leesbaar jaartal 1942. De vraag is van waar de tekening werd gemaakt in de Tweede wereldoorlog en door wie. Op 86 meter van De Westertoren is het Anne Frankhuis. Zou het kunnen zijn dat de tekening daar gemaakt is? Er zijn aanwijzingen.

Er zijn niet veel foto’s gemaakt van De Westertoren vanuit het Anne Frankhuis. Een foto uit 1954 van de beroemde fotografe Maria Austria geeft een eerste aanwijzing dat de tekening gemaakt kan zijn vanuit Het Achterhuis.

Foto van Maria Austria 1954 vanuit de overloop op de tweede verdieping

1

Inzoom van de foto van Maria Austria en een IRR (infrarood) foto van (en) de tekening laten de gelijke elementen zien.

Drie delen op de voorgrond vanuit de overloop op de 2e verdieping laten de gelijke element 1) Het schuine pannendak links op de tekening dat qua vorm overeenkomt met het uitzicht vanaf de 2e verdieping van de overloop.

2) De plaatsing van de afvoerpijp van het rookkanaal naast het achtergeveltje van Westermarkt 18.

3) De achtergevel van Westermarkt 18 met het muurijzer.

Drie kenmerken die nauwelijks meer los zijn te onderscheiden dat de tekening gemaakt is vanuit het Achterhuis maar geen specifiek bewijs zijn dat de Westertoren 1942 daar getekend is. Het pannendak rechts op de tekening is niet in deze vorm te zien op de foto. Daar is een rechthoekig pannendak te zien. De tekenaar heeft om de compositie een artistieke diepte en kracht te geven het rechthoekige dak schuin getekend zodat er evenwicht ontstaat met als middelpunt de achtergevel.

2

Het Achterhuis vanaf de Westertoren. De lijnen Achterhuis (zolderraam en overloop voor- en achterhuis) over Westermarkt 18 en Westertoren zijn duidelijk zichtbaar. Ze kruisen de achtergevel van Westermarkt 18 (klokgevel).

3

1e Verdieping overloop Westertoren vanaf de 1e over dieping van de overloop Anne Frankhuis van persbureau Anefo.

Begane grond overloop Westertoren vanaf de begane grond van de overloop Anne Frankhuis. Impressie v/d artiest Anton Witsel.

2e Verdieping overloop Westertoren vanaf de 2e verdieping van de overloop. Foto Maria Austria

Het Achterhuis vanaf de Westertoren

4

De tekening is een samenvoeging van twee standpunten De toren is getekend met een voorgrond. Er is diepte in de tekening aangebracht. Is de toren getekend vanuit dezelfde plek als de voorgrond?

Een foto van kort na de oorlog waarop de Westertoren te zien is vanuit het zolderraam geeft een aanwijzing dat de tekenaar de toren vanuit het zolderraam gemaakt heeft. De tekenaar heeft de compacte vierkante achterkant van de confectiefabriek van Westermarkt 16 vervangen door het uitzicht van de tweede verdieping van de overloop tussen voor- en achterhuis.

Bewijs van de locatie Een klein detail op de tekening Westertoren 1942 geeft zekerheid dat het standpunt vanuit het Achterhuis is. Op het eerste torendeel is een kleine driehoek (gele pijl) van het schip van de kerk te zien. Dit is net onder de balustrade van het eerste deel van de toren naar het tweede torendeel.

Vanaf andere locaties is deze verbinding niet te zien.

5

De enige locatie vanwaar dit mogelijk zou kunnen zijn is vanaf de andere kant (zuidkant) van de kerk tegenover de noordkant van de kerk. Om precies te zijn vanuit het blok Prinsengracht-Reestraat-Keizersgracht-Westermarkt.

Twee foto’s (Google Earth) van de achtergevels vanaf de zuidkant van de evenzijde van de Westermarkt geven geen beeld van een achtergevel die gelijk is aan de achtergevel op de tekening.

Vanaf de westkant en oostkant van de kerk kan de tekening niet gemaakt zijn omdat vandaar de verbinding met het schip van de kerk onmogelijk te zien is. De toren en de kerk belemmeren hier het aanzicht daarop en de twee hoeken zouden niet kloppen. De toren is immers vierkant.

De tweede foto van de achtergevels aan de Westermarkt geeft ook geen beeld van een gelijke achtergevel.

6

De plek van de verbinding tussen toren en schip van de kerk ligt op het eerste en langste torendeel, de romp van de toren. De bovenbouw van de toren bestaat verder uit drie, in grootte afnemende verdiepingen; de zogenaamde lantaarns. Het eerste deel daarvan is van zandsteen. De twee bovenste delen zijn van hout, bekleed met lood.

Het stadsarchief van Amsterdam verklaarde dat de kleine driehoek geen bewijs kan zijn omdat de verbinding van het schip aan de toren op de tekening niet op het eerste torendeel is.

Deze conclusie klopt niet. De romp van de toren (het eerste deel) wordt bekroond met een balustrade. Deze balustrade bestaat uit stenen pilaartjes. Deze pilaartjes zijn, met gebrekkig perspectief getekend, op de tekening te zien als een afgebakende balustrade die het eerste stenen rompdeel van de toren afbakent met een duidelijke hoek van de vierkante stenen romp

7

De tekenaar was geen volleerd kunstenaar, eerder een welwillende onbeholpen amateur die moeite had om de toren in de juiste proporties op zijn plaats te krijgen. De torendelen (romp en 1e torendeel) zijn op de tekening te zien. Het rompdeel heeft de tekenaar in twee verschillende perspectieven in elkaar gedrukt weergegeven. De pilaartjes zijn gebrekkig maar duidelijk als scheidslijn tussen romp en 1e lantaarn te zien. De bollen die de eerste omgang accentueren geeft hij niet weer. Deze witte bollen waren wellicht niet meer in te passen omdat het tweede deel van toren met zwarte inkt opgevuld was. Op het uitvergrootte deel van de tekening (hierboven) is te zien dat de balustrade net boven de kleine driehoek van het schip ligt.

Een aanvullend bewijs is een aanzet boven de kleine driehoek in de vorm van een gebogen lijn. Deze gebogen lijn geeft het fries van de gevel van de eerste zijbeuk van de kerk weer. De aanzet om deze in te tekenen is mislukt waarbij de gebogen lijn is blijven staan.

Links de tekening met een gebogen lijn boven de driehoek. Rechts een uitsnede van de foto van persbureau Anefo uit de vijftiger jaren vanuit de overloop van het Anne Frankhuis

8

Zolderraam en raampje vliering Het zolderraam van het Achterhuis had geen kozijn in de oorlog. De bovenhoeken van het raam waren afgebrokkeld en nog geen raam met kozijn zoals na de restauratie van het Anne Frankhuis aan het eind van de vijftiger/begin zestiger jaren. Foto rechtsonder. Het raam op de vliering van de zolder is bij de restauratie dicht gemaakt zoals op de foto links te zien is.

Zestiger jaren

1936 Ansichtkaart van De Bijenkorf

Tijdens de oorlog

9

Perspectief Westertoren zolderraam en tekening

De Westertoren vanuit het raam op zolder heeft dezelfde hoek als op de foto. Een transparant van de foto is over de tekening gelegd. De torens passen wonderwel op elkaar vanuit hetzelfde perspectief.

De bovenste verdieping van de confectiefabriek aan de Westermarkt 16 is op de foto aan de onderkant te zien. De vierkante contouren zouden een artistieke dissonant op de tekening betekenen, die weinig diepte geeft en artistiek niet verantwoord is.

De tekenaar heeft ze vervangen door de achtergevel van Westermarkt 18 en het schuine pannendak van het achterhuis van Prinsengracht 265. De tekenaar heeft aan de rechter onderkant een schuin inplaats van een rechthoekig pannendak toegevoegd om de tekening compositorisch in evenwicht te brengen.

10

De sterren Op de tekening is de sterrenhemel prominent aanwezig. Twee sterren springen er kwa helderheid uit. Een links naast de toren en een boven de toren.

Tijdens de zomermaanden manifesteert zich aan de hemel de zomerdriehoek bestaande uit de sterren Vega, Deneb en Altair.

De zomerdriehoek is een asterisme (sterrenfiguur, geen sterrengebied) in de vorm van een driehoek dat tijdens de zomer duidelijk waar te nemen is aan de noordelijke hemelkoepel. Het heeft, met enige fantasie, de vorm van een gelijkbenige driehoek met de top wijzend naar het noorden. Van het Achterhuis is de Westertoren te zien in zuidwestelijke richting waar de sterren Deneb (links naast de toren) en Vega (boven de toren) te zien zijn

11

De lichtkracht en afstand bepalen de sterkte van de sterren die te zie zien zijn. De waarden hierboven geven de sterkte van de sterren Deneb en Vega.

Dit zou betekenen dat de tekening in een zomermaand gemaakt is. (Dat is belangrijk voor een aanwijzing die in het dagboek van Anne Frank staat. Bij de gedachten over de maker van de tekening volgt hierover een nadere uiteenzetting.)

12

De handtekening en het jaartal 1942 De handtekening en het jaartal 1942 zijn linksonder op de tekening te zien. Papierrestaurator Nico Lingbeek, kunsthistoricus Gary Schwartz en Wil Fagel van het NFI (Nederlands Forensisch Instituut) beamen het jaartal. Zowel de tekening van de Westertoren als de ondertekening zijn in Oost-Indische inkt. Dat zorgt er voor dat de ondertekening slecht te lezen is. Oost-Indische inkt bestaat uit roet en gom en de lijnen van de handtekening en het pannendak over elkaar heen, maakt de letters moeilijk leesbaar. De handtekening, een fysisch spoor met complexe, uit beweging ontstane vormen, maken het lastig de letters te onderscheiden. Wil Fagel van het NFI en WFFO (http://www.wffo.nl) geeft aan dat de laatste twee letters mogelijk een L en een S zijn Het NFI heeft van de volgende technische middelen gebruik gemaakt in het onderzoek: Stereo microscoop met scherend licht Scannen met digitale beeldbewerking:
 o.a. Fourier Filtering Microscopie met coaxiaal, opvallend en scherend licht.

Infrarood reflectie.

Infrarood fluorescentie.

13

Idelette van Leeuwen van het Rijksmuseum geeft aan dat een onderzoek met XRF (rรถntgenfluorenscentiespectometrie) niet tot een resultaat zal leiden vanwege roet over roet van de Oost-Indische inkt dat geen onderscheidend vermogen oplevert zodat de letters te lezen zijn.

Er is de mogelijkheid de ondertekening, uitgaande van een mogelijke L en de S die daar staan, op PELS wijzen. Andere namen van de onderduikers kennen deze lettercombinatie niet aan het einde van de naam.

reconstructie met behulp van (Optical) Character Recognition (OCR) karakters.

De kleine letter =e= staat niet vast.

Een vlek heeft de letter uitgewist. Er is wel de uitgevloeide vorm van een kleine =e= te onderscheiden in de vlek.

Onder de kleine =e= is de =v= van het tussenvoegsel =van= van de naam van Pels te zien.

De eerste verticale iets schuine lijn kan een gemankeerde P zijn die bij het zetten van de handtekening door de, uit beweging ontstane vorm niet gelukt is. Boven aan de verticale streep is een kleine friemel naar rechts, van een begin te zien.

Door de onderste ronding van de S is een streep te zien die de indruk wekt dat er ook een G zou kunnen staan. Deze streep is onafhankelijk gezet en snijdt de S op twee punten.

Ook is deze lijn niet in een vloeiende beweging neergezet en is niet duidelijk wat de betekenis is.

14

De vermoedelijke tekenaar De familie van PELS bestond uit drie leden die waren ondergedoken op de Prinsengracht 263. Vader en moeder Hermann en Auguste van Pels en hun zoon Peter van Pels. Peter werd geboren op 8 november 1926 in OsnabrĂźck, Duitsland en vluchtte met zijn ouders in 1937 naar Amsterdam.

Peter van Pels in het voorjaar van 1942.

Hij werkt hier aan een stoel.

In het voorjaar van 1942 deed hij een opleiding houtbewerking en timmeren. Hij wordt door door o.a. Anne Frank en Miep Gies omschreven als verlegen en gevoelige jongen van 16. Hij werd geprezen om zijn mathematische intelligentie om logische verbanden en onderliggende principes te begrijpen. Tijdens de onderduik was hij het grootste deel van de dag op de zolder te vinden waar hij zich afzonderde. Het tekenen van de Westertoren vereist van de maker inzicht dat in het verlengde van zijn mathematische intelligentie ligt.

Het perspectief van de tekening heeft duidelijke fouten, maar de essentie is verrassend goed.

In het begin van augustus 1944 werd hij samen met de andere onderduikers verraden, gearresteerd en gedeporteerd naar Auschwitz. Hij stierf in Mauthausen op 5 mei 1945.

15

Over Peter van Pels is niet zo heel veel bekend, maar hij wordt wel omschreven als een jongen met gouden handen. Hij werd door mensen die hem gekend hadden namelijk geroemd als heel handig. Hij kon goed klussen en dingen repareren. Miep Gies, die hem kende omdat zij de onderduikers hielp, omschreef hem als een knappe jongen met dromerige ogen en een zacht karakter. Waarschijnlijk was hij ook verlegen en bescheiden, want Miep Gies had verder nooit een gesprek met hem. Bertel Hess, een nicht van de vader van Peter bevestigde na de oorlog dat hij inderdaad erg verlegen van karakter was. Anne Frank schrijft in haar dagboek verschillende dingen over hem. Ze schrijft in het begin van haar dagboek dat ze vindt dat hij een sterk minderwaardigheidsgevoel heeft en dat hij zichzelf een nietsnut noemde. Anne beschrijft hem als ze hem pas kent in haar dagboek als lui en kleinzerig, maar later komt ze daar op terug. Ze vindt hem geen nietsnut, maar iemand die juist bereid is van alles te doen. Ze beschouwt hem op een bepaald moment als een vertrouwenspersoon en ze praten vertrouwelijk als ze met zijn tweeĂŤn zijn. Ze groeien romantisch naar elkaar toe en hebben ze gevoelens voor elkaar die haar aan hem binden en vraagt ze zich af of ze verliefd is.

16

Aanwijzing in het dagboek van Anne Frank?

Er is een aanwijzing in het dagboek van Anne Frank uit het jaar 1942 dat de tekening op een indirecte manier zou kunnen verklaren zonder dat de tekening wordt genoemd.

Op 2 september 1942 schrijft Anne Frank in haar dagboek: “Ook wordt hij door niemand au sérieux genomen, daar hij verschrikkelijk kleinzerig en lui is. Gisteren was hij danig ongerust, omdat hij een blauwe in plaats van een rode tong gekregen had; dit zeldzame verschijnsel verdween evenwel net zo gauw als het gekomen was”.

Hier wordt door Anne Frank een voorval beschreven dat kan wijzen op een medische oorzaak van de blauwe tong van Peter van Pels.

Het zou ook goed mogelijk kunnen zijn dat Peter bij het maken van de tekening spuug heeft gebruikt om de sterrenhemel in te kunnen kleuren en/ of de penseel bevochtigde met zijn mond. Dat zou de blauwe tong kunnen verklaren. Het is bijzonder en opvallend.

Een medische oorzaak is niet aannemelijk omdat er na deze gebeurtenis geen beschrijving meer voorkomt in het dagboek dat Peter hier last van had, ’het verdween immers net zo gauw als het gekomen was’, volgens Anne. De oorzaken van een blauwe tong liggen bij jongeren over het algemeen aan een zuurstoftekort in het bloed en/of een gebrek aan energie. Ook in de latere onderduikperiode had Peter er geen last van ondanks het eenzijdige voedsel van de onderduikers wat op energieverlies zou wijzen. Anne Frank zou er hoogstwaarschijnlijk over geschreven hebben als een van de onderduikers ziek was. Op angstige gevoelens na wat er zou gebeuren als er iemand ziek zou worden, een dokter laten komen was onmogelijk, heeft zij alleen geschreven over een verkoudheid en een griepje.

De blauwe tong van Peter werd door Anne Frank in haar dagboek omschreven op 2 september 1942. Ze schrijft: ’Gisteren was hij danig ongerust, omdat hij een blauwe in plaats van een rode tong gekregen had’ Gisteren was 1 september 1942. Een dag waarop de zomerdriehoek aan de sterrenhemel te zien was. Tenminste als het onbewolkt was. Ervan uitgaand dat gisteren dan ook gisternacht, de nacht van 31 augustus op 1 september 1942 was en dat Peter de dag ervoor ’s avonds en wie weet ’s nachts op zolder was (Hij sliep naast de trap naar zolder en kon zonder iemand te storen makkelijk op zolder komen).

17

Hieronder staan de weerberichten van 31 augustus en 1 september 1942.

De nacht was onbewolkt en de sterren duidelijk zichtbaar. Ook de door de Duitsers ingestelde verduistering zorgde ervoor dat de sterrenhemel duidelijk te zien was.

Provenance

18

De tekening is gekocht bij een tweedehands winkel in Amsterdam-Zuid.

De eigenaresse had hem verkregen uit een kelderopruiming van Jacob (Jaap) Visser. Zij vertelde vijf jaar na aankoop dat: “de tekening is gemaakt door een onderduiker, door een kier van een gordijn”.

Dat had ze gehoord van Jacob Visser.

Jacob Visser werd geboren op 24-7-1924 in Deventer. Hij overleed op 291-2011 te Amsterdam. In 1938 ging Jacob Visser met zijn ouders naar Palestina. In 1942 nam hij dienst bij de Prinses Irene Brigade in Engeland.

Na de oorlog was hij in dienst van Stork waarvoor hij veel naar Belgisch Congo heen en weer reisde. Omdat deze baan “zijn roeping niet was” ging hij in Utrecht tandheelkunde studeren. Hij heeft zijn eerste praktijk in Hilversum. Later woont hij in Amsterdam op de Waldeck Pyrmontlaan 22, de Betuwestraat, Singel 263 en als laatste woonadres Bilderdijkkade 87.

(Info van: A.G. de man van de verkoopster T. de R. en tandarts). De kelderopruiming was dus bij een bekende van de verkoopster. De weduwe van Jacob Visser, Francis Wammes herinnert zich de tekening maar weet niets over de herkomst. “Misschien heeft Jaap het van een patiënt gekregen omdat hij Joods was” vertelt ze. Jacob Visser had geen kinderen. Hier stop de provenance. Tussen de dag dat de tekening uit het Achterhuis meegenomen werd en de verwerving ervan door Jacob Visser is het onbekend wie de tekening in bezit heeft gehad.

Over de dagen na de deportatie is over de verdere gang van zaken in het Achterhuis weinig bekend. Het dagboek van Anne Frank werd door de Duitsers op de grond gegooid waarna het door Miep Gies en Bep Voskuijl werd meegenomen. De huisraad werd door het collaborerende verhuisbedrijf Puls afgevoerd. Niet alles werd echter afgevoerd uit het Achterhuis.

Er kunnen ’waardeloze’ spullen zijn achtergebleven die later door anderen zijn meegenomen zoals veel van wat er op zolder achter bleef.

David Barnouw, oud-gerenommeerd onderzoeker van het NIOD (Nederlands Instituut van Oorlogsdocumentatie) van de geschiedenis van het Achterhuis en Anne Frank en de officiele onderzoeker naar wie het verraad van Prinsengracht 263 heeft gepleegd, schrijft mij hierover: “Miep Gies heeft samen met Bep Voskuijl na de inval de dagboeken en dagboekpapieren van Anne Frank bij elkaar gehaald en bewaard.

19

Een paar dagen na de inval werden de meubels weggehaald, maar er bleef nog veel papier achter, wat een tijd na de bevrijding door een verhuisbedrijf is weggehaald. Als de westertoren door één van de onderduikers is gemaakt, zou het ook aan één van de helpers kunnen zijn gegeven”.

Barnouw sluit hier niet de mogelijkheid uit dat de tekening na de oorlog op de zolder is gevonden.

Dr. Lou de Jong schreef in deel 12 van het veertiendelige standaardwerk Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog over manuscripten van Anne Frank dat: “die pas veel later na het einde van de oorlog werden gevonden op het achterste deel van de zolder”.

Ook bij Lou de Jong is er bewijs dat de zolder verborgen schatten bevatte die pas veel later werden gevonden.

De tekening de Westertoren 1942 kan na de deportatie van de onderduikers gedurende langere tijd op de zolder in het Achterhuis achtergebleven zijn en door een medewerker van de firma Opekta van Otto Frank, die het bedrijf hebben voortgezet of na de oorlog door een medewerker van het verhuisbedrijf dat de zolder van het Achterhuis heeft leeggehaald, meegenomen zijn. In het licht van de bevindingen van Dr.Lou de Jong hoeft dat niet vreemd te zijn. Een onbeholpen amateuristische tekening zou niet meteen en zeker niet net na de oorlog herkend zijn als een belangwekkend object.

Het gebruikte tekenmateriaal Een kunstenaar, een tekenaar kiest het materiaal en de instrumenten om zijn verbeelding vorm te geven. De verbeelding is geen exacte kopie van de werkelijkheid. Hij verbeeldt op een manier die bij hem past, bij zijn karakter en mogelijkheden. De mogelijkheden die de tekenaar van de Westertoren 1942 had waren beperkt. Hij moest het doen met wat voorhanden was in het voor- en achterhuis. In de kantooromgeving van het bedrijf van Otto Frank was er waarschijnlijk papier, karton, een kroontjespen, blauwe schrijfinkt, Oost-Indische inkt en misschien een tube plakkaatverf voor handen. Eenvoudiger materiaal is er niet te vinden. Allemaal het materiaal waarmee de tekening is gemaakt.

De toren is zeer secuur in lijnen getekend. Een welwillende maar niet geoefende tekenaar probeert als in de eerste pogingen de werkelijkheid zo getrouw mogelijk weer te geven. Het is duidelijk niet schetsmatig gebeurd. Lijnen worden gezet die de toren weergeven tot hij in de proble

20

men raakt en verward raakt in het perspectief van het rompdeel en 1e lantaarn van de toren.

Een deskundige van Christie’s (25 jaar ervaring) evenals een van de bekendste papierrestauratoren, de restaurator van het behang van Anne Franks kamer aan het eind negentiger jaren, herkent het karton en papier en materiaal als uit de tijd. De Oost-Indische inkt wordt makkelijk herkend. De blauw ingekleurde sterrenhemel heeft als mogelijkheid verdunde blauwe inkt of aquarel (plakkaat)verf.

21