De kunst van het werken Handelen in het digitale tijdperk
VIENNA BIENNALE 2015
Ausstellungsmanifest Die Kunst zu arbeiten. Handeln in die digitale Moderne Auteur: Inge Scholz-Strasser Vormgeving: Buero Bauer Vertaling: Willem Giezeman
VIENNA BIENNALE 2015: IDEAS FOR CHANGE
Deze zomer werd in Wenen de eerste Vienna Biennale: Ideas for Change georganiseerd op initiatief van het MAK ( Österreichisches Museum für angewandte Kunst/ Gegenwartskunst). Het MAK is in 1863 gesticht om de opkomende Industriële Revolutie in Oostenrijk aan te jagen. Er was grote behoefte aan vormgeving, aan toegepaste kunst voor producten. Christoph Thun-Hohenstein, de huidige directeur van het MAK, heeft een aantal instellingen voor architectuur, design en kunst in Wenen bij elkaar gebracht om voor de eenentwintigste eeuw na te denken over de vormgeving (in de breedste zin van het woord) van de Digitale Revolutie die gaande is. Het denken over de digitale revolutie vindt haar theoretische fundering in het werk van Hannah Arendt waar zij Arbeid, Werken en Handelen onderscheidt. Arbeid en Werken zijn noodzakelijk om de mens te reproduceren. Het gaat om voedsel, onderdak, veiligheid: alles wat het voortbestaan mogelijk maakt. Handelen is onlosmakelijk verbonden met vrijheid. Handelen betekent vrijheid. En vrijheid betekent handelen. We kunnen daarom onze vrijheid enkel ervaren in interactie met anderen. Handelen is daarom altijd een sociaal gegeven. Mensen zijn pas vrij als ze zich vrij gedragen. Je kan niet “vrij zijn”, zonder je daar ook naar te gedragen in je handelingen. Die vrijheid uit zich onder meer door tegen de heersende sociale denkwijze in te durven denken. Handelen is de activiteit die de mens uniek maakt. De stelling van de Vienna Biennale is dat de digitale revolutie ‘Arbeid’ en ‘Werk’ steeds meer overbodig maakt. De reproductie van de mens wordt over-
genomen door ‘machines’. Daarmee krijgt de mens de kans zich te richten op het ‘Handelen’. Hij zal steeds meer zijn eigen vrijheid daadwerkelijk kunnen vormgeven. Hij mag en moet creatief zijn om zinvol te leven. Creativiteit is daarom een sleutelbegrip van de menselijke toekomst. Dit manifest, dat geschreven is ter gelegenheid van de Vienna Biennale, agendeert zaken die van belang zijn voor de moderne creatieve mens. Als ‘Arbeid’ en ’Werk’ dramatisch in omvang afnemen moeten we nieuwe vormen van werk vinden zodat zoveel mogelijk mensen een zinvol, op handelen en creativiteit gebaseerd leven krijgen. Nieuwe technologie moet mensen in hun kracht zetten. Kunstenaars en creatieve professionals zijn het voorbeeld. Nieuw werk vraagt om nieuwe consumptiepatronen en om anders denken over zaken doen. De digitale revolutie (3D printers/Internet der dingen) maakt productie door de klant mogelijk: individueel, lokaal en specifiek. Als de reproductie grotendeels gegarandeerd is, komt er weer ruimte voor het ambachtelijke, dat naar zijn aard duurzaam en lokaal is. Het onderwijs moet mensen klaarstomen voor het nieuwe werk. Dit nieuwe werk vraagt creativiteit, openstaan voor nieuwe technologie en ondernemerschap van iedereen vraagt. Een ondernemerschap dat gebaseerd is op samenwerking, delen en eerlijke beloning. Steden zijn netwerken van improvisatie, creativiteit en vernieuwing. Ze zullen moeten worden vormgegeven als stimulerende habitat voor het handelen in de digitale revolutie. Willem Giezeman
Arbeid mag geen luxe worden
Het digitale tijdperk heeft grote consequenties voor de relatie tussen mens en machine. Dit geldt in het bijzonder voor menselijke arbeid: zowel voor lichamelijke als geestelijke activiteit. We moeten er van uitgaan dat in de komende decennia een belangrijk deel van handwerk en routinebanen vervangen wordt door automatisering. Gezien de enorme leercapaciteit van digitale machines zullen zelfs banen verdwijnen die tot nu toe niet
werden gezien als routine. “Ouderwetse” arbeid wordt daarmee een schaars goed en moet door slimme maatregelen verder ontwikkeld worden, zodat het geen luxe van de elite wordt. Centraal in de benadering van duurzame “nieuwe’ arbeid staat menselijke creativiteit.
1
Hard werken om nieuw werk uit te vinden
Als je op zoek bent naar werk, ben je aangewezen op de cyclus: personeelsadvertenties, open sollicitaties en sollicitatiegesprekken. Dat sluit sociale innovatie uit. Zowel door ‘globalized networking’ als door onophoudelijke digitale communicatie neemt de concurrentiedruk en het isolement toe. Assessment centers, head hunters, arbeidsbureaus en HRM bieden ruimte noch tijd om met het zoeken naar een baan nieuwe perspectieven te ont-
wikkelen voor onze samenleving. Wat als het uitvinden van werk de banenjacht vervangt? Wat als gedeeld werk in de plaats van arbeidsdeling komt? Wat als concurrentie samenwerking wordt? Het is de poging waard om op een andere manier naar werk te zoeken.
2
Bedrijven met toekomst zetten mensen in hun kracht
Ondanks al het enthousiasme over de wonderen van de digitale revolutie schieten mensen er niks mee op als ze overbodig worden. De succesvolste bedrijven van morgen, net als de start ups van vandaag, beginnen te begrijpen dat mensen niet vernederd willen worden door steeds briljanter digitaal gereedschap, maar gesterkt willen worden in hun betekenis en waardigheid. Wat we nodig hebben zijn bedrijven die er in slagen digitale
intelligentie te combineren met menselijke kwaliteiten als creatieve nieuwsgierigheid, vakmanschap, sociale vaardigheid, empathie, fijnzinnigheid en verantwoordelijkheid voor het milieu. De beste bedrijfsmodellen van de toekomst zullen ons in staat stellen om, in een verstandig samenspel met de machine, de wereld te verbeteren en ook nog lol te hebben.
3
Elke leeftijd zijn eigen creativiteit
De uitdagingen van vandaag vragen om nieuwe manieren van denken en handelen – kort gezegd: creativiteit. Creativiteit werd lang verbonden met artistieke vormgeving, nu wordt het beschouwd als een sleutelbegrip voor maatschappijverandering dat effect heeft op alle terreinen van het leven. We weten tegenwoordig uit de hersenwetenschap dat iedereen creatief is. We moeten alleen begrijpen hoe we onze creativiteit kunnen gebruiken. Kunstenaars en creatieve
professionals dienen in dit opzicht als voorbeeld. We moeten een nieuw begrip van creativiteit ontwikkelen als een middel om ons persoonlijk potentieel aan te boren en om betekenis en zingeving voor onszelf te creĂŤren. Op deze manier kan zowel handwerk als denkwerk (en daarmee economisch handelen) onze sociale omgeving op een duurzame manier vormgeven.
4
Nieuw werk heeft nieuwe consumptie nodig
De toekomst van het werken heeft mensen nodig die de moed kunnen opbrengen om werk te doen dat nieuw is en nog nauwelijks ooit gedaan. Tegelijkertijd moeten wij allemaal als consumenten moed tonen, omdat de producten van dit nieuwe werken klanten nodig hebben. Zo zal elke keuze van de consument een keuze zijn over welke kant het opgaat met menselijke arbeid. Terwijl het kopen van automatisch gefabriceerde,
goedkope producten de mainstream-ketens verrijkt, neemt met de vraag naar lokale en regionale producten onze eigen levenskwaliteit toe. Zelfs een hogere prijs betaalt zich sneller terug omdat het product beter is, duurzamer en leuker om te gebruiken. We hebben een andere houding nodig: creatieve mensen voor het nieuwe werken en kwaliteitsbewuste consumptie! 5
Anders denken over zaken doen
Ondernemingen produceren en verkopen producten waarvoor voldoende vraag is. Tot nu toe was dat de dominante logica voor veel bedrijven. In de toekomst komen infrastructuur en technologie beschikbaar die individuen in staat stellen om producten naar hun eigen smaak en behoefte te ontwikkelen en te fabriceren. Het internet der dingen en 3D printers zullen in toenemende mate productie mogelijk maken bij de klanten thuis,
die daarmee ‘prosumers’ worden die produceren wat ze consumeren. Individuen krijgen zo toegang tot nieuwe mogelijkheden voor creatief vormgeven en produceren. Het individuele, lokale en bijzondere zal een nieuwe impuls geven aan nieuwe vormen van productie en consumptie.
6
Het werk van onze handen
Ambachtelijkheid is niet een trend; het is de toekomst. De ontdekking en waardering van bewezen materialen en technieken bieden de kans om lokaal te produceren en natuurlijke hulpbronnen te sparen. Ambachtelijkheid is niet een luxe voor weinigen maar een noodzakelijke strategie voor onze hele samenleving. De kwaliteit en houdbaarheid van ambachtelijke producten garanderen duurzaamheid; ze zijn het waard om gerepareerd te worden en te worden doorgegeven
aan de volgende generatie. Zodoende zijn ze op de langere termijn in kosten lager dan goedkope massaproducten die onder onvoorstelbare omstandigheden gefabriceerd worden. Zij verkrijgen hun kunstmatige biografie alleen door reclame. De mogelijkheden die ambachtelijkheid met zich brengt, worden zichtbaar in nieuwe vormen van ‘shared communities’ zoals gemeenschappelijke werkplaatsen en repair cafés. 7
Onderwijs produceert werk
De toenemende digitalisering en automatisering van productie- en bedrijfsprocessen gaan gepaard met een verlies van traditionele banen en de opkomst van nieuwe functieprofielen. Tegelijkertijd heeft zich een trend ontwikkeld naar meer complexe functies. Dit vraagt om nieuwe dienstverlening en nieuwe vormen van zakendoen. Om deze uitdaging aan te kunnen, hebben we behoefte aan gespecialiseerde kennis en nieuwe
vaardigheden, die het traditionele onderwijssysteem nog niet aanreikt. Creativiteit en openstaan voor nieuwe technologieĂŤn, voor nieuwe manieren van werken en ondernemerschap zijn essentieel. Voor de toekomst van het werken zullen zowel het onderwijssysteem als de mensen zichzelf moeten richten naar deze nieuwe eisen en zich daarin blijven ontwikkelen.
8
Delen schept werk
Concurrentie stimuleert bedrijven, zo zegt men. Maar welke bedrijven verrijken onze levens? Door zingeving boven winst te stellen en samenwerking boven concurrentie kunnen we economische handelen opnieuw vormgeven. Er zijn al voorbeelden: van de ‘economy of the common good’ en de economie van het delen –delen in plaats bezitten- tot de ‘open source transfer’ van kennis. Delen betekent verdelen en dingen
samen gebruiken. Dit schept werk en spaart natuurlijke hulpbronnen. Laten we onze ideeën, banen, gereedschap en contacten delen! Laat ons netwerken bouwen in plaats van rigide structuren! Het zal niet alleen grote bedrijven helpen, maar juist de kleinste ondernemingen. Samenwerking zit in onze genen, maar het moet ontwikkeld worden.
9
Beloon werk redelijk
Werk maakt werk. Lichamen die werken moeten steeds weer verzorgd worden. Dit noemen we reproductieve arbeid, die meestal werd verricht door onderbetaalde vrouwen. Vandaag de dag werken duizenden migrantenvrouwen in deze sector. Verpleegsters uit AziĂŤ werken in ziekenhuizen, academici uit buurlanden maken huizen schoon. Hun families in de thuislanden zijn gedwongen het opvoeden van kinderen en de
zorg voor zwakkeren anders te organiseren. Deze transnationale zorgketens maken de globale crisis in de zorg zichtbaar. Tegen deze achtergrond moet de vraag naar de waarde van reproductief werk uitgedrukt in geld politiek en sociaal opnieuw aan de orde worden gesteld.
10
Werk aan je plaats in de stad
Stadslucht maakt vrij. Miljoenen mensen over de wereld zijn deze belofte gevolgd. De aantrekkingskracht van steden zal alleen nog maar toenemen. Anders dan bij bedrijven worden steden productiever en creatiever naarmate ze groter zijn. Steden zijn knooppunten van vernieuwing. Toevallige ontmoetingen, veelzijdige netwerken en de druk om te improviseren, maakt werken in de stad creatief. Europese steden in het
bijzonder, met hun idee van het mengen van functies en mensen van verschillende origine, bieden voedingsbodem die het vernuft van de stedeling stimuleert. De stad is niet alleen gebouwde omgeving maar een manier van leven. In het digitale tijdperk vinden we de stad ook steeds meer op het platteland –overal daar mensen netwerken en inventief zijn.
11
Werkomgeving ontwerpen
Door de voortschrijdende digitalisering breidt werk zich steeds meer uit over ons persoonlijk leven en onze vrije tijd. Ze dringt door in opvoeding en onderwijs. Hoofdarbeid in het bijzonder kan niet langer ruimtelijk begrensd worden. Daarom moet het stedelijk gebied opnieuw bedacht, georganiseerd en ontworpen worden, evenals onze directe werkomgeving. Architectuur, design en de kunsten spelen een sleutelrol in de toekomst
van de werkomgeving. Zij moeten ons oplossingen bieden voor zowel hoog kwalitatief werk van individuen als mogelijkheden aanreiken voor nieuwe vormen van werk. Zij dienen niet alleen een functioneel doel, maar spelen ook een rol in het creĂŤren van identiteit en in de politiek.
12