EDITIE 2
STAPPENTELLERS
HOEFVERZORGING IN DIERENTUINEN
ZORG Stel je een paar schoenen voor, geschikt voor รกl je activiteiten. Waarmee je loopt, rent, springt, klimt en zelfs slaapt. Die je bij alle gelegenheden draagt en die een leven lang meegaan. Moeilijk voor te stellen voor een mens, maar de dagelijkse realiteit voor een hoefdier.
Een goed hoefmechanisme is bij paarden en andere hoefdieren van groot belang voor een effectieve schokdemping
De hoef is een hoornen overdekking van het uiteinde van de voet. Het is in feite een vergrote en versterkte nagel, bestaande uit twee bijzondere huidlagen: de lederhuid die zenuwen en bloedvaten bevat en die van binnen naar buiten de beschermende, ongevoelige opperhuid maakt. Van een hoef wordt gesproken als het de nagel is die bij het staan en lopen de grond raakt. De hoefdieren worden verdeeld in twee grote groepen: de evenhoevigen, waar onder meer giraffen, okapi’s, antilopen, runderen, herten, varkens, geiten en schapen toe behoren, en de onevenhoevigen waartoe paarden, zebra’s, neushoorns en tapirs gerekend worden. Bij de evenhoevigen zijn vooral de derde en vierde teen sterk ontwikkeld, zodat deze het meeste gewicht dragen, bij de onevenhoevigen is dat alleen met de derde teen het geval. Een goed hoefmechanisme zorgt ervoor dat het dier een goede doorbloeding heeft in de benen en dat de schokdemping optimaal is. Bij elke stap die een hoefdier neemt zet de hoef uit onder het gewicht van het lichaam en krimpt vervolgens weer in als het been wordt opgetild. Daarbij wordt het lichaamsgewicht verdeeld over de voor- en achterbenen. De voorbenen van zowel zebra als paard dragen ongeveer 60% en de achterbenen zo’n 40% van het gewicht.
2
Giraffe, okapi en zebra
Een giraffe bij een doorwaadbare plaats aan de Rufiji rivier in Tanzania
De giraffe (Giraffa camelopardalis) is een opvallende verschijning die met zijn volwassen hoogte van zes meter onbetwist de hoogste is van het dierenrijk. Opvallend kenmerk van deze diersoort is de witte tot crèmekleurige vacht die grotendeels bedekt wordt door donkere, onregelmatige vlakken met oranje, kastanjebruine, bruine of zwarte kleurschakeringen. Hoe ouder een giraffe is, hoe donkerder de vlekken zijn. De huid onder de vacht is dik en stelt de giraffe in staat om door doornstruiken te lopen zonder het gevaar op verwondingen. De lange nek, die net zoals bij de mens uit zeven nekwervels bestaat, wordt bedekt door een maan van rechtopstaande korte haren. Met zijn staart, die een lengte van ongeveer één meter heeft en eindigt in een donkere pluk haar, houdt het dier hinderlijke insecten van het lijf. Het majestueuze hoofd is getooid met twee horens waarop eveneens plukjes haar zit-
3
De leefomgeving voor een okapi in een dierentuin is - logischerwijs- anders dan in het wild
ten. Onder de lange dunne benen bevinden zich de hoeven die bij deze evenhoevigen in tweeĂŤn gesplitst zijn. Giraffes zijn zogenaamde telgangers, wat betekent dat de dieren de voor- en achterbenen aan ĂŠĂŠn zijde tegelijkertijd optillen bij het lopen. Bij gevaar kunnen giraffen zich snel uit de voeten maken: al galopperend bereiken ze snelheden tot wel zestig kilometer per uur. Niet gek voor een dier dat tussen de achthonderd en veertienhonderd kilo weegt. Nauw verwant aan de giraffe is de okapi (Okapia johnstoni), die pas in 1901 wetenschappelijk werd beschreven. De bouw is vergelijkbaar met die van de giraffe, hoewel zijn nek beduidend korter en dikker is en zijn lichaam kleiner. De karakteristieke hoorntjes, grote oren en de lange blauwe tong waarmee gemakkelijk bladeren van bomen kunnen worden geplukt, verraden de verwantschap. De vacht van de okapi is chocolade- bruin met witte en zwarte strepen op de achterflank en achterbenen. De benen lijken qua bouw op het eerste gezicht misschien op de benen van een zebra, er is echter geen sprake van verwantschap tussen deze twee diersoorten. Het hoofd van de okapi is bruin en rond de mond en neus zijn de zwarte tekening en de witte kaaklijn zichtbaar. De lengte die de dieren bereiken ligt om en nabij de twee meter met een gewicht van rond de tweehonderd kilo. Terwijl bij giraffen de man4
nelijke dieren het zwaarst zijn, is het tegenovergestelde bij okapi’s het geval: daar wegen de vrouwelijke dieren zo’n vijfentwintig tot vijftig kilo zwaarder dan hun mannelijke soortgenoten.
Het streeppatroon van de zebra - een vluchtdier - is mogelijk ontstaan om roofdieren in verwarring te brengen
Zebra’s (Equus sp.) behoren tot de paardachtigen en in het verleden is dan ook herhaaldelijk doch tevergeefs getracht deze wilde diersoort te temmen. De lichaamsbouw is vergelijkbaar met die van het paard, maar misschien is de uiterlijke gelijkenis met de ezelachtigen nog wel treffender. De vacht is bedekt met het welbekende streepjespatroon. Net als bij okapi’s heeft elke zebra een unieke tekening die een rol speelt bij de onderlinge herkenning. Over de precieze functie van de tekeningen zijn de meningen nog verdeeld, maar wetenschappers vermoeden dat roofdieren hierdoor moeilijker de individuele dieren in een dichte kudde kunnen onderscheiden. De zebra is een onevenhoevige
5
die met een gewicht van ongeveer vierhonderd kilo een lengte van ruim tweeëneenhalve meter kan bereiken. Hoefverzorging bij paarden Een herkenbaar beeld uit oudere films: de hoefsmid met tang en hamer die, in het flakkerende licht van de tot hoge temperaturen opgestookte oven, op een massief metalen aambeeld een stuk zwart geblakerd ijzer bewerkt tot een mooi gevormd hoefijzer. De paarden werden destijds ‘warm beslagen’ voor de beste maat en pasvorm. Tegenwoordig is dat niet meer noodzakelijk, zijn er standaard maten hoefijzers beschikbaar en worden de paarden ‘koud beslagen’. Het beroep van hoefsmid is oorspronkelijk medio
twintigste eeuw ontstaan om een oplossing te bieden voor de voetproblemen waarmee gedomesticeerde paarden te kampen hadden. Na het bekappen van de hoeven, waarbij de randen afgesneden en gevijld worden, bevestigt de hoefsmid een hoefijzer om overmatige slijtage van de hoeven te voorkomen. Het hoefijzer wordt vastgemaakt met behulp van nagels die in de hoefrand worden vast geslagen. Om de zes tot acht weken dienen de ijzers te worden vervangen. Paarden die intensief worden gereden, zoals bij dressuur, of werkpaarden die voor de kar staan hebben vaak een ijzer vanwege de sterke slijtage van de hoef. Tegenwoordig krijgt een paard ook een hoefijzer wanneer er sprake is van een orthopedisch probleem, bijvoorbeeld een misvorming in gewrichten of beenderen. Dat kan bijvoorbeeld voorkomen wanneer een hoef niet aangroeit, maar wel slijt. Wat het beste is voor een individueel paard, beslaan of slechts bekappen, wordt bepaald door hoefsmid en dierenarts. 6
Daarbij zijn er diverse methodes beschikbaar, variĂŤrend van traditioneel beslaan tot natuurlijk bekappen, waarbij geen hoefijzer wordt aangebracht, en Natural Hoof Balance. Kijken naar de natuur
Aan de hand van een protocol worden de drukpunten per hoef vastgesteld en afgetekend, waarna de verdere behandeling volgt
Van oudsher worden alle hoefsmeden op dezelfde manier opgeleid met het accent op het beslaan van de hoeven. Een traditionele hoefsmid genaamd Gene Ovnicek die tegen veel onoplosbare problemen aanliep, begon in 1986 aan een twee jaar durend onderzoek naar de hoef bij wilde en gedomesticeerde paarden. Dat leidde tot het waardevolle inzicht dat een hoef altijd dezelfde verhoudingen heeft, ongeacht de leefomstandigheden van het dier. De wilde paarden beschikten daarbij over hoeven die optimaal gesleten waren. Bekappen naar de verhouding die uit dit onderzoek naar voren is gekomen, bleek een goede oplossing te zijn om allerlei voetproblemen bij gedomesticeerde paarden te
7
voorkomen, op te lossen danwel te verminderen. Daartoe wordt een protocol uitgevoerd waarbij de drukpunten per hoef worden vastgesteld en afgetekend. Vervolgens wordt de hoef bekapt, geschaafd of wordt er een opzetstuk bevestigd. Deze methode, die Natural Hoof Balance wordt genoemd, verbetert de doorbloeding van de hoef, verklaart Jean-Paul Reijersen die deze technieken in Nederland toepast. Het biedt oplossingen bij aandoeningen als kreupelheid, hoefbevangenheid of hoefzweren. Hoewel je misschien een brede naamsbekendheid bij bedrijven in de
branche zou verwachten van een dergelijke innovatie methode, blijkt dat toch allerminst het geval. Bij navraag blijkt de Koninklijke Nederlandse Hippische Sportbond (KNHS), de officiĂŤle overkoepelende organisatie voor hippische recreatie-, wedstrijd- en topsport, geen ervaringen te hebben met Natural Hoof Balance. Desalniettemin neemt het aantal gecertificeerde hoefsmeden dat deze methode omarmt toe. Een tweejarige opleiding, die in Nederland aangeboden wordt door de Hippo Sofia Academie, is daarvoor vereist. 8
vooral curatief plaats vindt, dus pas wanneer de hoeven te lang worden of als er zich daadwerkeToepassingen in dierentuinen lijk problemen voordoen. Men is van mening dat aan de preventieve kant met name gekeken Nederland beschikt over twaalf dierentuinen die moet worden naar typen bodembedekking en onzijn aangesloten bij de Nederlandse Vereniging dergrond om de oorzaak van eventuele problevan Dierentuinen (NVD). Deze dierentuinen houmen aan te pakken, in combinatie met voldoenden dieren vanuit verschillende landen, waaronde beweging voor de dieder ook giraffen, oka[ uit een rondvraag bij dierentuinen blijkt dat ren en goede eiwitvrije pi’s en zebra’s. Omdat voetbehandeling vooral curatief plaats vindt ] voeding om de hoornhier sprake is van nietgroei in de hoef niet te gedomesticeerde dierstimuleren. Ben Westersoorten, waarmee de omgang anders verloopt veld, vakgroephoofd afdeling Afrika in Diergaardan bij gedomesticeerde paarden, is ook de dade Blijdorp, geeft aan dat ook de dieren in de gelijkse verzorging slechts in beperkte mate verRotterdamse dierentuin weinig hoefproblemen gelijkbaar. Niettemin is het een interessante hebben en dat aandacht voor de verblijfsinrichvraag of de inzichten en technieken van Natural Hoof Balance ook hier toegepast zouden kunnen ting cruciaal is. ‘Enkele zebra’s hebben wel eens een hoefzweer, maar die verdwijnt vanzelf weer’. worden ter verbetering van diergezondheid en De algehele tendens is dus om zo weinig mogedierenwelzijn. Uit een rondvraag bij de dierentuilijk op de dieren zelf in te grijpen, maar de nen blijkt dat voetbehandeling bij de hoefdieren leefomgeving te optimaliseren. Een punt van aan9
dacht blijft niettemin de toepassing van algehele narcose bij de curatieve behandeling. Hoewel de verdoving van gezonde dieren meestal geen nadelige gevolgen heeft, kunnen er in sommige gevallen (levensbedreigende) complicaties ontstaan. Gezien de ontwikkelingen rondom de inzet van diertraining voor periodieke gezondheidscontroles van dierentuindieren zou het niet verwonderlijk zijn als ook de -preventieve danwel curatieve- voetverzorging voor hoefdieren op enig moment tot het standaard verzorgingspakket zou gaan behoren. In Ouwehands Dierenpark in Rhenen werkt Jan Bos al ruim twintig jaar als dierenarts. Zijn eigen dierenkliniek is direct gelegen naast het park. Waar de andere NVD-dierentuinen geen voorstander zijn van preventieve hoefverzorging, is Jan dit wĂŠl. ‘Je kunt het vergelijken met een mest-onderzoek of met de maandelijkse voetverzorging bij olifanten, dat zijn routinematige con-
troles. Door de hoeven van de hoefdieren twee keer per jaar te verzorgen tijdens een algehele controle die toch al plaats vindt, minimaliseer je de kans op het ontstaan van enige hoefproblemen’. Deze extra stap neemt niet weg dat ook in deze dierentuin primair de aandacht uitgaat naar verblijven die zo zijn ingericht dat harde en zachte ondergrond elkaar afwisselen. De aanwezige stenen hebben bovendien een ruwe bovenkant, waardoor ze als een vijl werken en de hoeven daardoor afslijten. Ontwikkelingen In de Verenigde Staten, de thuisbasis van Natural Hoof Balance, lopen de ontwikkelingen al enkele jaren voor op ons land. Steve Foxworth, hoofd van de Equine Lameness Prevention Organization (E.L.P.O.) consulteerde Denver Zoo met betrekking tot de succesvolle behandeling van een giraffe met terugkerende hoefzweren, en
10
GEÏNTRIGEERD DOOR GIRAFFEN ? LEES DAN DE ROMAN ‘GIRAFFE’ VAN J.M. LEDGARD
meer dierentuinen tonen interesse. De in Nederland werkzame Natural Hoof Balance -smeden Joke Nibbelink en Theo Flonk hebben een periode in de Verenigde Staten meegedraaid om ervaring op te doen. Joke vertelt: ‘In Colorado ben ik bij een bekapping geweest van een okapi. De hoefstructuren zijn precies hetzelfde als bij een paard, ook al zijn okapi’s twee-tenig. Steve Foxworth werkt momenteel aan een protocol voor twee-tenige dieren, zodat gecertificeerde smeden ook bijvoorbeeld giraffes, okapi’s, gazelles en buffels kunnen behandelen’. Kennis, inzicht en samenwerking vormen daarbij de cruciale factoren. Joke vervolgt: ‘Je moet zó goed weten hoe de biomechanica werkt om een gewenst resultaat te krijgen. Natural Hoof Balance bestaat voor een belangrijk deel uit richtlijnen die in een protocol zijn vastgelegd, maar eigen ervaringen zijn onmisbaar bij een behandeling. Of je nu een Natural Hoof Balance smid bent, een dierenarts, een paardeneigenaar of een dierverzorger, we zijn allemaal samen verantwoordelijk voor de gezondheid en het welzijn van de dieren in onze zorg’.
11
COLOFON Uitgever:
WildWorld B.V. (www.wildworld.nl | info@wildworld.nl)
Website Wildlife Magazine:
www.wildlifemagazine.nl
Hoofd- en Eindredactie:
Marco Westerhof
Sales:
Marco Westerhof
Redactie:
Marco Westerhof
Vormgeving:
Marco Westerhof
Tekst:
Natascha Maaijen
Educatie:
Marco Westerhof
Advies:
Ellen Messing (Stoas Wageningen | Vilentum Hogeschool)
Met dank aan de geïnterviewden:
Jan Bos (Ouwehands Dierenpark), Joke Nibbelink (Natural Balance hoefsmid), Ben Westerveld (Diergaarde Blijdorp)
Fotografie, Film & Illustraties:
fotohalo (p.8 przewalskipaarden) impalastock (p.4 okapi) Joke Nibbelink (p.9 behandeling zebra door Steve Foxworth, p.11 diertraining, p.12 behandeling kudu) KateLeigh (p.2 paarden in beweging) Laura Morales Ontoria (p.1 giraffe) Mafuta (cover giraffe met jong) Marco Westerhof (p.3 giraffe aan de oever, p.5 zebra’s op de vlucht, p.13 zebra’s, p.14 giraffe) Margriet Markerink (p.7,8,9 behandeling paard) visualdensity (p.6 traditionele smederij)
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Advertenties worden geplaatst buiten verantwoordelijkheid van de uitgever. De meningen en zienswijzen in deze uitgave vertegenwoordigen niet per se de meningen en zienswijzen van WildWorld B.V.. Wildlife Magazine is verkrijgbaar in de Apple iBookstore. De e-magazine versies zijn beschikbaar voor leden van Reefz (www.reefz.nl) en geselecteerde partnerorganisaties. Aanvullende educatiematerialen zijn beschikbaar via Reefz iQ. Kijk voor advertentiemogelijkheden op de website: www.wildworld.nl/communications Eerste verschijningsdatum: 06 oktober 2014. © 2014 WildWorld B.V