Het wetenschappelijk onderzoek naar voetreflexmassage in de periode 2010-2013 by Wouter Groen

HET WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE IN DE PERIODE 2010-2013

! !

Auteur: Wouter Groen. Eindscriptie Voetreflexplus Total Health: 3e jaar. Locatie: Amstelveen. Datum: november 2013. WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

INHOUDSOPGAVE

! Inleiding !

blz. 3

Hoofdstuk 1: Vraagstelling 1.1. Kanttekeningen 1.2. Achterliggende ideeën

blz. 4-5

Hoofdstuk 2: Onderzoeksmethode 2.1. Definitie ‘wetenschappelijk artikel’ 2.2. Definitie ‘voetreflexmassage’ 2.3. Selectie artikelen op vorm, onderwerp & taal 2.4 Selectie tref -of zoekwoorden 2.5 De zoekmethode 2.6 Overzicht vindplaatsen & artikelen

Hoofdstuk 3: Bespreking resultaten 3.1. De artikelen 3.1.1. Zwangerschap en lage rugpijn 3.1.2. Fysiologisch onderzoek 3.1.3. Een innovatieve onderzoekstechniek 3.1.4. De wetenschappelijke waarde van de onderzoeken 3.1.5. Meta-analyse of ‘systematic review’ 3.1.6. ‘Systematic reviews’ en de conclusies 3.2. De vindplaatsen

Hoofdstuk 4: Conclusies & discussie 5.1. De artikelen 5.2. De vindplaatsen

! Hoofdstuk 5: Samenvatting ! Hoofdstuk 6: Bronnen !

blz. 4-5 blz. 5

blz. 6-12 blz. 6-8 blz. 8 blz. 9 blz. 9 blz. 10 blz. 10-12

blz. 13-24 blz. 13-14 blz. 14-15 blz. 15-16 blz. 16-17 blz. 17-18 blz. 18-21 blz. 22-22 blz. 23-24

blz. 25-28 blz. 25-27 blz. 28 blz. 29-31 blz. 32-33

Bijlage 1: Overzicht gevonden artikelen Bijlage 2: Overzicht gevonden vindplaatsen

blz. 34-61 blz. 62-66

! !

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

INLEIDING

Voordat ik aan deze eindscriptie begon had ik mij al enigszins verdiept in het wetenschappelijk onderzoek naar voetreflexmassage. Dit waren enkele steekproeven om een beeld te krijgen van dit onderzoek en de resultaten. Toen ik met deze opdracht voor een eindscriptie de kans kreeg om mij verder in dit onderwerp te verdiepen heb ik deze met beide handen aangegrepen. Als aankomend voetreflexmassagetherapeut ben ik om diverse redenen in dit onderwerp geïnteresseerd. Allereerst heb ik mijn eigen ervaringen met cliënten in mijn massagepraktijk. Deze ervaringen zijn wisselend als het gaat om aantoonbare positieve resultaten, zowel bij fysieke, medische klachten als geestelijke klachten. Hoewel ik achteraf vaak wel kon verklaren waarom de resultaten niet bevredigend waren, ben ik hierdoor geïnteresseerd geraakt in de precieze werking van voetreflexmassage in het menselijk lichaam. Dit bracht mij al snel bij het wetenschappelijk onderzoek naar voetreflexmassage, omdat ik in mijn eigen vakgebied geen sluitende, bevredigende verklaringen was tegengekomen die ook aantoonbaar zijn. Door dit onderzoek werd ik mij bewust van het belang van de wetenschappelijke acceptatie van voetreflexmassage. Tot dusver lijkt hier op wereldwijd niveau nauwelijks of geen sprake van te zijn. Dit is waarschijnlijk een van de redenen waarom voetreflexmassage evenals andere complementaire, alternatieve geneeswijzen nog te vaak met de nodige scepsis wordt bekeken. Vanuit dit perspectief gezien zal een wetenschappelijke acceptatie van voetreflexmassage belangrijke consequenties hebben. Het kan niet alleen de scepsis wegnemen die er nu bestaat, maar het kan er indirect ook voor zorgen dat de reguliere gezondheidszorg voetreflexmassage meer zal accepteren en met voetreflexologen zal willen samenwerken. Dit kan er op de lange termijn voor zorgen dat voetreflexmassage niet alleen meer bekendheid krijgt, maar ook dat er meer werk voor voetreflexologen zal zijn. Uiteindelijk kunnen hierdoor meer mensen profijt hebben van deze massagevorm en therapie.

! !

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Hoofdstuk 1: VRAAGSTELLING

! Mijn vraagstelling luidt: waaruit bestaat het wetenschappelijk onderzoek naar voetreflexmassage in de afgelopen vier jaar (2010-2013) zoals dit nu op internet in wetenschappelijke artikelen te vinden is?

! 1.1. Kanttekeningen Ik wil bij deze vraagstelling de volgende kanttekeningen maken. a) de keuzes voor deze periode, het internet en wetenschappelijke artikelen zijn ingegeven door mijn wens om het onderwerp af te bakenen zodat het onderzoek niet te grootschalig werd; wat betreft de periode spreek ik gemakshalve over vier jaar, maar hier geldt dat ik het onderzoek per oktober 2013 heb afgesloten en de laatste drie maanden niet zijn meegenomen; b) ik wilde het meest recente en actuele onderzoek in kaart brengen omdat het mijn verwachting was – op basis van de steekproeven die ik al had gedaan - dat ik op deze manier de grootste hoeveelheid artikelen zou vinden; uit mijn steekproeven was namelijk het beeld ontstaan dat het wetenschappelijk onderzoek naar voetreflexmassage grofweg in de jaren negentig van de vorige eeuw is begonnen en dat dit onderzoek sindsdien is toegenomen; c) met de keuze voor deze periode hoopte ik ook wetenschappelijk onderzoek te vinden dat ondertussen geen last meer heeft van allerlei kinderziektes; tijdens mijn steekproeven was namelijk gebleken dat bepaalde onderzoeken het etiket ‘wetenschappelijk’ kregen terwijl dit door andere collega-wetenschappers soms in twijfel werd getrokken, omdat de onderzoeksmethoden niet zouden voldoen aan de hoogst haalbare wetenschappelijke criteria; behalve dat hierdoor dergelijke onderzoeken maar tot op zekere hoogte bruikbaar zijn bestaat hierbij ook het risico dat voetreflexologen de conclusies van deze WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

onderzoeken gebruiken ter promotie terwijl dit zonder kritische kanttekeningen niet terecht is.

! 1.2: Achterliggende ideeën Een van de achterliggende ideeën bij deze vraagstelling is dat het eindresultaat een kleine databank aan artikelen zal opleveren. Een databank of overzicht dat voetreflexologen en andere geïnteresseerden kunnen raadplegen of kunnen gebruiken voor toekomstig onderzoek. Een ander idee is dat het een dergelijke databank ook meer licht kan werpen op de vraag hoe het momenteel gesteld is met de wetenschappelijke reputatie van voetreflexmassage, en daarmee de wetenschappelijke acceptatie. Tenslotte hoop ik dat een aantal van deze artikelen conclusies bevatten die kunnen bijdragen aan de vraag hoe voetreflexmassage precies werkt in het menselijk lichaam. Antwoorden hierop zouden indirect wellicht kunnen verklaren waarom het bij bepaalde fysieke, medische klachten en/ of geestelijke klachten positieve resultaten kan geven. Dit laatste is niet het eigenlijke onderwerp van deze scriptie, maar ik hoop dat deze scriptie met de gevonden artikelen hiertoe kan bijdragen.

! ! ! ! ! ! ! ! WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Hoofdstuk 2: ONDERZOEKSMETHODE

! Zoals uit de vraagstelling blijkt heb ik mij voor de onderzoeksmethode beperkt tot het internet. De reden is niet alleen dat ik de methode zelf wilde afbakenen, maar ook omdat internet tegenwoordig hét medium is om bronnen te vinden. Om tot een degelijke onderzoeksopzet te komen heb ik eerst de volgende subvragen met betrekking tot de vraagstelling beantwoord: 1. wat wordt hier verstaan onder ‘wetenschappelijke artikelen’?; 2. wat wordt hier verstaan onder ‘voetreflexmassage’? 3. hoe worden de artikelen geselecteerd als het gaat om de vorm, het onderwerp en de taal waarin zij zijn geschreven? 4. welke tref -of zoekwoorden worden hierbij gebruikt? 5. hoe ziet de systematiek eruit van het onderzoek? 6. hoe worden de artikelen en de vindplaatsen/websites verwerkt in de definitieve overzichten hiervan?

! 2.1 Definitie ‘wetenschappelijk artikel’ Om tot een bruikbare definitie van een wetenschappelijk artikel te komen ben ik te rade gegaan bij een van de meest geraadpleegde internetencyclopedieën ter wereld, de Wikipedia. Hierin wordt de gestandaardiseerde structuur van het wetenschappelijk artikel als volgt beschreven: “A scientific article has a standardized structure, which varies only slightly in different subjects. Ultimately, it is not the format that is important, but what lies behind it - the content. However, several key formatting requirements need to be met:

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

1) The title attracts readers' attention and informs them about the contents of the article. Titles are distinguished into three main types: declarative titles (state the main conclusion), descriptive titles (describe a paper's content), and interrogative titles (challenge readers with a question that is answered in the text). Some journals indicate, in their instructions to authors, the type (and length) of permitted titles. 2) The names and affiliations of all authors are given. In the wake of some scientific misconduct cases, publishers often require that all co-authors know and agree on the content of the article. 3) An abstract summarizes the work (in a single paragraph or in several short paragraphs) and is intended to represent the article in bibliographic databases and to furnish subject metadata for indexing services. 4) The content should be presented in the context of previous scientific investigations, by citation of relevant documents in the existing literature, usually in a section called an ‘Introduction’. 5) Empirical techniques, laid out in a section usually called ‘Materials and Methods’, should be described in such a way that a subsequent scientist, with appropriate knowledge of and experience in the relevant field, should be able to repeat the observations and know whether he or she has obtained the same result. This naturally varies between subjects, and does not apply to mathematics and related subjects. 6) Similarly, the results of the investigation, in a section usually called ‘Results’, data should be presented in tabular or graphic form (image, chart, schematic, diagram or drawing). These display elements should be accompanied by a caption and discussed in the text of the article. 7) Interpretation of the meaning of the results is usually addressed in a ‘Discussion’ or ‘Conclusion’ section. The conclusions drawn should be based on the new empirical results while taking into consideration prior knowledge, in such a way that any reader with knowledge of the field can follow the argument and confirm that the conclusions are sound. That is,

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

acceptance of the conclusions must not depend on personal authority, rhetorical skill, or faith. 8) Finally, a ‘References' or ‘Literature Cited’ section lists the sources cited by the authors in the format required by the journal.”1

Ik heb in mijn onderzoek bovenstaande criteria voor een wetenschappelijk artikel aangehouden. Waar een gevonden artikel niet volledig voldeed aan deze criteria, heb ik dit vermeld in een noot (zie bijlage 1).

! 2.2 Definitie ‘voetreflexmassage’ Ik ben hier uitgegaan van alle vormen van voetreflexmassage en/of voetreflexmassagetherapie. De belangrijkste reden is dat ik op basis van mijn steekproeven wist dat in de samenvattingen van de artikelen (mijn uitgangspunt in deze zoektocht, zie onder 2.3) bijna nooit te achterhalen is welke vorm van voetreflexmassage is toegepast. Hier wordt maar heel sporadisch melding van gemaakt. Ook wordt er hierin geen duidelijk onderscheid gemaakt tussen voetreflexmassage en voetreflexmassagetherapie. Om deze reden heb ik in de rest van de scriptie het woord ‘voetreflexmassage’ aangehouden. Verder heb ik ook de artikelen over ‘voetmassage’ meegenomen. De voornaamste reden is dat voetmassage genoeg raakvlakken lijkt te hebben met voetreflexmassage. Een andere reden is dat in de samenvattingen van deze artikelen niet altijd duidelijk is of het specifiek om voetmassage gaat of wellicht een vorm van voetreflexmassage. Bij deze artikelen heb ik wel een noot geplaatst zodat duidelijk is dat het hier om ‘voetmassage’ zou gaan.

! ! ! WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

2.3 Selectie artikelen op vorm, onderwerp & taal

! Ik ben op zoek gegaan naar de samenvattingen van de artikelen en niet de volledige artikelen. De praktische reden hiervoor is dat ik op basis van de steekproeven al wist dat lang niet ieder artikel in zijn volledigheid te vinden is zonder betaling en/of lidmaatschap van een website. In mijn zoektocht ben ik uiteindelijk wel een aantal volledige artikelen tegengekomen waarvan ik er ook een aantal heb gebruikt in de bespreking van mijn resultaten (zie hoofdstuk 3). Mocht de lezer het volledige artikel willen raadplegen dan is het aan te bevelen om deze op titel via Google te zoeken. Ik heb alleen die samenvattingen meegenomen waarin voetreflexmassage duidelijk het onderwerp van het onderzoek was en als woord (meestal het Engelse ‘reflexology’) ook vaak was terug te vinden in de titel van het artikel. Ik ben eveneens uitgegaan van alle samenvattingen die of in het Engels zijn gepubliceerd als zijnde de belangrijkste internationale voertaal of alle samenvattingen waarvan een Engelse vertaling te vinden was. Is alleen de samenvatting in het Engels en het artikel niet, dan heb ik dit vermeld bij de titel. De titels van die artikelen staan tussen vierkanten haakjes, waarna tussen vierkanten haakjes volgt in welke taal het volledige artikel is geschreven.

! 2.4 Selectie tref -of zoekwoorden De Engelstalige trefwoorden die ik systematisch heb gebruikt zijn: ‘reflexology’, ‘footreflexology’ en ‘footmassage’. Deze trefwoorden bleken het meest effectief te zijn. Dit bleek uit de proef die ik in het begin van het onderzoek heb gedaan waarbij ik een aantal andere woorden heb uitgeprobeerd.

! WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

2.5 De zoekmethode

! Ik ben mijn onderzoek begonnen aan de hand van een aantal bekende medische databanken. Een leidraad hierbij was een lijst op Wikipedia van bekende databanken voor wetenschappelijke artikelen.2 Hierbij heb ik een selectie gemaakt op basis van ‘disciplines’ (‘medical’,‘health care’ en ‘multidisciplinary’ als deze laatste relevant genoeg was) en op basis van de vraag of tenminste de samenvattingen van de artikelen vrij toegankelijk waren of niet. Tevens heb ik in de beginfase via de Wikipedia een lijst van tijdschriften/websites geraadpleegd die gewijd zijn aan onderzoek naar complementaire, alternatieve geneeswijzen.3

Hoewel deze bronnen het startpunt waren van mijn onderzoek, heb ik tijdens de zoektocht ook minder systematisch doorgezocht op ondermeer bepaalde artikeltitels, websites en auteurs. Dit leverde nogal eens verrassende resultaten op die lieten zien dat ‘creatief internetbrowsen’ in onderzoek nuttig kan zijn.

! 2.6 Overzicht vindplaatsen & artikelen De vindplaatsen in deze scriptie zijn de websites die ik tijdens dit onderzoek heb geraadpleegd. Deze websites hadden tezamen een heel divers karakter. Ik heb ook een overzicht gemaakt van deze vindplaatsen, waarbij ik de naam, het adres van de vindplaats en een korte omschrijving van het doel van deze vindplaats geef (in Engelse bewoordingen). Op deze manier kan de waarde van de vindplaats ook enigszins worden beoordeeld. Een extra check is het gebruik hierbij van Google. Aan het einde van mijn onderzoek bleek iedere samenvatting van een artikel op titel via Google traceerbaar te zijn. Dit is meteen de reden dat ik de vindplaatsen van ieder gevonden artikel niet apart heb vermeld (zie bijlage 1).

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Ik heb ervoor gekozen om alle artikelen op onderwerp te rangschikken om tot een helder overzicht te kunnen komen. Daarbij heb ik een chronologische volgorde aangehouden (vanaf 2010 tot heden).Verder heb ik sommige artikelen onder meerdere onderwerpen geplaatst, omdat dit vanwege het onderwerp of deelonderwerp relevant genoeg was. Voor het vermelden van ieder artikel heb ik de methode overgenomen zoals die gebruikt wordt in de samenvatting of ‘abstract’ van een wetenschappelijk artikel. Hierbij vermeld ik bij ieder artikel respectievelijk de titel, de auteurs, het tijdschrift of de website waar het is gepubliceerd, de publicatiedatum, het tijdschrift -of websitenummer, de bladzijden en het doel en de conclusies van het onderzoek. Het doi-nummer of de ‘digital object identifier’ heb ik er eveneens aan toegevoegd. Zoals de naam al aangeeft is dit een nummer is waarmee vele electronische documenten sinds 2000 zijn vastgelegd. De introductie ervan heeft een hele specifieke functie:“A digital object identifier (DOI) is a character string (a ‘digital identifier’) used to uniquely identify an object such as an electronic document. Metadata about the object is stored in association with the DOI name and this metadata may include a location, such as a URL, where the object can be found. The DOI for a document is permanent, whereas its location and other metadata may change. Referring to an online document by its DOI provides more stable linking than simply referring to it by its URL, because if its URL changes, the publisher need only update the metadata for the DOI to link to the new URL”.4 Niet ieder artikel heeft echter een doi-nummer gekregen. Als het ontbreekt in de artikelgegevens heb ik deze niet gevonden. Op de doiwebsite5 kan je op basis van het betreffende nummer het document terugvinden. Hierdoor is deze website naast Google (of Google scholar) ook een geschikte, betrouwbare manier om het artikel terug te vinden.

Als de samenvatting een relevante aanvulling bevatte na de conclusie heb ik deze toegevoegd. Een voorbeeld hiervan is ‘Implications for nursing’. Een toevoeging waarin wordt aangegeven welke implicaties de conclusie kan hebben voor het verplegend personeel.

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

In het algemeen geldt: als een van de bovenstaande artikelgegevens ontbreekt betekent dit dat ik deze niet heb kunnen vinden. Dit heb ik ook vermeld in de noot.

! 1 !

Scientific article: https://en.wikipedia.org/wiki/Scientific_article

2 !

List of â&#x20AC;Ś : https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_academic_databases_and_search_engines

3 !

Alternative medicine: https://en.wikipedia.org/wiki/Complementary_and_alternative_medicine

4 !

Digital object identifier: https://en.wikipedia.org/wiki/Digital_object_identifier

5 !

http://www.doi.org

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Hoofdstuk 3. BESPREKING RESULTATEN De resultaten die hier worden besproken zijn de gevonden artikelen en de vindplaatsen van de artikelen. Beide overzichten van de resultaten zijn te vinden in de twee bijlagen achterin de scriptie.

! 3.1 De artikelen Het is ondoenlijk om in het bestek van deze scriptie alle artikelen in detail te bespreken. Ik heb ervoor gekozen om alleen de in mijn ogen meest opvallende resultaten te bespreken. Hierbij geldt dat ik dit afwisselend heb gedaan op basis van de samenvattingen van de artikelen of op basis van de volledige artikelen (in dit laatste geval heb ik hier met een voetnoot melding van gemaakt). Allereerst heb ik alle resultaten geturfd. Het zijn in totaal 76 artikelen waarvan 66 over voetreflexmassage en 10 over voetmassage. Verdeeld over de verschillende onderwerpen zijn het in totaal 95 artikelen vanwege een aantal relevante overlappingen op onderwerp. Hier het overzicht van de onderwerpen: Borstkanker (6), cardiovasculaire ziekten (5), cerebrale parese (1), chirurgische interventies (2), constipatie (2), dementia (4), diabetes (2), doe-het-zelf voetreflexmassage (3), dysmenorroe (1), epilepsie (2), fybromyalgie (2), fysiologie (6), heelwordingscrisis (1), hemodialyse patiënten (1), hypertensie (1), kanker (4), voetreflexmassage in de gezondheidszorg (2), koude intolerantie (1), multiple sclerosis/MS (2), ziekte van Parkinson (1), patiënten met chronische ziekten (1), pijn (3), premenstrueel syndroom/PMS (1), reumatoïde artritis (1), lage rugpijn (10), slapeloosheid/insomnie (3), stress (1), vermoeidheid (1), voetmassage (10), voetreflexmassage algemeen (2), zwangerschap (13). De conclusies/resultaten van bijna alle onderzoeken waarin de effecten van voetreflexmassage of voetmassages bij bepaalde medische klachten zijn onderzocht, zijn positief. ‘Positief’ in de zin dat zij, hoe voorzichtig WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN

2013

gesteld soms ook, aantonen dat het gebruik van voetreflexmassage een positieve werking zou kunnen hebben bij mensen met een bepaalde medische klacht. Hierbij kan bij de conclusies een onderscheid worden gemaakt van ‘voorzichtig’, ‘gematigd positief’ of ‘zeer positief’. Slechts twee artikelen hebben een negatieve conclusie, d.w.z. dat er geen verband is aangetoond. In twee artikelen onthoudt men zich van een conclusie.

! 3.1.1. Zwangerschap en lage rugpijn De meest opvallende resultaten qua onderwerp zijn de hoogste scores bij zwangerschap (13) en lage rugpijn (10).Voetmassage scoort eveneens hoog met 10 resultaten, maar een aparte bespreking hiervan heb ik hier vanwege het onderwerp buiten beschouwing gelaten. Bij zwangerschap zijn er ook drie artikelen betreffende voetmassage. Alle conclusies bij zwangerschap zijn positief (ook die met de voetmassage) met als uitzondering een artikel waarin het voorbehoud wordt gemaakt dat vervolgstudies nodig zijn. Als het gaat om lage rugpijn zijn negen van de tien resultaten positief. Slechts in één artikel onthoudt men zich van een conclusie vanwege de kleinschaligheid van het onderzoek. Waarom zijn het juist deze onderwerpen die hoog scoren? Hier zijn geen conclusies te trekken op basis van de artikelen zelf. Een verklaring voor Zwangerschap zou kunnen zijn dat zwangerschapsreflexologie een bekend specialisme binnen de voetreflexmassage is.Verder valt hierbij op dat acht van de dertien artikelen van Iraanse afkomst zijn en slechts één van Westerse oorsprong. Het is niet duidelijk waarom Iran hier zo goed is vertegenwoordigd. Voor de hoge score van lage rugpijn zou misschien de verklaring kunnen zijn dat het een bekende medische klacht is waar voetreflexmassage ook voor zou kunnen werken. Ook hier is het opnieuw opvallend dat zeven van de tien artikelen uit Iran afkomstig zijn en slechts één uit het Westen (als Roemenië hier voor het gemak even tot het Westen mag worden gerekend). Dit roept opnieuw de vraag op die hier eveneens niet WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN

2013

beantwoord kan worden: waarom juist uit Iran? Wat hieruit in ieder geval blijkt is dat Iran, ook op basis van de overige artikelen over andere onderwerpen, in de onderzochte periode een behoorlijk productief land is op het gebied van wetenschappelijk onderzoek naar voetreflexmassage.

! 3.1.2. Fysiologisch onderzoek Een ander resultaat zijn de boeiende artikelen die onder het kopje ‘Fysiologie’ zijn ondergebracht. Deze zes artikelen zijn overigens niet de enige die hier betrekking op hebben, want ook onder een aantal andere onderwerpen zijn er artikelen te vinden die qua inhoud ook nog enigszins overlappen met ‘fysiologie’. Gezien de inhoud van de artikelen zijn het onderzoeken waarin de fysiologische werking van voetreflexmassage wordt onderzocht of, zoals in twee gevallen, een kritische blik wordt geworpen op onderzoeken die dit hebben gedaan en waarin ook voorstellen worden gedaan voor betere vervolgstudies. Onderzoeken die alle van belang zijn wil er meer duidelijkheid komen over de precieze werking van voetreflexmassage in het menselijk lichaam. Een goed voorbeeld is de Japanse studie met de titel ‘Activity in the primary somatosensory cortex induced by reflexological stimulation is unaffected by pseudo-information: a functional magnetic resonance imaging study’. Het volledige artikel is elders te vinden.6

De onderzoekers hebben hier gebruik gemaakt van een moderne techniek uit het huidige hersenonderzoek: functionele MRI. Een techniek waarbij een verhoging van de activiteit in een bepaald deel van de hersenen zichtbaar wordt gemaakt in een driedimensionaal beeld. Bij activering van dit gebied is een sterkere doorbloeding te zien. Een van de resultaten was dat bij de stimulatie van het reflexzonegebied van het oog meer activiteit te zien was in het hersengebied dat verbonden is met het gezicht.

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN

2013

Op het eerste gezicht lijkt dit misschien een onbeduidend resultaat, maar de betekenis hiervan is groot. Deze techniek maakt het nu mogelijk om meer verbanden te gaan leggen tussen de stimulatie van bepaalde reflexzonegebieden en hersenactiviteiten. Als zodanig is dit onderzoek zelfs baanbrekend te noemen. Verder is niet onbelangrijk dat de onderzoekers het in hun conclusie hebben over een positieve ‘robust relationship’ tussen het reflexzonegebied en het betreffende hersengebied. Dit betekent vertaald dat het hier om een sterk verband gaat. Een dergelijke uitgesproken conclusie is een zeldzaamheid in alle gevonden artikelen.

! 3.1.3. Een innovatieve onderzoekstechniek Een ander artikel waarin eveneens gebruik wordt gemaakt van een innovatieve onderzoekstechniek is te vinden onder het kopje ‘Borstkanker’ en is getiteld ‘Understanding the role of stimulation in reflexology: development and testing of a robotic device.’7 De onderzoekers hebben een speciaal robotachtig apparaat ontworpen om de reflexzonegebieden te kunnen stimuleren zonder gebruik van een voetreflexmasseur. Het achterliggende idee was om de menselijke factor bij het toepassen van voetreflexmassage uit te sluiten. De reden hiervoor is dat onderzoekers in het verleden erop hebben gewezen dat de voetreflexmasseur met zijn aanraking en zijn conversatie de werking van de voetreflexmassage zou kunnen beïnvloeden. De onderzoekers zijn er niet alleen in geslaagd om een dergelijk apparaat te ontwerpen dat voldeed, maar de resultaten lieten ook aanzienlijke symptoomverbeteringen zien bij vrouwen die chemotherapie hadden ondergaan voor hun borstkanker.

Ondanks deze uitstekende resultaten zou het onderzoek misschien toch niet helemaal voldoen. In een andere bespreking is te lezen dat hier het placebo effect niet helemaal valt uit te sluiten, omdat de vrouwen die het

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN

2013

experiment ondergingen vooraf wellicht de verwachting hadden dat met deze behandeling hun symptomen zouden verbeteren.8

Deze bespreking van dit artikel brengt eveneens een andersoortige, essentiële kwestie aan het licht als het gaat om het algemene gebruik van de samenvattingen van de artikelen. Vanzelfsprekend is de informatie in de samenvattingen tamelijk summier en ontbreekt er ook informatie.Voor een volledig begrip van de artikelen verdient het daarom aanbeveling – als het mogelijk is - om het hele artikel te lezen. Mocht dit niet kunnen zonder betaling en/of lidmaatschap van een databank dan kan het de moeite lonen om via Google op de titel andere besprekingen te zoeken waarin meer informatie te vinden is.

! 3.1.4. De wetenschappelijke waarde van de onderzoeken Een terugkerend thema in mijn onderzoek was de vraag: hoeveel wetenschappelijke waarde hebben de conclusies van de onderzoeken? Een vraag die teruggebracht kan worden tot de kernvraag: voldoen de onderzoeken aan de hoogst haalbare wetenschappelijke eisen die men aan zulke onderzoeken stelt? Een vraag die door de aard of de conclusie van meerdere gevonden artikelen of besprekingen ervan wordt opgeroepen. Een van de voorbeelden hiervan is terug te vinden in mijn bespreking van het artikel in de vorige paragraaf, waarin een auteur wees op het placebo effect dat mogelijk in het onderzoek een rol zou kunnen hebben gespeeld.9 Als dit het geval is, hoeveel waarde heeft de conclusie dan nog met betrekking tot de onderzochte groep vrouwen?

Het is echter opmerkelijk dat dit thema terugkeert in mijn onderzoek terwijl er bij wetenschappelijke publicaties zoiets bestaat als ‘peer review’. Dit is te omschrijven als een kwaliteitscontrole van het artikel voor publicatie door een of meerdere mensen die beschikken over dezelfde competenties (‘peers’) als de auteurs/onderzoekers van het artikel.10 Deze methode wordt gebruikt om ervoor te zorgen dat het artikel – en daarmee het onderzoek - zoveel mogelijk aan alle wetenschappelijke

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN

2013

criteria voldoet. Deze controle wordt meestal ook gebruikt om te bepalen of het onderzoek voor publicatie in aanmerking komt. Ik heb in het kader van deze scriptie niet onderzocht of alle artikelen een ‘peer review’ hebben ondergaan, maar publicatie mag veronderstellen dat dit is gebeurd. Een mogelijke verklaring dat dit niet altijd en/of kwalitatief niet goed is gebeurd is afkomstig uit de Wikipedia: “The emergence of institutional digital repositories where scholars can post their work as it is submitted to a print-based journal has taken formal peer review into a state of flux. Though publicizing a preprint online does not prevent it from being peer reviewed, it does allow an unreviewed copy to be widely circulated. On the positive side this change has led to faster dissemination of novel work within the scientific community; on the negative it has made it more difficult to discern a valid scientific contribution from the unmeritorious.”11

Deze ontwikkeling is misschien ook mede de reden dat meta-analyses van andermans onderzoeken ook het onderwerp zijn in een aantal gevonden artikelen. In dit geval gaat het om zogenaamde ‘systematic reviews’. “A systematic review is a literature review focused on a research question that tries to identify, appraise, select and synthesize all high quality research evidence relevant to that question. Systematic reviews of highquality randomized controlled trials are crucial to evidence-based medicine.”12

! 3.1.5. Meta-analyse of ‘systematic review’ Onder het kopje ‘Fysiologie’ bevinden zich drie artikelen van grotendeels hetzelfde Britse onderzoeksteam waarbij hun eerste onderzoek niet alleen leidt tot een discussie van een geschikt, wetenschappelijk verantwoord onderzoeksmodel, maar uiteindelijk ook tot een ‘systematic review’. Deze artikelenreeks geeft eveneens een goed beeld van een kritische, wetenschappelijke werkwijze bij deze onderzoeken en waartoe dit kan leiden.Van ditzelfde Britse onderzoeksteam zijn onder het kopje

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN

2013

‘Cardiovasculaire ziekten’ ook twee artikelen te vinden. Deze heb ik hier buiten beschouwing gelaten, omdat zij minder relevant waren. Hun eerste publicatie uit 2012 is getiteld: ‘Reflexology has an acute (immediate) haemodynamic effect in healthy volunteers: a double-blind randomised controlled trial.’ De conclusie van dit eerste onderzoek luidt: “Reflexology massage applied to the upper part of the left foot may have a modest specific effect on the cardiac index of healthy volunteers.” Afgaande op hun tweede artikel uit 2013 zijn de onderzoekers tijdens dit eerste onderzoek zaken tegengekomen die hen ertoe bracht om vervolgens een ‘discussion paper’ te publiceren over het onderzoeksmodel zelf. De titel luidt: ‘A proposed reductionist solution to address the methodological challenges of inconsistent reflexology maps and poor experimental controls in reflexology research: a discussion paper.’ De onderzoekers hebben hierin kritisch gekeken naar de bewering van voetreflexologen, werkend volgens de Ingham methode, dat de stimulatie van bepaalde reflexzonegebieden een toename van de bloedtoevoer naar het ermee verbonden orgaan zou bewerkstelligen. Dit laatste wordt ook hemodynamiek genoemd. De conclusie van de onderzoekers luidt: “Reflexology researchers face two key methodological challenges that need to be addressed if a specific treatment-related hemodynamic effect is to be scientifically demonstrated. The first is the problem of inconsistent reflexology foot maps; the second is the issue of poor experimental controls. This article proposes a potential experimental solution that we believe can address both methodological challenges and in doing so, allow any specific hemodynamic treatment effect unique to reflexology to experimentally reveal itself.” In het hierop volgende artikel, eveneens uit 2013, is het onderzoeksteam nog een stap verder gegaan. De titel verraadt het al: ‘Is there a specific hemodynamic effect in reflexology? A systematic review of randomized controlled trials.’ Hierin hebben zij een studie gemaakt van andere onderzoeken waarin het hemodynamische effect van voetreflexmassage is onderzocht. Hun conclusie luidt: “This systematic review found that

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN

2013

although reflexology has been shown to have an effect on selected hemodynamic variables, the lack of methodological control for nonspecific general massage effects means that there is little convincing evidence at this time to suggest the existence of a specific treatment-related hemodynamic effect. Furthermore, the review found that few studies of reflexology controlled for nonspecific effects in order to isolate any specific active component, despite the hemodynamic claim being a key part of the therapeutic value of reflexology. Therefore, further research approaches using more innovative designs and robust methods that can allow a treatment-induced, therapeutically beneficial hemodynamic effect to reveal itself are needed to help reflexology purchasers make a more informed decision about the safety and product quality of the reflexology hemodynamic claim and for reflexologists to be able to guarantee minimum product quality, validity, and safety standards in their practice.” Heel kort samengevat, er zijn als het gaat om het onderzoek naar het hemodynamische effect van voetreflexmassage betere onderzoeken nodig wil men met conclusies komen die de toets van de kritiek volledig kunnen doorstaan. In een ander artikel, te vinden onder het kopje ‘Voetreflexmassage in het algemeen’, is een ander onderzoeksteam nog een stap verder gegaan in hun ‘systematic review’. Het artikel is getiteld: ‘Reflexology: an update of a systematic review of randomised clinical trials.’ Ik heb jammer genoeg niet het volledige artikel kunnen vinden, maar de conclusie van de samenvatting luidt: “It is concluded that the best clinical evidence does not demonstrate convincingly reflexology to be an effective treatment for any medical condition.” Deze onderzoekers zetten dus harde vraagtekens bij nog andere onderzoeken uit het verleden waarin het doel was om de effecten van voetreflexmassage bij andere medische klachten aan te tonen. Sterker nog, voetreflexmassage zou voor geen enkele medische klacht een effectieve behandeling zijn.

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN

2013

In een bespreking van het artikel worden de volgende argumenten van dit onderzoeksteam aangehaald: a) “inadequate control for non-specific effects; b) small sample sizes; c) the range and primary outcome measures varied so much that it was difficult to compare; d) frequency and duration of sessions also varied tremendously, making comparison impossible; e) follow-up period also varied significantly, making conclusions difficult.”13

In deze bespreking wordt ook de volgende aanbeveling van het onderzoeksteam weergegeven voor collega-onderzoekers van toekomstig onderzoek: “They conclude by encouraging researchers to base future studies on the standards of the CONSORT (http://www.consortstatement.org/) for trial design and reporting.”14

Kortom, dit onderzoeksteam heeft niet alleen heldere argumenten voor hun conclusies, maar geeft eveneens een concreet advies waarmee betere onderzoeken kunnen worden opgezet.

! 3.1.6. ‘Systematic reviews’ en de conclusies Ik heb eerder opgemerkt dat het de moeite waard kan zijn om in het geval van het ontbreken van het volledige artikel andere besprekingen te zoeken van het artikel. Dit bleek ook het geval als het gaat om het laatstgenoemde onderzoeksteam. Hierdoor kwam ik er ondermeer achter dat een van de auteurs van dit artikel, E. Ernst, in 2009 ook al een ‘systematic review’ heeft gepubliceerd over voetreflexmassage. Dit is getiteld: ‘Is reflexology an effective intervention? A systematic review of randomised controlled trials.’15 Ditmaal is hij de enige auteur. Het artikel is gebaseerd op een soortgelijk artikel van hem en een collega uit 1997.16 Het artikel uit 2009 is een

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN

2013

update hiervan zoals hijzelf hierin zegt. De conclusie hiervan heeft precies dezelfde strekking als het latere artikel uit 2011: “The best evidence available to date does not demonstrate convincingly that reflexology is an effective treatment for any medical condition.”17

Een andere vondst is dat deze onderzoeker een lijst van artikelen op zijn naam heeft staan waarin behalve voetreflexmassage ook andere complementaire, alternatieve geneeswijzen kritisch zijn getoetst en zijn toetsing niet zijn doorgekomen.18 Blijkbaar horen de alternatieve, complementaire geneeswijzen tot zijn favoriete onderzoeksgebied.

Ernst is zeker niet de enige onderzoeker die een dergelijke kritische ‘systematic review’ heeft gepubliceerd over voetreflexmassage met soortgelijke conclusie.19 Of de conclusies van deze auteurs volledig gerechtvaardigd zijn kan ik in het kader van deze scriptie niet beoordelen. Om deze reden moeten hun eisen nu vooral worden gezien als een inspiratie voor collega-onderzoekers om het wetenschappelijk onderzoek naar voetreflexmassage op het hoogste niveau te brengen.

Uiteindelijk zeggen hun conclusies echter niets over de validiteit van de positieve conclusies uit de eerdere, door hun kritisch bekeken onderzoeken. Wel in de zin dat de onderzoeken niet voldeden aan de hoogste wetenschappelijke criteria. Maar stel dat deze onderzoeken opnieuw worden gedaan – dit keer volgens het wetenschappelijke boekje - dan zouden de conclusies misschien nog steeds dezelfde kunnen zijn. Tenslotte is het de vraag of dit misschien al niet is gebeurd in nieuwe onderzoeken sinds 2008. Hierbij zouden de onderzoekers dan gehoor hebben gegeven aan de aanbeveling van Ernst en anderen om betere onderzoeken neer te zetten. Ik heb hiervoor geen aanwijzingen gevonden, maar zowel de volledige inhoud als de bronvermelding van de betreffende artikelen kan hier wellicht meer duidelijkheid over geven.

! ! ! WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN

2013

3.2 De vindplaatsen.

! Wat betreft de resultaten aangaande de vindplaatsen zijn er een aantal algemene opmerkingen te maken. Hoewel ik hierbij tamelijk systematisch te werk ben gegaan, kwam ik juist in het doorzoeken op artikelen onverwachts af en toe goede vindplaatsen tegen. Dit onderdeel maakte het onderzoek ook verrassend en onvoorspelbaar. Kortom, doorzoeken of ‘browsen’ maakt het onderzoek er niet alleen leuker op, maar kan ook prima resultaten opleveren. Er zijn twee vindplaatsen die er duidelijk uitspringen als het gaat om het effectief zoeken en vinden van de artikelen. Dit zijn op de eerste plaats – hoe kan het ook bijna anders - Google en op de tweede plaats Pubmed. Alle samenvattingen van de gevonden artikelen zijn ook op titel via Google terug te vinden. Tevens levert vooral Google allerlei andere verwijzingen naar hetzelfde artikel op die ook bruikbaar kunnen zijn. Een trend die zichtbaar is geworden in dit onderzoek is het ontbreken van recent Deens wetenschappelijk onderzoek en de daaraan verbonden vindplaats(en). Uit mijn eerdere steekproeven voor deze scriptie was gebleken dat menig artikel uit de beginperiode van het wetenschappelijk onderzoek naar voetreflexmassage (de jaren negentig van de vorige eeuw) van Deense afkomst was. De reden is waarschijnlijk dat voetreflexmassage hier de meest populaire alternatieve therapie was, zowel door het aantal beoefenaars als de clientèle. Ik heb over het ontbreken hiervan ook per e-mail contact opgenomen met de ‘Danish Reflexologists Association’, waar ik tijdens een van mijn steekproeven artikelen op aanvraag had gekregen. Bij navraag bleek dat men ermee is gestopt, omdat er geen geld meer was voor onderzoek en hun onderzoeken niet aan alle wetenschappelijke criteria voldeden. Wel kreeg ik de verwijzing naar twee universiteiten, een in Denemarken en een in Noorwegen, waar mogelijk nog onderzoek wordt gedaan. Afgaande op de websites heb ik niets kunnen vinden. WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN

2013

Vindplaatsen die misschien meer artikelen kunnen opleveren zijn twee Chinese databanken: CNKI en Wanfang Med Online. Het zoeken naar Engelstalige artikelen in deze databanken via de algemene zoekfunctie leverde nauwelijks iets op. Maar er is in beide gevallen de mogelijkheid om via alle opgenomen tijdschriften ook Engelstalig te zoeken. Dit is echter monnikenwerk waar ik in het kader van deze scriptie geen tijd voor had. Andere vindplaatsen en aanverwante artikelen die nog de moeite waard kunnen zijn om onderzoek naar te doen zijn de websites/artikelen die gewijd zijn aan CAM (Complementaire en alternatieve geneeskunde) of CAT (Complementaire en alternatieve therapie). Voetreflexmassage kan hier deel vanuit maken.

! 6 !

Miura, N. et al: http://www.biomedcentral.com/1472-6882/13/114

7 !

Reid Bush, T. et al: http://www.asbweb.org/conferences/2011/pdf/54.pdf

8 !

Flynn, LL. et al: http://reflexscience.weebly.com/reflexology-robotic-device.html

9 !

Flynn, LL. et al: http://reflexscience.weebly.com/reflexology-robotic-device.html

10 !

Scientific article: https://en.wikipedia.org/wiki/Scientific_article

11 !

Scientific article: https://en.wikipedia.org/wiki/Scientific_article

12 !

Systematic review: https://en.wikipedia.org/wiki/Systematic_review

Ernst, E. et al (2011): http://www.takingcharge.csh.umn.edu/explore-healing-practices/reflexology/ what-does-research-say-about-refloxology 13 !

Ernst, E. et al (2011): http://www.takingcharge.csh.umn.edu/explore-healing-practices/reflexology/ what-does-research-say-about-refloxology 14 !

Ernst, E. (2009a): https://www.mja.com.au/journal/2009/191/5/reflexology-effective-interventionsystematic-review-randomised-controlled-trials; Ernst, E. (2009b): http://www.ncbi.nlm.nih.gov/ pubmed/19740047 15 !

16 !

Ernst, E. et al (1997): http://informahealthcare.com/doi/abs/10.3109/13814789709160323

Ernst, E. (2009a): https://www.mja.com.au/journal/2009/191/5/reflexology-effective-interventionsystematic-review-randomised-controlled-trials 17 !

18 !

Ernst, E. [publicaties]: http://www.labome.org//expert/uk/peninsula/ernst/e-ernst-182707.html

19 ! Wang,

M.Y. et al (2008): http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18489444

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN

2013

Hoofdstuk 4: CONCLUSIES & DISCUSSIE

! Waaruit bestaat het wetenschappelijk onderzoek naar voetreflexmassage in de afgelopen vier jaar zoals dit nu op internet in wetenschappelijke artikelen te vinden is? Dit is de vraagstelling van deze scriptie. Allereerst de algemene opmerking hierover dat ik met dit onderzoek niet pretendeer volledig te zijn. Hoewel ik tamelijk systematisch te werk ben gegaan kan het zijn dat ik een enkel artikel of een goede vindplaats heb gemist. Ook kan mijn categorische indeling van de artikelen naar onderwerp voor sommige lezers discutabel zijn, maar niet zodanig dat deze niet zou voldoen. Ditzelfde geldt ook voor mijn opname van artikelen over voetmassage. Ook is mijn bespreking van de resultaten selectief en subjectief. Een interessant onderwerp dat bijvoorbeeld hierin ontbreekt, maar wel terugkomt in een aantal artikelen is de inconsistentie van voetreflexzonekaarten.Vanuit verschillende methoden worden namelijk verschillende kaarten gebruikt als het gaat om het lokaliseren van voetreflexzones. Een kwestie die verreikende consequenties kan hebben, zoals bijvoorbeeld de geloofwaardigheid ervan naar clientĂ¨le of andere buitenstaanders. Dit is echter een op zichzelf staand, mogelijk nieuw onderwerp voor een vervolgscriptie mocht deze al niet bestaan. Ik ben echter tevreden met de resultaten. De artikelen bieden niet alleen een breed, divers overzicht uit de periode 2010-2013, maar samen met de vindplaatsen bieden zij ook de mogelijkheid om in Nederland een databank op te zetten met daarin een volledig overzicht van alle wetenschappelijke artikelen over voetreflexmassage vanaf het begin tot heden. Het overzicht van de vindplaatsen biedt daarbij de mogelijkheid om eveneens de artikelen van voor 2010 vrij makkelijk te verzamelen en in kaart te brengen. Als zodanig vormt deze scriptie een goed vertrekpunt voor vervolgstudies. Uiteindelijk kan een dergelijke databank ertoe bijdragen dat er niet alleen een wetenschappelijke acceptatie komt van voetreflexmassage, maar belangrijker nog, een bredere acceptatie,

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN 2013

bekendheid en gebruik van voetreflexmassage in de Nederlandse samenleving.

! 4.1 De artikelen Mijn conclusies met betrekking tot de gevonden artikelen luiden als volgt: a) de totaalscore van alle gevonden artikelen is 76; de gevonden resultaten/conclusies uit de onderzoeken waarin de effecten van voetreflexmassage of voetmassages bij bepaalde medische klachten zijn onderzocht, zijn bijna allemaal positief. Positief in de betekenis dat zij aantonen dat het gebruik van voetreflexmassage een positieve werking zou hebben bij mensen met een bepaalde medische klacht; b) er zijn een aantal onderwerpen waar opvallend veel onderzoek naar is geweest, zoals zwangerschap en lage rugpijn, waarvan het merendeel van de artikelen afkomstig is uit Iran, voor zowel de hoge score als de Iraanse afkomst zijn geen duidelijke verklaringen; c) de artikelen met het fysiologische onderzoek naar voetreflexmassage zijn misschien wel het meest boeiende - en zeker het meest baanbrekende - onderdeel van deze scriptie, omdat het de precieze werking van voetreflexmassage in het menselijk lichaam tot onderwerp heeft; als zodanig heb ik met deze scriptie - naar ik vooraf ook hoopte kunnen bijdragen aan de vraag hoe voetreflexmassage precies werkt; d) een opmerkelijk resultaat is het artikel onder ‘Borstkanker’ waarin evenals in een aantal andere artikelen - gebruik is gemaakt van een innovatieve onderzoekstechniek door het ontwerpen van een robotachtig apparaat die voetreflexmassages kan geven; e) bij het gebruik van de artikelen luidt het advies voor een beter kritisch begrip ervan om niet alleen af te gaan op de samenvatting, maar of het volledige artikel te raadplegen of – bij gebrek hieraan – andere besprekingen van het artikel te raadplegen;

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN 2013

f) ondanks het wetenschappelijke karakter van de gepubliceerde onderzoeken, het bestaan van ‘peer review’ en meta-analyses of ‘systematic reviews’, luidt het advies om er als lezer ook zelf kritisch mee om te gaan; niet ieder resultaat/conclusie hoeft voort te komen uit een onderzoek dat voldoet aan de hoogst haalbare wetenschappelijke eisen; hierdoor kan de validiteit ervan op z’n minst discutabel zijn of zelfs ontbreken; een hulpmiddel voor een kritische toetsing is het vorige advies (zie onder ‘e’), maar vooral ook de eigen kritische instelling van de lezer; g) het overzicht van de artikelen heeft geen helder en definitief antwoord opgeleverd als het gaat om de vraag hoe het momenteel gesteld is met de wetenschappelijke reputatie van voetreflexmassage, en daarmee de acceptatie; dit heeft te maken met de meta-analyses of ‘systematic reviews’ die de conclusies van menig onderzoek in een dusdanig discutabel licht zetten en tenminste vragen om nieuw op te zetten onderzoeken; zolang deze nieuwe onderzoeken niet hebben plaatsgevonden kunnen deze conclusies echter niets definitiefs zeggen over de validiteit van de conclusies uit de bekritiseerde onderzoeken; ook roepen de meta-analyses of ‘systematic reviews’ eveneens de vraag op hoe het is gesteld met de wetenschappelijke waarde van de andere onderzoeken/conclusies die geen meta-analyse hebben ondergaan; afgaande op de kwantiteit van de gevonden artikelen, de kwaliteit van een aantal artikelen, de wetenschappelijke status van menig databank waar samenvattingen van de artikelen zijn gevonden, de traditie die er ondertussen lijkt te zijn ontstaan in het wetenschappelijk onderzoek naar voetreflexmassage, het bestaan van deze meta-analyses of ‘systematic reviews’ die onderdeel lijken uit te maken van een onvermijdelijk en noodzakelijk wetenschappelijk toetsingsproces om als vakgebied werkelijk een wetenschappelijke reputatie te kunnen opbouwen, lijkt voetreflexmassage in ieder geval niet meer weg te denken in het bastion van wetenschappelijk onderzoek; als voetreflexmassage nu nog geen wetenschappelijke reputatie heeft dan zal dit waarschijnlijk binnen afzienbare tijd wel het geval zijn.

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN 2013

4.2 De vindplaatsen

! Mijn conclusies met betrekking tot de gevonden vindplaatsen luiden als volgt: a) bij de zoektocht op internet naar artikelen en vindplaatsen is het aan te raden om naast de systematiek ook door te zoeken of te ‘browsen’ op bijvoorbeeld een artikel of een vindplaats, dit maakt het onderzoek er niet alleen leuker op, maar kan ook onverwachts goede resultaten opleveren; b) de twee vindplaatsen die in dit onderzoek op respectievelijk nummer een en twee staan zijn Google en Pubmed als het gaat om het effectief zoeken/vinden van de artikelen; c) Deens wetenschappelijk onderzoek/vindplaatsen naar voetreflexmassage ontbreken ondanks de pioniersrol die het hierin lijkt te hebben gehad; d) onderzoek in twee Chinese databanken zou meer artikelen kunnen opleveren, maar vanwege de beperkte Engelstalige ‘toegang’ vraagt dit van de onderzoeker veel tijd en geduld; e) onderzoek in vindplaatsen met als voornaamste trefwoord ‘CAM’ (Complementaire, alternatieve geneeskunde) of ‘CAT’ (complementaire, alternatieve therapie) zou meer artikelen kunnen opleveren, waarbij voetreflexmassage samen met een of meerdere massagevormen en/of complementaire, alternatieve geneeswijzen/ therapieën is onderzocht.

! ! ! ! WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN 2013

5. SAMENVATTING

! Het vraagstelling van mijn scriptie luidde: waaruit bestaat het wetenschappelijk onderzoek naar voetreflexmassage in de afgelopen vier jaar (2010-2013) zoals dit nu op internet in wetenschappelijke artikelen te vinden is? Ik vroeg me ondermeer af of deze gepubliceerde onderzoeken zouden kunnen bijdragen aan een beter begrip van de werking van voetreflexmassage in het menselijk lichaam. Een andere, hieraan verbonden vraag was of zij concreet kunnen aantonen dat het gebruik van voetreflexmassage bij bepaalde medische klachten positieve effecten heeft. Een laatste vraag was of deze artikelen meer kunnen zeggen over de huidige wetenschappelijke reputatie - en daarmee acceptatie - van voetreflexmassage. De relevantie van deze vragen is dat een wetenschappelijke acceptatie van voetreflexmassage kan bijdragen tot een bredere acceptatie, bekendheid en gebruik van voetreflexmassage in de Nederlandse samenleving. De methode die ik heb gebruikt bij dit internetonderzoek is dat ik naar relevante Engelstalige samenvattingen van de artikelen heb gezocht en deze in een overzicht op onderwerp heb gecategoriseerd. Hierbij heb ik gebruik gemaakt van relevante Engelstalige trefwoorden en relevante vindplaatsen/websites waarbij ik tevens deze vindplaatsen in een overzicht in kaart heb gebracht. Het belangrijkste resultaat is dat ik in totaal 76 artikelen heb gevonden, waarvan 10 over voetmassage die ik vanwege de relevantie van het onderwerp ook had meegenomen. Een opvallend resultaat is dat zowel de onderwerpen zwangerschap als lage rugpijn kwantitatief het hoogst scoren en dat veel van deze artikelen afkomstig zijn uit Iran.Voor zowel de hoge score als de Iraanse afkomst ontbreken duidelijke verklaringen. Andere opvallende resultaten zijn de artikelen die gewijd aan de fysiologische werking van voetreflexmassage in het menselijk lichaam. Een WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN 2013

aantal van deze en andere artikelen laten ook moderne, innovatieve onderzoekstechnieken zien die concreet kunnen bijdragen aan een beter begrip van de fysiologische werking van voetreflexmassage. Als zodanig zijn zij baanbrekend te noemen. Tenslotte zijn de artikelen opmerkelijk waarin meta-analytisch onderzoek is gedaan naar eerdere wetenschappelijke onderzoeken met voetreflexmassage in de hoofdrol. Zij belichten niet alleen de resultaten/conclusies van de onderzoeken op een geheel andere manier, maar geven ook meer inzicht in de wetenschappelijke werkwijze en criteria die bij dergelijke onderzoeken een rol spelen. De meest opvallende resultaten ten aanzien van de vindplaatsen zijn dat twee websites (respectievelijk Google en Pubmed) het beste hebben gescoord als het gaat om het effectief zoeken en vinden van de artikelen. Een ander opmerkelijk resultaat is dat Deens wetenschappelijk onderzoek naar voetreflexmassage ontbreekt. Een land dat op dit gebied een pioniersrol lijkt te hebben gespeeld. Tenslotte zijn er twee zoekstrategieĂŤn, die buiten het kader van deze scriptie vielen, die wellicht nog meer relevante artikelen kunnen opleveren. Het betreffen twee Chinese databanken en artikelen waarin CAM (complementaire, alternatieve geneeskunde) of CAT (complementaire, alternatieve therapie) het hoofdonderwerp is, maar waarvan voetreflexmassage als een van de complementaire, alternatieve geneeswijzen ook deel van kan uitmaken. De belangrijkste conclusie is dat het onderzoek een groot aantal, relevante artikelen heeft opgeleverd met een diversiteit aan onderzochte medische klachten of deelaspecten van voetreflexmassage. Tezamen vormen zij samen met het overzicht van de vindplaatsen een goed startpunt voor een nog op te zetten Nederlandse databank. Tevens vallen een aantal resultaten extra op. Hieronder zijn twee onderwerpen (zwangerschap en lage rugpijn) waar bijzonder veel onderzoek naar is gedaan, de artikelen die betrekking hebben op de fysiologische werking van voetreflexmassage in het menselijk lichaam, die artikelen waarin gebruik is gemaakt van een moderne, innovatieve onderzoekstechniek en

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN 2013

de artikelen waarin andere, oudere onderzoeken naar voetreflexmassage zijn getoetst op hun wetenschappelijke merites. Deze laatste artikelen maken duidelijk dat een kritische blik bij de gebruiker van de resultaten/ conclusies een vereiste is. Ten aanzien van de huidige wetenschappelijke reputatie - en daarmee wetenschappelijke acceptatie - van voetreflexmassage is geen definitief uitsluitsel te geven. Op basis van een aantal bevindingen, die betrekking hebben op de kwaliteit van een aantal artikelen en de kwantiteit van alle gevonden artikelen, de wetenschappelijke status van een aantal geraadpleegde databanken, de traditie waarvan ondertussen sprake lijkt te zijn in het wetenschappelijk onderzoek naar voetreflexmassage, het bestaan van de meta-analyses of â&#x20AC;&#x2DC;systematic reviewsâ&#x20AC;&#x2122; als onderdeel van een onvermijdelijk en noodzakelijk wetenschappelijk rijpingsproces van het vakgebied, lijkt voetreflexmassage in ieder geval niet meer weg te denken in het bastion van wetenschappelijk onderzoek. Als voetreflexmassage nu nog geen wetenschappelijke reputatie heeft dan zal dit waarschijnlijk binnen afzienbare tijd wel het geval zijn. De conclusies met betrekking tot de vindplaatsen zijn dat het aanbeveling verdient om in de research ook door te zoeken op onderwerp, dat het onderzoek zich in eerste instantie kan beperken tot twee uitstekende vindplaatsen (Google en Pubmed), dat Deense vindplaatsen/onderzoek niet langer een rol lijken te spelen, dat zowel onderzoek in twee Chinese databanken als het zoeken onder het trefwoord CAM (Complementaire en alternatieve geneeskunde) of CAT (Complementaire en alternatieve therapie) in vindplaatsen mogelijk nog meer artikelen kunnen opleveren.

! ! ! ! ! WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN 2013

6. BRONNEN

! Mijn bronnenlijst beperkt zich hier tot de verwijzingen in de voetnoten die ik in de eigenlijke tekst van de scriptie heb gebruikt. Voor het opstellen van deze lijst heb ik de richtlijnen van de APA aangehouden.20 De voetnotenvermelding heb ik hierop aangepast. De artikelen in bijlage 1 hebben geen bronvermelding gekregen, omdat de samenvatting van ieder artikel op titel traceerbaar is via Google. De vindplaatsen in bijlage 2 hebben een eigen specifieke bronvermelding gekregen.

! • Alternative medicine. (2013). In Wikipedia. Geraadpleegd op 1 november 2013, van https://en.wikipedia.org/wiki/Complementary_and_alternative_medicine • Digital object identifier. (2013). In Wikipedia. Geraadpleegd op 1 november 2013, van https://en.wikipedia.org/wiki/Digital_object_identifier • Ernst E., Koder K. (1997). An overview of reflexology. Eur J Gen Pract 1997; 3: 52-57. Geraadpleegd van http://informahealthcare.com/doi/abs/10.3109/13814789709160323 • Ernst, E. (2009a). Is reflexology an effective intervention? A systematic review of randomised controlled trials. Med J Aust, 191 (5): 263-266. Geraadpleegd van https:// www.mja.com.au/journal/2009/191/5/reflexology-effective-intervention-systematicreview-randomised-controlled-trials • Ernst E. (2009b). Is reflexology an effective intervention? A systematic review of randomised controlled trials. Med J Aust. Sep 7;191(5):263-6. Geraadpleegd van http:// www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19740047 • Ernst E, Posadzki P, Lee MS (2011). Reflexology: an update of a systematic review of randomised clinical trials. Maturitas, Feb;68(2):116-20. doi: 10.1016/j.maturitas. 2010.10.011. Geraadpleegd van http://www.takingcharge.csh.umn.edu/explore-healingpractices/reflexology/what-does-research-say-about-refloxology • Ernst, E. Publicaties van E. Ernst [onder naam en meerdere vermeldingen]. Geraadpleegd op 1 november 2013, van http://www.labome.org/bin/l.pl?term=e+ernst • Flynn LL, Bush TR, Sikorskii A, Mukherjee R, Wyatt G. (2011). Understanding the role of stimulation in reflexology: development and testing of a robotic device. Eur J Cancer Care, Sep;20(5):686-96. doi: 10.1111/j.1365-2354.2011.01268.x Geraadpleegd van http:// reflexscience.weebly.com/reflexology-robotic-device.html • List of academic databases and search engines. (2013). In Wikipedia. Geraadpleegd op 1 november 2013, van https://en.wikipedia.org/wiki/ List_of_academic_databases_and_search_engines

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN 2013

• Miura, N., Akitsuki,Y., Sekiguchi, A. and Kawashima, R. (2013). Activity in the primary somatosensory cortex induced by reflexological stimulation is unaffected by pseudoinformation: a functional magnetic resonance imaging study. BMC Complementary and Alternative Medicine, 13:114. doi:10.1186/1472-6882-13-114 Geraadpleegd van http:// www.biomedcentral.com/1472-6882/13/114 • Reid Bush, T., Mukherjee R., Sikorskii A. and Wyatt G. (2011) Removing the human factor from clinical reflexology. Proceedings of The American Society of Biomechanics, 54.pdf. Geraadpleegd van http://www.asbweb.org/conferences/2011/pdf/54.pdf • Scientific article. (2013). In Wikipedia. Geraadpleegd op 1 november 2013, van https:// en.wikipedia.org/wiki/Scientific_article • Systematic Review. (2013) In Wikipedia. Geraadpleegd op 1 november 2013, van https:// en.wikipedia.org/wiki/Systematic_review • Wang MY, Tsai PS, Lee PH, Chang WY,Yang CM. (2008). The efficacy of reflexology: systematic review. J Adv Nurs, Jun;62(5):512-20. doi: 10.1111/j.1365-2648.2008.04606.x Geraadpleegd van http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18489444

! 20 !

http://drcwww.uvt.nl/its/voorlichting/handleidingen/bibliotheek/apa.pdf

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE

WOUTER GROEN 2013

BIJLAGE 1: OVERZICHT GEVONDEN ARTIKELEN Dit overzicht bevat het aantal gevonden artikelen, onderverdeeld op onderwerp. Achter het onderwerp worden het aantal gevonden artikelen vermeld.

! Borstkanker (6) 1) A randomised controlled trial of the psychoneuroimmunological effects of reflexology in women with early-stage breast cancer. DM Sharp, MB Walker, A Chaturvedi, S Upadhyay, A Hamid, AA Walker, J Bateman, F Braid, K Ellwood, C Hebblewhite, T Hope, M Lines, LG Walker Breast Cancer Res. 2010; 12(Suppl 1): P26. Doi: 10.1186/bcr2523 Objective: To evaluate the psychoneuroimmunological effects of reflexology in women with early breast cancer. Conclusions: Reflexology and massage have modestly beneficial effects on quality of life. Massage showed statistically significant effects on immunological parameters, although the clinical significance of these effects will require further investigation.

2) Alterations in the Th1/Th2 balance in breast cancer patients using reflexology and scalp massage. Green VL, Alexandropoulou A, Walker MB, Walker AA, Sharp DM, Walker LG, Greenman J. Exp Ther Med. 2010 Jan;1(1):97-108. Aim: Here the aim was to determine the effects of reflexology on host defences and endocrine function in women with early breast cancer. Conclusion: This study provides evidence that the immunological balance of patients can be altered in a potentially beneficial manner by massage.

3) Reflexology for the symptomatic treatment of breast cancer: a systematic review. Kim JI, Lee MS, Kang JW, Choi do Y, Ernst E Integr Cancer Ther. 2010 Dec;9(4):326-30. Doi: 10.1177/1534735410387423 Objective: The objective of this review was to assess the effectiveness of reflexology as a symptomatic treatment for breast cancer. Conclusion: Collectively, the existing evidence does not convincingly show that reflexology is effective for breast cancer care. Future studies seem warranted; they should be of high methodological quality, and include adequate control interventions.

4) Understanding the role of stimulation in reflexology: development and testing of a robotic device. Flynn LL, Bush TR, Sikorskii A, Mukherjee R, Wyatt G. Eur J Cancer Care (Engl). 2011 Sep;20(5):686-96.

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Doi: 10.1111/j.1365-2354.2011.01268.x Objective: The objective of this work was to design and create a robotic reflexology device that would deliver a breast cancer-specific reflexology protocol to the feet of patients. Conclusion: Safety, feasibility and acceptability were established, and significant improvements from pre- to post-device-delivered reflexology were seen in symptom severity among women on chemotherapy.

5) Health-related quality-of-life outcomes: a reflexology trial with patients with advanced-stage breast cancer. Wyatt G, Sikorskii A, Rahbar MH,Victorson D,You M. Oncol Nurs Forum. 2012 Nov;39(6):568-77. Doi: 10.1188/12.ONF.568-577 Purpose: To evaluate the safety and efficacy of reflexology, a complementary therapy that applies pressure to specific areas of the feet. Conclusions: Reflexology may be added to existing evidence-based supportive care to improve HRQOL for patients with advanced-stage breast cancer during chemotherapy and/or hormonal therapy. Implications for nursing: Reflexology can be recommended for safety and usefulness in relieving dyspnea and enhancing functional status among women with advanced-stage breast cancer.

6) Quality of life among advanced breast cancer patients with and without distant metastasis. Wyatt G, Sikorskii A, Tamkus D,You M. Eur J Cancer Care (Engl). 2013 Mar;22(2):272-80. Doi: 10.1111/ecc.12028 Objective: This study presents the results of a secondary analysis of data collected during a trial of reflexology that aimed to improve health-related quality of life (HRQOL) among women with advanced breast cancer in treatment. Conclusion: These findings may indicate that patients with advanced breast cancer have adapted emotionally and spiritually; however, the management of physical symptoms remains a priority.

! Cardiovasculaire ziekten (5) !

1) Foot reflexology can increase vagal modulation, decrease sympathetic modulation, and lower blood pressure in healthy subjects and patients with coronary artery disease. Lu WA, Chen GY, Kuo CD. Altern Ther Health Med. 2011 Jul-Aug;17(4):8-14. Objective: Complementary and alternative medicine (CAM) has long been used by people to postpone the aging process and to reverse disease progression. Reflexology is a CAM method that involves massage to reflex areas in the feet and hands. This study investigated the effect of foot reflexology (FR) on the autonomic nervous modulation in patients with coronary artery disease (CAD) by using heart rate variability analysis.

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Conclusion: FR may be used as an efficient adjunct to the therapeutic regimen to increase the vagal modulation and decrease blood pressure in both healthy people and CAD patients.

2) The effect of reflexotherapy on patients' vital signs before coronary artery bypass graft surgery. Moeini M, Kahangi LS,Valiani M, Heshmat R. Iran J Nurs Midwifery Res. 2011 Winter;16(1):8-12. Aim: Medical operation is an anxious factor that causes physiological reactions in body which consequently increases respiratory rate, heart rate and blood pressure. The aim of this study is assessing the effect of reflexotherapy on vital signs of patients before coronary artery bypass surgery in Shahid Chamran hospital of Isfahan. Conclusions: The findings of the study shows that reflexotherapy is a safe, effective, cheap nursing intervention in reducing systolic and diastolic blood pressure of patients before coronary artery bypass surgery.

3) Reflexology, cardiac patients and inconsistencies in the location of the heart reflex point: an online survey. (alternative title: Reported treatment strategies for reflexology in cardiac patients and inconsistencies in the location of the heart reflex point: an online survey.) Authors: Jones J, Thomson P, Lauder W, Leslie SJ Complement Ther Clin Pract. 2012 Aug;18(3):145-50. Doi: 10.1016/j.ctcp.2012.04.001 Aim: Reflexology texts are inconsistent with regard to the location of the heart point and contradictory with regard to the correct reflexology approach to cardiac patients. We aimed to determine the impact of these inconsistencies on the practice of Association of Reflexologists (AoR) members. Conclusion: Professional clarification around the heart reflex point location and further clinical research is urgently needed to establish the appropriateness of reflexology techniques for cardiac patients. 4) Reflexology has no immediate haemodynamic effect in patients with chronic heart failure: a double blind randomised controlled trial. Jones J, Thomson P, Lauder W, Howie K, Leslie SJ. Complement Ther Clin Pract. 2013 Aug;19(3):133-8. Doi: 10.1016/j.ctcp.2013.03.004 Objective: This study measured the effects of reflexology in 12 reflexology-naive patients with chronic heart failure in a placebo-controlled, double blind randomised controlled study design. Conclusions: Reflexology applied to the feet of patients with chronic heart failure appears to have no immediate haemodynamic effects. While any long term treatment effect is uncertain, it would appear that reflexology is safe for use in this patient group.

5) A Randomized-Controlled Trial Examining the Effects of Reflexology on Anxiety of Patients Undergoing Coronary Angiography. MM Vardanjani, NM Alavi, NS Razavi, M Aghajani, E Azizi-Fini, S Morteza Vaghefi Nursing and Midwifery Studies. 2013 October; 2(1): 3-9. Doi: 10.5812/nms.12167 WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Objectives: The aim of this randomized clinical trial was to investigate the effect of reflexology on anxiety among patients undergoing coronary angiography. Conclusions: Reflexology can decrease the anxiety level before angiography. Therefore, reflexology before coronary angiography is recommended.

! Cerebrale parese (1) !

1) [Efficacy of reflexology in the combination with neuroprotective treatment in hemiparetic form of children cerebral palsy.] [Article in Russian] Ukhanova TA, Gorbunov FE. Zh Nevrol Psikhiatr Im S S Korsakova. 2012;112(7):28-31. Objective: Sixty patients with the diagnosis of cerebral palsy with hemiparesis at the age from 2 to 7 years were treated. Results: This treatment showed the beneficial effects: 29 patients of the first group (97%) and 27 patients of the second group (90%) developed some ambulation skills. The progress in complicated manipulative activity of paralyzed upper extremities under microcurrent reflexology with cortexin was 2.2 times more visible in patients of the first group compared to the second one (11 patients (37%) versus 5 patients (17%), respectively). Positive changes in the encephalon functional status according to electroencephalography results were found in 21 patients (71%) of the first group and in 16 patients (53%) of the second group. Noot: geen conclusies!

! Chirurgische interventies (2) !

1) Effectiveness of reflexology in improving perioperative patient centered outcomes: a comparative effectiveness study. Authors: Attias S, Schiff E. BMC Complementary and Alternative Medicine 2012 Volume: 12 Issue: Suppl 1 Pages: P94 Doi: 10.1186/1472-6882-12-S1-P94 Aims: Perioperative symptoms such as pain and anxiety are common in spite of standard of care. Such symptoms are associated with a negative surgery experience, and moreover, are correlated with increased perioperative morbidity. The aims of this study were to evaluate whether reflexology as an add-on to standard of care improves these symptoms. In addition, we assessed whether outcomes are correlated with expectations from CAM. Conclusion: our results demonstrate that reflexology therapy significantly improved common symptoms in patients undergoing surgical interventions.

2) Does foot massage relieve acute postoperative pain? A literature review. Chanif, Chanif, Petpichetchian, Wongchan, Chongchareon, Wimonrat Nurse Media Journal of Nursing;Vol 3, No 1 (2013): Purpose: This study aimed to examine the current state of knowledge regarding foot massage to determine if foot massage has an effect on relieving acute postoperative pain. Conclusion: It is recommended to examine the effect of foot massage on acute postoperative pain with high homogenous samples using various duration of massage and range of time for pain measurement at different settings. Noot: voetmassage!

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

! Constipatie (2) !

1) A pilot study of the effectiveness of reflexology in treating idiopathic constipation in women. Woodward S, Norton C, Barriball KL. Complement Ther Clin Pract. 2010 Feb;16(1):41-6. Doi: 10.1016/j.ctcp.2009.06.002 Aim: The aim of this exploratory pilot study was to determine the effectiveness of reflexology in treating idiopathic constipation in women and it is the first study of the effectiveness of reflexology for the treatment of women with idiopathic constipation defined according to Rome II criteria. Conclusions: This study shows that in this sample reflexology has potential benefit for treating idiopathic constipation in women. Further randomised trials are required.

2) The effectiveness of using certain combined reflex massage methods in treating functional constipation. Author: Doina MÂRZA-DĂNILĂ Journal: Gymnasium Year: 2011 Volume: 12 Issue: 1 Pages: 74-82 Objective: Constipation being today a highly encountered condition, with disagreeable symptoms and important consequences, we need to find the most effective and quick methods of treatment. I tried to identify, among the worldwide used, but not anymore in our country, massage methods, the ones that could be effective in treating constipation Conclusion: I concluded that the experimented reflex massage methods (Grossi, TeirichLeube, Kohlrausch, vertebral reflexology) have proven their effectiveness.

! Dementie (4) !

1) Exploring the effect of foot massage on agitated behaviours in older people with dementia: a pilot study. Moyle W, Johnston AN, O'Dwyer ST. Australas J Ageing. 2011 Sep;30(3):159-61. doi: 10.1111/j.1741-6612.2010.00504.x Aim: To explore the effects of foot massage on agitated behaviours in older people with dementia living in long-term care. Conclusion: This study provides preliminary evidence suggesting that limited short-duration foot massage reduces agitation and related behavioural problems in people with dementia, and that these behaviour changes are maintained after the massage ceases. A randomised controlled trial is required to confirm these findings. Noot: voetmassage!

2) [The benefits of foot reflexology in nursing homes.] [Article in French] Simonnet K. Soins Gerontol. 2012 Nov-Dec;(98):15-8.

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Massages, following the foot reflexology method, were given to patients in a nursing home suffering from Alzheimer's disease or related disorders. A methodical assessment, on a small sample of patients, showed a significant reduction in neuropsychiatric manifestations, opening up new perspectives for non-medication based therapy for the care of elderly dependent people. Noot: abstract niet volledig!

3) The effect of foot massage on long-term care staff working with older people with dementia: a pilot, parallel group, randomized controlled trial. Moyle W, Cooke M, O'Dwyer ST, Murfield J, Johnston A, Sung B. BMC Nurs. 2013 Feb 18;12:5. Doi: 10.1186/1472-6955-12-5 Aim: Caring for a person with dementia can be physically and emotionally demanding, with many long-term care facility staff experiencing increased levels of stress and burnout. Massage has been shown to be one way in which nurses' stress can be reduced. However, no research has been conducted to explore its effectiveness for care staff working with older people with dementia in long-term care facilities. Conclusions: This pilot trial provides data to support the feasibility of the study in terms of recruitment and consent, the intervention and completion rates. Although the outcome data should be treated with caution, the pilot demonstrated the foot massage intervention showed trends in improved mood, reduced anxiety and lower blood pressure in long-term care staff working with older people with dementia. A larger study is needed to build on these promising, but preliminary, findings. Noot: voetmassage!

4) Foot Massage and Physiological Stress in People with Dementia: A Randomized Controlled Trial. Moyle W, Cooke ML, Beattie E, Shum DH, O'Dwyer ST, Barrett S, Sung B. J Altern Complement Med. 2013 Sep 18. Aim: This randomized controlled trial aimed to compare the effect of foot massage (FM) versus a control activity (quiet presence, QP) on physiological stress response (i.e., blood pressure [BP] and heart rate [HR]) in people living with moderate-to-severe dementia in long-term-care settings. Conclusions: While the findings do not provide strong support for FM, the finding that both conditions allowed the person with dementia to rest in the presence of another human being is of importance in the care of people with dementia. The close presence of another person may in fact promote relaxation and therefore improve BP and HR measures. Noot: voetmassage!

! Diabetes (2) !

1) [Effect of Acupuncture and Foot Massage for Treatment of Diabetic Peripheral Neuropathy.] [Article in Thai] Bunrin, Siwapol, Sakunasing, Jittsakul Journal of Health Science Vol. 21 No. 5 September - October 2012 Objective: The objective of this experimental study was to evaluate the therapeutic effect of acupuncture and foot massage for insensate foot in diabetic peripheral neuropathy

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

(DPN) in 60 diabetes mellitus(DM) type II patients attending Diabetes Clinic of Roi-et Hospital. Conclusion: In all, acupuncture and foot massage may show good effects for insensate foot in diabeticperipheral neuropathy. Noot: voetmassage!

2) Results of self-foot massage in 15 postures to relieve foot numbness symptoms in diabetic patients: Ban Phai Hospital, Khon Kaen Province. Prayoon Kowit, Kitisak Danvibul, Panarat Kittisupornpong, Rangson Mongsoi, Kullanit Satue, Suwan Mullao Journal of Health Science Vol. 21 No. 6 November - December 2012; Purpose: Diabetic patients who have foot numbness are a high risk of foot ulcer, leading to infection and dismemberment or death. Between 2008 and 2010, the proportions of complications of diabetic patients related to foot ulcer in Ban Phai Hospital were up 1.96, 2.6 and 3.2 percent respectively. The purposes of this quasi experimental design were to study the result of self-foot massage in 15 postures in order to relieve foot numbness symptoms and to study the satisfaction on media regarding self-foot massage. Conclusion: Comparing to the control group, the results of self-foot massage with an average of 4 times per week revealed that the 76.98 percent of most patients had the more than 75 percent numbness points dropped. In addition, on satisfaction towards the media of self-foot massage, it was revealed that all in the experimental group were satisfied with foot massage posters and prints, and 96.03 percent of the group had a preference for foot massage manuals and 68.25 percent for CDs. Noot: voetmassage!

! Doe-het-zelf voetreflexmassage (3) !

1) [Effects of self-foot reflexology on stress, fatigue, skin temperature and immune response in female undergraduate students.] [article in Korean] J Korean Acad Nurs. 2011 Feb;41(1):110-8. Doi: 10.4040/jkan.2011.41.1.110 Purpose: The purpose of this study was to evaluate the effects of self-foot reflexology on stress (perceived stress, urine cortisol level, and serum cortisol level), fatigue, skin temperature and immune response in female undergraduate students. Conclusion: The results of this study indicate that self-foot reflexology is an effective nursing intervention in reducing perceived stress and fatigue and, in improving skin temperature. Therefore, it is recommended that this be used in clinical practice as an effective nursing intervention for in female undergraduate students

2) [Effects of aroma self-foot reflexology massage on stress and immune responses and fatigue in middle-aged women in rural areas.] [article in Korean) Kim JO, Kim IS. J Korean Acad Nurs. 2012 Oct;42(5):709-18. Doi: 10.4040/jkan.2012.42.5.709 Purpose: This study was done to examine the effects of aroma self-foot reflexology massage on stress and immune responses and fatigue in middle-aged women in rural areas.

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Conclusion: Aroma self-foot reflexology massage can be utilized as an effective intervention for perceived stress, systolic blood pressure, diastolic blood pressure and fatigue in middleaged woman in rural areas.

3) Results of self-foot massage in 15 postures to relieve foot numbness symptoms in diabetic patients: Ban Phai Hospital, Khon Kaen Province. Prayoon Kowit, Kitisak Danvibul, Panarat Kittisupornpong, Rangson Mongsoi, Kullanit Satue, Suwan Mullao Journal of Health Science Vol. 21 No. 6 November - December 2012; Purpose: Diabetic patients who have foot numbness are a high risk of foot ulcer, leading to infection and dismemberment or death. Between 2008 and 2010, the proportions of complications of diabetic patients related to foot ulcer in Ban Phai Hospital were up 1.96, 2.6 and 3.2 percent respectively. The purposes of this quasi experimental design were to study the result of self-foot massage in 15 postures in order to relieve foot numbness symptoms and to study the satisfaction on media regarding self-foot massage. Conclusion: Comparing to the control group, the results of self-foot massage with an average of 4 times per week revealed that the 76.98 percent of most patients had the more than 75 percent numbness points dropped. In addition, on satisfaction towards the media of self-foot massage, it was revealed that all in the experimental group were satisfied with foot massage posters and prints, and 96.03 percent of the group had a preference for foot massage manuals and 68.25 percent for CDs. Noot: voetmassage!

! Dysmenorroe (1) !

1) Comparing the effects of reflexology methods and Ibuprofen administration on dysmenorrhea in female students of Isfahan University of Medical Sciences. Valiani M, Babaei E, Heshmat R, Zare Z. Iran J. Nurs Midwifery Res. 2010 Dec;15(Suppl 1):371-8. Aim: This study aimed to compare and determine the efficacy of reflexology and Ibuprofen on reduction of pain intensity and duration of menstrual pain. Conclusions: Considering the results of the study, reflexology was superior to Ibuprofen on reducing dysmenorrhea and its treatment effect continued even after discontinuing the intervention in the third cycle. Therefore, considering that reflexology is a non-invasive, easy and cheap technique, it seems that it can replace anti-inflammatory drugs (NSAIDs) to avoid their adverse side effects.

! Epilepsie (2) !

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

with chronic diseases was done to facilitate nurses to give informed health education during comprehensive nursing care to patients with chronic diseases. Conclusion: Findings indicate statistically significant reduction in the frequency of seizures in patients with intractable epilepsy, an improvement of sensory and urinary symptoms associated with multiple sclerosis and clinically significant reduction of anxiety and pain in patients with cancer and fibromyalgia syndrome. These findings can be utilised by nurses to inform patients with these chronic diseases about alternative ways of treatment.

2) Role of reflexology and antiepileptic drugs in managing intractable epilepsy-a randomized controlled trial. Dalal K, Devarajan E, Pandey RM, Subbiah V, Tripathi M. Forsch Komplementmed. 2013;20(2):104-11. Doi: 10.1159/000350047 Objective: This report is based on the results of a randomized parallel controlled trial conducted to determine the efficacy of reflexology therapy in managing intractable epilepsy. Conclusion: Reflexology therapy together with AEDs may help reducing seizure frequency and improving quality of life in individuals with epilepsy.

! Fybromyalgie (2) !

1) Effects of reflexology on fibromyalgia symptoms: a multiple case study. Gunnarsdottir TJ, Peden-McAlpine C. Complement Ther Clin Pract. 2010 Aug;16(3):167-72. Doi: 10.1016/j.ctcp.2010.01.006 Purpose: To explore the effects of reflexology on pain and other symptoms in women with fibromyalgia syndrome [FM]. Conclusion: Reflexology may be helpful to decrease fibromyalgia symptoms. Qualitative research methods and individually tailored interventions are important when researching complementary and alternative therapies.

2) Facilitating nursesâ&#x20AC;&#x2122; knowledge of the utilisation of reflexology in adults with chronic diseases to enable informed health education during comprehensive nursing care. Authors: Steenkamp E., Scrooby B.,Van der Walt C. Health SA Gesondheid;Vol 17, No 1 (2012), 12 pages. Doi: 10.4102/hsag.v17i1.567 Objective: An integrative literature review of identified scientific evidence, published from January 2000 to December 2008, of the utilisation of reflexology as complementary and alternative medicine (CAM) modalities to promote well-being and quality of life in adults with chronic diseases was done to facilitate nurses to give informed health education during comprehensive nursing care to patients with chronic diseases. Conclusion: Findings indicate statistically significant reduction in the frequency of seizures in patients with intractable epilepsy, an improvement of sensory and urinary symptoms associated with multiple sclerosis and clinically significant reduction of anxiety and pain in patients with cancer and fibromyalgia syndrome. These findings can be utilised by nurses to inform patients with these chronic diseases about alternative ways of treatment.

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

! Fysiologie (6) !

1) Cardiovascular effects of reflexology in healthy individuals: evidence for a specific increase in blood pressure. Authors: Elisabeth Ruiz Padial, Nieves Torres L贸pez, Javier Luna Bujald贸n, Isabel Espadas Villanueva, Gustavo Reyes del Paso Journal: Alternative Medicine Studies Year: 2012 Volume: 2 Issue: 1 Pages: e4-e4 Doi: 10.4081/ams.2012.e4 Objective: The present study evaluates the cardiovascular effects of reflexology in a healthy sample. Conclusions: To conclude, the results of this study show that reflexology, footmassage and even simply the passing of time increase interbeat interval, heart rate variability and baroreceptor reflex sensitivity, resulting in relaxation-like changes. However, reflexology specifically is associated with an increase in blood pressure not observed in the other conditions. These results suggest that reflexology is associated with a co-activation of the two branches of the ANS, which, combined with the increased supply of energy associated with the rise in blood pressure, may help optimize homeostatic activity and promote the healing process.

2) Reflexology has an acute (immediate) haemodynamic effect in healthy volunteers: a double-blind randomised controlled trial. Authors: Jones J, Thomson P, Lauder W, Howie K, Leslie SJ Complement Ther Clin Pract. 2012 Nov;18(4):204-11. Doi: 10.1016/j.ctcp.2012.03.006 Objective: Reflexologists claim that massage to specific points of the feet increases blood supply to internal organs. This study measured changes in cardiovascular parameters in subjects receiving reflexology to areas of their feet thought to correspond to the heart (intervention) compared with other areas which are not (control). Conclusion: Reflexology massage applied to the upper part of the left foot may have a modest specific effect on the cardiac index of healthy volunteers.

3) A proposed reductionist solution to address the methodological challenges of inconsistent reflexology maps and poor experimental controls in reflexology research: a discussion paper. Jones J, Thomson P, Lauder W, Leslie SJ. J Altern Complement Med. 2013 Mar;19(3):232-4. Doi: 10.1089/acm.2012.0022 Abstract: Reflexology is a complex massage intervention, based on the concept that specific areas of the feet (reflex points) correspond to individual internal organs within the body. Reflexologists trained in the popular Ingham reflexology method claim that massage to these points, using massage techniques unique to reflexology, stimulates an increase in blood supply to the corresponding organ. Reflexology researchers face two key methodological challenges that need to be addressed if a specific treatment-related hemodynamic effect is to be scientifically demonstrated. The first is the problem of inconsistent reflexology foot maps; the second is the issue of poor experimental controls. This article proposes a potential experimental solution that we believe can address both methodological challenges and in doing so, allow any specific hemodynamic treatment effect unique to reflexology to experimentally reveal itself.

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Noot: geen doel en conclusie onderscheid in abstract!

4) Is there a specific hemodynamic effect in reflexology? A systematic review of randomized controlled trials. Jones J, Thomson P, Irvine K, Leslie SJ. J Altern Complement Med. 2013 Apr;19(4):319-28. Doi: 10.1089/acm.2011.0854 Objectives: Reflexology claims that the feet are representative of the body and that massage to specific points of the feet increases blood supply to "mapped" organs in the body. This review provides the first systematic evaluation of existing reflexology randomized controlled trials (RCTs) to determine whether there is any evidence to suggest the existence of a reflexology treatment-related hemodynamic effect; to examine whether reflexology researchers used study designs that systematically controlled for nonspecific effects in order to isolate this specific component; and to highlight some of the methodological challenges that need to be overcome to demonstrate specific and beneficial hemodynamic effects. Conclusions: This systematic review found that although reflexology has been shown to have an effect on selected hemodynamic variables, the lack of methodological control for nonspecific general massage effects means that there is little convincing evidence at this time to suggest the existence of a specific treatment-related hemodynamic effect. Furthermore, the review found that few studies of reflexology controlled for nonspecific effects in order to isolate any specific active component, despite the hemodynamic claim being a key part of the therapeutic value of reflexology. Therefore, further research approaches using more innovative designs and robust methods that can allow a treatmentinduced, therapeutically beneficial hemodynamic effect to reveal itself are needed to help reflexology purchasers make a more informed decision about the safety and product quality of the reflexology hemodynamic claim and for reflexologists to be able to guarantee minimum product quality, validity, and safety standards in their practice.

5) Activity in the primary somatosensory cortex induced by reflexological stimulation is unaffected by pseudo-information: a functional magnetic resonance imaging study. Miura N, Akitsuki Y, Sekiguchi A, Kawashima R. BMC Complement Altern Med. 2013 May 27;13:114. Doi: 10.1186/1472-6882-13-114 Objective: Reflexology is an alternative medical practice that produces beneficial effects by applying pressure to specific reflex areas. Our previous study suggested that reflexological stimulation induced cortical activation in somatosensory cortex corresponding to the stimulated reflex area; however, we could not rule out the possibility of a placebo effect resulting from instructions given during the experimental task. We used functional magnetic resonance imaging (fMRI) to investigate how reflexological stimulation of the reflex area is processed in the primary somatosensory cortex when correct and pseudo-information about the reflex area is provided. Furthermore, the laterality of activation to the reflexological stimulation was investigated. Conclusion: These findings suggest that a robust relationship exists between neural processing of somatosensory percepts for reflexological stimulation and the tactile sensation of a specific reflex area.

6) Exploratory study on the efficacy of reflexology for pain threshold and tolerance using an ice-pain experiment and sham TENS control. Samuel CA, Ebenezer IS.

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Complement Ther Clin Pract. 2013 May;19(2):57-62. Doi: 10.1016/j.ctcp.2013.02.005 Objectives: To explore the efficacy of reflexology on acute pain induced in healthy human subjects using a sham TENS control. Conclusions: These findings demonstrate that reflexology produces antinociceptive effects in a controlled experiment and suggest the possibility that reflexology may be useful on its own or as an adjunct to medication in the treatment of pain conditions in man.

! Heelwordingscrisis (1) !

1) Healing crisis in reflexology: becoming worse before becoming better. Gunnarsdottir TJ, Jonsdottir H. Complement Ther Clin Pract. 2010 Nov;16(4):239-43. Doi: 10.1016/j.ctcp.2010.01.005 Purpose: In the previous study the effects of reflexology on symptoms of fibromyalgia (FM) were investigated. In this paper it will be explored whether healing crisis is experienced after reflexology in the same sample of women. Conclusions: For the majority of the women the healing crisis symptoms gradually became worse before they started to decrease. This has similarities with other health professionals' accounts in the literature. Nurses and health professionals need to be aware of healing crisis effects when offering reflexology to patients.

! Hemodialyse patiĂŤnten (1) !

1) The effect of reflexology applied on haemodialysis patients with fatigue, pain and cramps. Ozdemir G, Ovayolu N, Ovayolu O. Int J Nurs Pract. 2013 Jun;19(3):265-73. Doi: 10.1111/ijn.12066 Objective: The research was conducted to evaluate the effect of foot reflexology on fatigue, pain and cramps in haemodialysis patients. Conclusions: It was determined that reflexology reduced the fatigue subscale scores and total scale scores as well as pain and cramp mean scores in the intervention group. The research results revealed that the severity of fatigue, pain and cramp decreased in patients receiving reflexology.

! Hypertensie (1) !

1) Effect of nursing interventions using foot reflexology on blood pressure and quality of life of hypertensive patients at Mansoura University Hospitals: preliminary results. Elshamy K., Elsafety E. Med. J. Cairo Univ.,Vol. 79, No. 2, September: 193-202, 2011. Aim: The aim of this study was to investigate the effect of foot reflexology on blood pressure and quality of life among hypertensive patients.

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Conclusions: This study supported that foot reflexology can reduce blood pressure levels in patients with hypertension, it did not support that foot reflexology could improve quality of life in these patients. Future research is needed to support these findings specially the negative ones. It is recommended that qualitative research might be used in combination with quantitative research to determine details of patients' feelings, interactions, attitudes, cultural influences and satisfaction after intervention.

! Kanker (4) !

1) Effect of foot reflexology and music therapy on cancer pain. Cao J., Tian L., Huang L.,Zhou Q., Li H. ( Chinese Journal of Modern Nursing Issue:Volume 17, Issue 33, 2011 Doi:10.3760/cma.j.issn.1674-2907.2011.33.010 Objective: To observe the effect and the possible mechanism of foot reflexology and music therapy on cancer pain intervention. Conclusions: Palma reflexology massage can alleviate cancer pain; its mechanism may be due to its psychological effects, stimulating the modulation effect of meridians and collaterals, modifying pain-related cytokines secretion.

2) Reflexology versus Swedish Massage to Reduce Physiologic Stress and Pain and Improve Mood in Nursing Home Residents with Cancer: A Pilot Trial. Hodgson NA, Lafferty D. Evid Based Complement Alternat Med. 2012; 2012:456897. Doi: 10.1155/2012/456897 Objective: The purpose of this pilot study was to investigate and compare the effects of reflexology and Swedish massage therapy on physiologic stress, pain, and mood in older cancer survivors residing in nursing homes. Conclusions: Preliminary data suggest that studies of Swedish Massage Therapy and Reflexology are feasible in this population of cancer survivors typically excluded from trials. Both interventions were well tolerated and produced measurable improvements in outcomes. Further research is needed to explore the mechanisms underlying the potential benefits of these CAM modalities in this patient population.

3) Facilitating nursesâ&#x20AC;&#x2122; knowledge of the utilisation of reflexology in adults with chronic diseases to enable informed health education during comprehensive nursing care. Authors: Steenkamp E., Scrooby B.,Van der Walt C. Health SA Gesondheid;Vol 17, No 1 (2012), 12 pages. Doi: 10.4102/hsag.v17i1.567 Objective: An integrative literature review of identified scientific evidence, published from January 2000 to December 2008, of the utilisation of reflexology as complementary and alternative medicine (CAM) modalities to promote well-being and quality of life in adults with chronic diseases was done to facilitate nurses to give informed health education during comprehensive nursing care to patients with chronic diseases. Conclusion: Findings indicate statistically significant reduction in the frequency of seizures in patients with intractable epilepsy, an improvement of sensory and urinary symptoms associated with multiple sclerosis and clinically significant reduction of anxiety and pain in

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

patients with cancer and fibromyalgia syndrome. These findings can be utilised by nurses to inform patients with these chronic diseases about alternative ways of treatment.

4) Is reflexology as effective as aromatherapy massage for symptom relief in an adult outpatient oncology population? Dyer J, Thomas K, Sandsund C, Shaw C. Complement Ther Clin Pract. 2013 Aug;19(3):139-46. Doi: 10.1016/j.ctcp.2013.03.002 Aim: To test whether reflexology was inferior to aromatherapy massage for ameliorating self-selected problems or concerns. Results: Reflexology was found to be no less effective than aromatherapy massage for MYCaW first concerns (p = 0.046). There was no statistical difference between groups for MYCaW second concerns or overall well-being scores, proportions of patients gaining clinical benefit,VAS scores over time (p = 0.489) or between groups (p = 0.408) or in the written responses. Noot: geen conclusies!

! Voetreflexmassage in de gezondheidszorg (2) !

1) [Reflexive analysis in reflexology and massotherapy client-centered care, by the nursing profession] [Article in Spanish] Báltica Cabieses V, Sarah Mary Miner, Natalia Villegas R. Ciencia y enfermería, Cienc. enferm. v.16 n.1 Concepción 2010 Doi: 10.4067/S0717-95532010000100007 This article is a state of the art and has the purpose of sharing the reflexive analysis of alternative and complementary person-centered care, which emerges from the practice of massage and reflexology for several years by nurse professionals. Primarily, it describes the various definitions existing for complementary and alternative therapies, and then describes the connection among alternative-complementary care and the Nursing science. Afterwards, it develops the nursing process for massage and reflexology, then discusses the main aspects of person-centered care, most important factor in CAT, and finally establishes conclusions and suggestions for the Nursing practice towards these therapies. Noot: geen doel en conclusie onderscheid in abstract!

2) Take me to a clinical reflexologist: An exploratory survey. Charlton J, Mackereth P, Tiran D, Donald G. Complement Ther Clin Pract. 2011 May;17(2):102-6. Doi: 10.1016/j.ctcp.2010.08.002 This paper reports the results of a questionnaire exploring the role, training and experience of a ‘clinical reflexologist’. Conclusion: this survey has provided, for the first time, some interesting information/views on what constitutes ‘clinical reflexology’ and how some practitioners are developing their roles in healthcare settings. Further research work is warranted. Noot: geen doel onderscheid!

Koude intolerantie (1)

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

1) A pilot study exploring the effects of reflexology on cold intolerance. Zhang W, Takahashi S, Miki T, Fujieda H, Ishida T. J Acupunct Meridian Stud. 2010 Mar;3(1):43-8. Doi: 10.1016/S2005-2901(10)60007-6 Objective: The current study was performed to examine whether reflexology therapy affected cold intolerance in human subjects and whether the treatment was systemically effective. Conclusion: From these results, we conclude that reflexology has systemic effects and is an alternative method for treating cold intolerance.

! Multiple sclerosis/MS (2) !

1) Facilitating nursesâ&#x20AC;&#x2122; knowledge of the utilisation of reflexology in adults with chronic diseases to enable informed health education during comprehensive nursing care. Authors: Steenkamp E., Scrooby B.,Van der Walt C. Health SA Gesondheid;Vol 17, No 1 (2012), 12 pages. Doi: 10.4102/hsag.v17i1.567 Objective: An integrative literature review of identified scientific evidence, published from January 2000 to December 2008, of the utilisation of reflexology as complementary and alternative medicine (CAM) modalities to promote well-being and quality of life in adults with chronic diseases was done to facilitate nurses to give informed health education during comprehensive nursing care to patients with chronic diseases. Conclusion: Findings indicate statistically significant reduction in the frequency of seizures in patients with intractable epilepsy, an improvement of sensory and urinary symptoms associated with multiple sclerosis and clinically significant reduction of anxiety and pain in patients with cancer and fibromyalgia syndrome. These findings can be utilised by nurses to inform patients with these chronic diseases about alternative ways of treatment.

2) Evaluation of the effects of reflexology on quality of life and symptomatic relief in multiple sclerosis patients with moderate to severe disability; a pilot study. Miller L, McIntee E, Mattison P. Clin Rehabil. 2013 Jul;27(7):591-8. Doi: 10.1177/0269215512469383 Objective: To examine the feasibility of delivering reflexology to people moderately to severely affected by multiple sclerosis and to investigate the effect on a range of symptoms. Conclusion: The results do not support the use of reflexology for symptom relief in a more disabled multiple sclerosis population and are strongly suggestive of a placebo response. This study demonstrates, however, that reflexology can be delivered and is well tolerated by people who are moderately to severely affected by multiple sclerosis.

! Parkinson, ziekte van (1) !

1) Can reflexology maintain or improve the well-being of people with Parkinson's Disease?

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Johns C, Blake D, Sinclair A. Complement Ther Clin Pract. 2010 May;16(2):96-100. Doi: 10.1016/j.ctcp.2009.10.003 Objective: This study explored whether reflexology could improve or sustain the wellbeing of people with Parkinosn's Disease [PD] using the PDQ39 wellbeing tool designed specifically for use with people with PD Conclusion: These results suggest that continuous two- three weekly reflexology may limit further deterioration or maintain improvement of wellbeing. A further study is indicated to study this hypothesis.

! PatiĂŤnten met chronische ziekten (1) !

! Pijn (3) !

1) Effects of foot reflexology on fatigue, sleep and pain: a systematic review and meta-analysis. Lee J, Han M, Chung Y, Kim J, Choi J. J Korean Acad Nurs. 2011 Dec;41(6):821-33. Doi: 10.4040/jkan.2011.41.6.821 Purpose: The purpose of this study was to evaluate the effectiveness of foot reflexology on fatigue, sleep and pain. Conclusion: This meta-analysis indicates that foot reflexology is a useful nursing intervention to relieve fatigue and to promote sleep. Further studies are needed to evaluate the effects of foot reflexology on outcome variables other than fatigue, sleep and pain.

2) Exploratory study on the efficacy of reflexology for pain threshold and tolerance using an ice-pain experiment and sham TENS control. Samuel CA, Ebenezer IS. Complement Ther Clin Pract. 2013 May;19(2):57-62.

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Doi: 10.1016/j.ctcp.2013.02.005 Objectives: To explore the efficacy of reflexology on acute pain induced in healthy human subjects using a sham TENS control. Conclusions: These findings demonstrate that reflexology produces antinociceptive effects in a controlled experiment and suggest the possibility that reflexology may be useful on its own or as an adjunct to medication in the treatment of pain conditions in man. Noot: een van de auteurs, CA Samuel, is in 2011 aan de universiteit van Portsmouth gepromoveerd op een proefschrift dat ook gewijd was de relatie tussen acute pijn en voetreflexmassage: “An investigation into the efficacy of reflexology on acute pain in healthy human subjects.” (zie: http://eprints.port.ac.uk/2657/)

3) Does foot massage relieve acute postoperative pain? A literature review. Chanif, Chanif, Petpichetchian, Wongchan, Chongchareon, Wimonrat Nurse Media Journal of Nursing;Vol 3, No 1 (2013) Purpose: This study aimed to examine the current state of knowledge regarding foot massage to determine if foot massage has an effect on relieving acute postoperative pain. Conclusion: It is recommended to examine the effect of foot massage on acute postoperative pain with high homogenous samples using various duration of massage and range of time for pain measurement at different settings. Noot: voetmassage!

! Premenstrueel syndroom/PMS (1) !

1) Effect of foot reflexology on physical and psychological symptoms of premenstrual syndrome. Sareh Abdollahi Fard , Mahrokh Dolatian , Reza Heshmat , Hamid Alavi Majd Pajoohandeh Journal 18.1 (2013): 8-15. Objective: This research was carried out in order to determine the effect of foot reflexology on symptoms of premenstrual syndrome in students of dormitories of Jahrom University in 2011-12 Conclusion: It seems that, foot reflexology is effective in improvement of physical and metal symptoms of PMS. Therefore, it is possible to achieve a main midwifery aim which is to decrease the intensity of PMS symptoms by teaching this simple technique which doesn’t need specialists in order to be done.

! Reumatoïde artritis (1) !

1) The effects of reflexology in reducing the symptoms of fatigue in people with rheumatoid arthritis: a preliminary study. Otter S, Church A, Murray A, Lucas J, Creasey N, Woodhouse J, Grant R, Cooper H. J Altern Complement Med. 2010 Dec;16(12):1251-2. Doi: 10.1089/acm.2010.0557 Noot: no abstract available! Kan alleen via betaling via deze website: http:// online.liebertpub.com/doi/abs/10.1089/acm.2010.0557

Rugpijn (lage) (10) WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

1) Optical, Spectroscopic, and Doppler Evaluation of ‘Normal’ and ‘Abnormal’ Reflexology Areas in Lumbar Vertebral Pathology: A Case Study. Krishna Dalal, D. Elanchezhiyan,V. B. Maran, Raunak Kumar Das, Piyush Kumar, S. P. Singh, C. Murali Krishna, and Jyotirmoy Chatterjee Case Reports in Medicine Volume 2012 (2012), Article ID 904729, 9 pages Doi: 10.1155/2012/904729 Scientific validation of reflexology requires an in-depth and noninvasive evaluation of “reflexology/reflex areas” in health and disease. The present paper reports the differential properties of ‘normal’ and ‘abnormal’ reflexology areas related to the lumbar vertebrae in a subject suffering from low back pain. The present findings may indicate a potential correlation between the reflexology areas and subsurface pathological changes, showing an association with the healthy or unhealthy status of the lumbar vertebrae.

2) The effect of foot reflexology on the reduction of chronic low back pain. Mohammad Hossein Movaghar, Ali Akbar Hashemi Javaheri, Ahmad Ebrahimi Atri Iranian Journal of Health and Physical Activity (2012) 3 (2). (14-18) Objective: The main objective of the present study was to answer the question whether foot reflexology affects the reduction of chronic low back pain. Discussion and Conclusion: According to the positive outcomes of this procedure, it is concluded that reflexology can be regarded as a non-aggressive, supplementary procedure in treating patients with chronic low back pain.

3) The effects of reflexology on chronic low back pain intensity in nurses employed in hospitals affiliated with Isfahan University of Medical Sciences. Maryam Eghbali, Reza Safari, Fatemeh Nazari, Samereh Abdoli, Iran J Nurs Midwifery Res. 2012 Mar-Apr; 17(3): 239–243. Objective: This research has been conducted to investigate the effect of reflexology on chronic low back pain intensity. Conclusions: Reflexology can be effective in reducing the severity of chronic back pain, i.e. it is able to reduce pain from moderate to mild. Thus, this technique is recommended to be performed by nurses as a complementary therapy in patient care.

4) [The effect of foot reflexology massage on pain intensity in patients with chronic low back pain visited to physical therapy unit in Baghiathallah hospital in Tehran.] [Article in Persian] Mahshid Nazemzadeh, Alia Jalalodini, Mehdi Rezvani Amin, Nazanin Yousefian, Zahra Poornamdar, Mahnaz Ghaljeh Complementary Medicine Journal of faculty of Nursing & Midwifery Volume 2, Number 3 (12-2012) Objective: This study has been conducted to examines effect of foot reflexology on pain intensity in patients with low back pain. Conclusion: In the end, the study showed foot reflexology massage has effect on reducing pain intensity. So it is suggested for nurses to use foot reflexology for reducing pain in patients with low back pain.

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

5) [The effect of foot reflexology on the reduction of low back pain caused by discopathy.] [Article in Persian] Movaghar MH , Fathi M , Zandi M The Scientific Journal of Zanjan, University of Medical Sciences,Volume 20, Number 83 (8-2012) Objective: The goal of this study was to examine the impact of foot reflexology on reducing lower back pain caused by discopathy. Conclusion: Foot reflexology appears to be an effective technique for reducing the lower back pain caused by discopathy.

6) [The effect of reflexology massage on physiological parameters in patients with chronic low back pain.] [Article in Persian] Mahshid Nazem Zadeh, Mehdi Rezvani, Alia Jalalodini, Ali Navidian, Nazanin Yosefian, Mahnaz Ghalje, Zahra Pournamdar Pejouhandeh,Volume 17, Number 6 (january& february 2013) This study is an investigation of the influence of foot reflexology on physiological parameters in patients with low back pain. Conclusion: The study showed that foot reflexology reduces physiological parameters; thus it is recommended that nurses use this method for patient relief.

7) [The effect of foot reflexology massage on severity of pain in patients with chronic low back pain.] [Article in Persian] Rezvaniamin M, Sirati nir M, Ebadi A, Sadeghi M, Moradian T. Journal of Nursing and Midwifery Urmia University of Medical Sciences Volume 10, Number 6 (2-2013) This study was performed to evaluate the effect of foot reflexology massage on severity of pain in patients with chronic low back pain. Conclusion: our finding shows that foot reflexology massage is effective in reducing the pain severity in patient with chronic low back pain and can be adopted as a safe and complementary therapeutic method.

8) Aspects regarding the beneficial effect of reflexology in low back pain. Serban Gligor, Silviu Istrate Timisoara Physical Education and Rehabilitation Journal Volume: 5 Issue: 10 (Aug 2013) Doi: 10.2478/tperj-2013-0006 Aim: The aim of this paper is to highlight the importance of reflexology in low back pain treatment. Both in the case of the experimental group and in the control one there was a statistically significant reduction in finger to ground index (p < 0.01, respectively p< 0.05). Also, there was a highly statistically significant reduction of pain (p<0.01). Due to the small number of patients involved in the study, the data obtained cannot be generalised, as further studies are required to highlight the beneficial effect of reflexology in the case of low back pain.

9) Noninvasive characterisation of foot reflexology areas by swept source-optical coherence tomography in patients with low back pain. Authors: Krishna Dalal, D. Elanchezhiyan, Raunak Das, Devjyoti Dalal et al.

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine Year,Volume 2013 (2013), 11 pages Doi: 10.1155/2013/983769 Objective: When exploring the scientific basis of reflexology techniques, elucidation of the surface and subsurface features of reflexology areas (RAs) is crucial. In this study, the subcutaneous features of RAs related to the lumbar vertebrae were evaluated by swept source-optical coherence tomography (SS-OCT) in subjects with and without low back pain (LBP). Conclusion. The skin SS-OCT system demonstrated a definite association of the surface features of healthy/unhealthy RAs with cutaneous features and the clinical status of the lumbar vertebrae.

10) [The effect of reflexology massage on disability in patients with chronic low back pain returnee to physical therapy unit in Baghiathallah hospital.] [Article in Persian] Mr M Rezvani Amin, Mrs A Jalalodini , Mrs N Yosefian, Mrs M Nazem Zadeh , Mrs Z Pournamdar Iranian Journal of Nursing Research Volume 8, Number 2 (Summer 2013) Objective: This study conducted to examines effects of foot reflexology on disability in patients with low back pain. Conclusion: In conclusion, the study showed foot reflexology effects of reduction of disability. So proposes for nurses to use foot reflexology for reduction of disability in patients with low back pain.

! Slapeloosheid/insomnie (3) !

1) Effects of foot reflexology on fatigue, sleep and pain: a systematic review and meta-analysis. Lee J, Han M, Chung Y, Kim J, Choi J. J Korean Acad Nurs. 2011 Dec;41(6):821-33. Doi: 10.4040/jkan.2011.41.6.821 The purpose of this study was to evaluate the effectiveness of foot reflexology on fatigue, sleep and pain. Conclusion: This meta-analysis indicates that foot reflexology is a useful nursing intervention to relieve fatigue and to promote sleep. Further studies are needed to evaluate the effects of foot reflexology on outcome variables other than fatigue, sleep and pain.

2) [Influence of foot bath with traditional Chinese medicine combined with foot massage on sleep quality of patients with insomnia.] [Article in Chinese] Author: Huang Tong, Zhou Qing-yun, Li Xiao-ling Chinese Journal of Practical Nursing,Volume 27, Issue 03, 2011 Doi: 10.3760/cma.j.issn.1672-7088.2011.03.077 Objective: to evaluate the combination of foot bath using tradirional Chinese medicine and foot massage on sleep quality of patients with insomnia. Conclusion: the combination of foot bath using traditional Chinese medicine and foot massage can improve sleep quality in patients with insomnia. Noot: voetmassage!

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

3) Acupressure, reflexology, and auricular acupressure for insomnia: a systematic review of randomized controlled trials. Yeung WF, Chung KF, Poon MM, Ho FY, Zhang SP, Zhang ZJ, Ziea ET, Wong VT. Sleep Med. 2012 Sep;13(8):971-84. Doi: 10.1016/j.sleep.2012.06.003 Objective: Instead of needling, acupressure, reflexology, and auricular acupressure are procedures involving physical pressure on acupoints or reflex areas. These variants of acupuncture are gaining popularity, perhaps due to their non-invasive nature. A systematic review has therefore been conducted to examine their efficacy and safety for insomnia. Conclusion: Meta-analyses of the moderate-quality RCTs found that acupressure as monotherapy fared marginally better than sham control. Studies that compared auricular acupressure and sham control showed equivocal results. It was also found that acupressure, reflexology, or auricular acupressure as monotherapy or combined with routine care was significantly more efficacious than routine care or no treatment. Owing to the methodological limitations of the studies and equivocal results, the current evidence does not allow a clear conclusion on the benefits of acupressure, reflexology, and auricular acupressure for insomnia.

Stress (1)

1) The effect of reflexology on the autonomic nervous system in healthy adults: a feasibility study. Hughes CM, Krirsnakriengkrai S, Kumar S, McDonough SM. Altern Ther Health Med. 2011 May-Jun;17(3):32-7. Aim: The aim of the study was to investigate the feasibility of using an experimental model to determine the physiological effect of reflexology on stress. Conclusion: This study has demonstrated the feasibility of conducting an experimental study on the effect of reflexology in stress using BP as the primary outcome measure. Results from such a study would address the lack of high-quality evidence for the physiological effects of reflexology.

! Vermoeidheid (1) !

1) Effects of foot reflexology on fatigue, sleep and pain: a systematic review and meta-analysis. Lee J, Han M, Chung Y, Kim J, Choi J. J Korean Acad Nurs. 2011 Dec;41(6):821-33. Doi: 10.4040/jkan.2011.41.6.821 The purpose of this study was to evaluate the effectiveness of foot reflexology on fatigue, sleep and pain. Conclusion: This meta-analysis indicates that foot reflexology is a useful nursing intervention to relieve fatigue and to promote sleep. Further studies are needed to evaluate the effects of foot reflexology on outcome variables other than fatigue, sleep and pain.

Voetmassage (10) WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

1) Effectiveness of foot and hand massage in postcesarean pain control in a group of Turkish pregnant women. Degirmen N, Ozerdogan N, Sayiner D, Kosgeroglu N, Ayranci U. Appl Nurs Res. 2010 Aug;23(3):153-8. Doi: 10.1016/j.apnr.2008.08.001 Objective: The aim of this study was to determine the efficiency of foot and hand massage on reducing postoperative pain in patients who had cesarean operation. Foot and hand massage proved useful as an effective nursing intervention in controlling postoperative pain.

2) Exploring the effect of foot massage on agitated behaviours in older people with dementia: a pilot study. Moyle W, Johnston AN, O'Dwyer ST. Australas J Ageing. 2011 Sep;30(3):159-61. doi: 10.1111/j.1741-6612.2010.00504.x Aim: To explore the effects of foot massage on agitated behaviours in older people with dementia living in long-term care. Conclusion: This study provides preliminary evidence suggesting that limited short-duration foot massage reduces agitation and related behavioural problems in people with dementia, and that these behaviour changes are maintained after the massage ceases. A randomised controlled trial is required to confirm these findings.

3) [Influence of foot bath with traditional Chinese medicine combined with foot massage on sleep quality of patients with insomnia.] [article in Chinese] Author: Huang Tong, Zhou Qing-yun, Li Xiao-ling Chinses Journal of Practical Nursing,Volume 27, Issue 03, 2011 Doi: 10.3760/cma.j.issn.1672-7088.2011.03.077 Objective: to evaluate the combination of foot bath using tradirional Chinese medicine and foot massage on sleep quality of patients with insomnia. Conclusion: the combination of foot bath using traditional Chinese medicine and foot massage can improve sleep quality in patients with insomnia.

4) [Occupational health hazard and ergonomic evaluation in Thai-massage workers: A pilot study.] [Article in Thai] Sadyapongse, Kate ; Sithisarankul, Pornchai Thammasat Medical Journal Vol 11, No 1 (2011) Description: Thai-massage workers are exposed to various occupational health hazards, but ergonomic hazard is the most obvious and may cause work-related musculoskeletal disorders. A walkthrough survey was conducted to observe the work process including materials used, to identify all types of occupational health hazards in a Thai-massage profession. Two common types of massages, Thai massage (body massage) and foot massage, performed by one Thai-massage worker were observed. Conclusion: The kneeling (and bending forward) working posture in performing a Thai massage and the sitting (and squeezing) working posture in performing a foot massage were identified to be high-risk working postures. However, hand activities in Thai massage as well as foot massage did not exceed the threshold limit value (TLV).

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

5) [Effect of Acupuncture and Foot Massage for Treatment of Diabetic Peripheral Neuropathy.] [Article in Thai] Bunrin, Siwapol, Sakunasing, Jittsakul Journal of Health Science Vol. 21 No. 5 September - October 2012 Description: The objective of this experimental study was to evaluate the therapeutic effect of acupuncture and foot massage for insensate foot in diabetic peripheral neuropathy (DPN) in 60 diabetes mellitus(DM) type II patients attending Diabetes Clinic of Roi-et Hospital. Conclusion: In all, acupuncture and foot massage may show good effects for insensate foot in diabeticperipheral neuropathy.

6) Results of self-foot massage in 15 postures to relieve foot numbness symptoms in diabetic patients: Ban Phai Hospital, Khon Kaen Province. Prayoon Kowit, Kitisak Danvibul, Panarat Kittisupornpong, Rangson Mongsoi, Kullanit Satue, Suwan Mullao Journal of Health Science Vol. 21 No. 6 November - December 2012; Purpose: Diabetic patients who have foot numbness are a high risk of foot ulcer, leading to infection and dismemberment or death. Between 2008 and 2010, the proportions of complications of diabetic patients related to foot ulcer in Ban Phai Hospital were up 1.96, 2.6 and 3.2 percent respectively. The purposes of this quasi experimental design were to study the result of self-foot massage in 15 postures in order to relieve foot numbness symptoms and to study the satisfaction on media regarding self-foot massage. Conclusion: Comparing to the control group, the results of self-foot massage with an average of 4 times per week revealed that the 76.98 percent of most patients had the more than 75 percent numbness points dropped. In addition, on satisfaction towards the media of self-foot massage, it was revealed that all in the experimental group were satisfied with foot massage posters and prints, and 96.03 percent of the group had a preference for foot massage manuals and 68.25 percent for CDs.

7) Foot massage and physiological stress in people with dementia: a randomized controlled trial. Moyle W, Cooke ML, Beattie E, Shum DH, O'Dwyer ST, Barrett S, Sung B. J Altern Complement Med. 2013 Sep 18. Aim: This randomized controlled trial aimed to compare the effect of foot massage (FM) versus a control activity (quiet presence, QP) on physiological stress response (i.e., blood pressure [BP] and heart rate [HR]) in people living with moderate-to-severe dementia in long-term-care settings. Conclusions: While the findings do not provide strong support for FM, the finding that both conditions allowed the person with dementia to rest in the presence of another human being is of importance in the care of people with dementia. The close presence of another person may in fact promote relaxation and therefore improve BP and HR measures.

8) The effect of foot massage on long-term care staff working with older people with dementia: a pilot, parallel group, randomized controlled trial. Moyle W, Cooke M, O'Dwyer ST, Murfield J, Johnston A, Sung B. BMC Nurs. 2013 Feb 18;12:5. Doi: 10.1186/1472-6955-12-5

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Background: Caring for a person with dementia can be physically and emotionally demanding, with many long-term care facility staff experiencing increased levels of stress and burnout. Massage has been shown to be one way in which nurses' stress can be reduced. However, no research has been conducted to explore its effectiveness for care staff working with older people with dementia in long-term care facilities. Conclusions: This pilot trial provides data to support the feasibility of the study in terms of recruitment and consent, the intervention and completion rates. Although the outcome data should be treated with caution, the pilot demonstrated the foot massage intervention showed trends in improved mood, reduced anxiety and lower blood pressure in long-term care staff working with older people with dementia. A larger study is needed to build on these promising, but preliminary, findings.

9) Effect of foot and hand massage in post-cesarean section pain control: a randomized control trial. Abbaspoor Z, Akbari M, Najar S. Pain Manag Nurs. 2013 Jan 24. Doi: 10.1016/j.pmn.2012.07.008 Aim: The aim of this study was to determine the effect of hand and foot massage on postcesarean section pain. Conclusion: According to these findings, the foot and hand massage can be considered as a complementary method to reduce the pain of cesarean section effectively and to decrease the amount of medications and their side effects.

10) Does foot massage relieve acute postoperative pain? A literature review. Chanif, Chanif, Petpichetchian, Wongchan, Chongchareon, Wimonrat Nurse Media Journal of Nursing;Vol 3, No 1 (2013): Purpose: This study aimed to examine the current state of knowledge regarding foot massage to determine if foot massage has an effect on relieving acute postoperative pain. Conclusion: It is recommended to examine the effect of foot massage on acute postoperative pain with high homogenous samples using various duration of massage and range of time for pain measurement at different settings.

! Voetreflexmassage algemeen (2) !

1) Healing the sole. Jaloba A. Nurs Stand. 2011 Aug 10-16;25(49):18-9. The benefits of reflexology are explored in the fourth article in our series on complementary and alternative therapies. Noot: geen abstract gegevens te vinden!

2) Reflexology: an update of a systematic review of randomised clinical trials. Ernst E, Posadzki P, Lee MS. Maturitas. 2011 Feb;68(2):116-20. Doi: 10.1016/j.maturitas.2010.10.011

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

The aim of this update is to critically evaluate the evidence for or against the effectiveness of reflexology in patients with any type of medical condition. Conclusion: eight RCTs suggested that reflexology is effective for the following conditions: diabetes, premenstrual syndrome, cancer patients, multiple sclerosis, symptomatic idiopathic detrusor over-activity and dementia yet important caveats remain. It is concluded that the best clinical evidence does not demonstrate convincingly reflexology to be an effective treatment for any medical condition.

! Zwangerschap (13) !

1) [Effect of reflexology on anxiety level in nulliparous women.] [Article in Persian] F Mirzaee, M Kaviani, P Jafari Hayat, 2010, 16 (1): 65-71 Purpose: The purpose of this study was to investigate the effect of reflexology on the anxiety level, blood pressure, and pulse in nulliparous women in Kerman. Conclusion: Reflexology reduced anxiety level in labor.

2) The reflexology of sole on tiredness intensity in pregnant women. Fatemeh Ghaffari, Taiyebeh Pour Ghaznein Casp. J. Intern. Med. 1(2): Spring 2010 Purpose: The purpose of this study was to determine the effect of reflexology on the tiredness intensity in pregnant women. Conclusion: According to the present study reflexology reduces tiredness in pregnant women significantly. The other variables such as social support and sulfate ferros tablet can reduce tiredness intensity too.

3) Effect of foot massage to decrease physiological lower leg oedema in late pregnancy: a randomized controlled trial in Turkey. Coban A, Sirin A. Int J Nurs Pract. 2010 Oct;16(5):454-60. Doi: 10.1111/j.1440-172X.2010.01869.x Objective: This study aims to evaluate the effect of foot massage for decreasing physiological lower leg oedema in late pregnancy. Conclusion: The results obtained from our research show that foot massage was found to have a positive effect on decreasing normal physiological lower leg oedema in late pregnancy. Noot: voetmassage!

4) Effectiveness of foot and hand massage in postcesarean pain control in a group of Turkish pregnant women. Degirmen N, Ozerdogan N, Sayiner D, Kosgeroglu N, Ayranci U. Appl Nurs Res. 2010 Aug;23(3):153-8. Doi: 10.1016/j.apnr.2008.08.001 Objective: The aim of this study was to determine the efficiency of foot and hand massage on reducing postoperative pain in patients who had cesarean operation.

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Foot and hand massage proved useful as an effective nursing intervention in controlling postoperative pain. Noot: voetmassage!

5) The effect of reflexology on pain intensity of labor. Dolatian M., Hasanpour A., Heshmat R., Alavi Majd Journal of Zanjan University of Medical Sciences and Health Services Fall 2010, 18(72): 61-52 Objective: Therefore, this research was conducted to determine the effect of reflexology on pain intensity of labor on primeparous in Shahid Akbarabadi hospital in 2009. Conclusion: Based on the results of this study, it seems that reflexology can decrease the pain intensity in first stage of labor.

6) The effect of reflexology on pain intensity and duration of labor on primiparas. M Dolatian, A Hasanpour, Sh Montazeri, R Heshmat, and H Alavi Majd Iran Red Crescent Med J. 2011 July; 13(7): 475â&#x20AC;&#x201C;479. Aim: The aim of this research was to determine the effect of reflexology on pain intensity as well as to determine the duration of labor in primiparas. Conclusion: Our findings showed that reflexology can be useful to decrease the pain intensity as well as duration of labor.

7) Effect of foot reflexology on stress reduction among adolescent mothers during the postpartum period. La-Ongdao Chumthi, Kanittha Volrathongchai, Wichai Eungpinichpong Royal Thai Air Force Medical Gazette Vol. 57 No.1 January - April 2011 Objective: This study proposed to investigate the effect of foot reflexology on stress reduction among adolescent mothers during the early postpartum period. Conclusion: This study concluded that foot reflexology was effective immediately, and up to 24 hours for reduction of stress of postpartum adolescent mothers.

8) Randomised controlled trial of the effectiveness of using foot reflexology to improve quality of sleep amongst Taiwanese postpartum women. Li CY, Chen SC, Li CY, Gau ML, Huang CM. Midwifery. 2011 Apr;27(2):181-6. Doi: 10.1016/j.midw.2009.04.005 Objective: to examine the effectiveness of using foot reflexology to improve sleep quality in postpartum women. Conclusion: an intervention involving foot reflexology in the postnatal period significantly improved the quality of sleep. Implications for practice: midwives should evaluate maternal sleep quality and design early intervention programmes to improve quality of sleep in order to increase maternal biopsychosocial well-being. Midwives interested in complementary therapies should be encouraged to obtain training in reflexology and to apply it in clinical settings if it is allowed.

9) Massage, reflexology and other manual methods for pain management in labour.

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Smith CA, Levett KM, Collins CT, Jones L. Cochrane Database Syst Rev. 2012 Feb 15;2:CD009290. Doi: 10.1002/14651858.CD009290.pub2 Objectives: To examine the effects of manual healing methods including massage and reflexology for pain management in labour on maternal and perinatal morbidity. Authors' conclusions: Massage may have a role in reducing pain, and improving women's emotional experience of labour. However, there is a need for further research.

10) [Effect of foot reflexology on pain intensity and duration of labor on primiparous.] [Article in Persian] Moghimi Hanjani S, Mehdizadeh torzani Z, Shoghi M, Ahmadi G. Koomesh. 2012; 14 (2) :166-171 Aim: The integration of reflexology as one of the non-pharmacological pain relief methods in to midwifery care has become more common in recent years. The aim of this study was to determine the effect of reflexology on pain intensity and the duration of labor in primiparous. Conclusion: Reflexology can lead to decrease in labor pain as well as duration of labor. Therefore, we can use this non-invasive technique to decrease the labor pain and encourage mothers to normal vaginal delivery that is one of the aims of midwifery.â&#x20AC;?

11) [Effects of foot reflexology on pain and physiological parameters after cesarean section.] [Article in Persian] Khoshtarash M, Ghanbari A,Yegane M, Kazemnejhad E, Rezasoltani P. Koomesh. 2012; 14 (1) :109-116 Introduction: Pain is a common phenomenon after all surgical operation. Although using analgesia isusual to relieve pain, its complication, unavailability, necessity of taking less drug, especially analgesia, and also ineffectiveness of using analgesia alone, to relieve pain has focused therapeutic system on complementary treatments such as foot reflexology. Therefore, this study was performed to investigate the effects of foot reflexology on pain in patients who underwent cesarean section. Conclusion: In general, foot reflexology appears to be a useful method to reduce postoperative pain, but no effect on physiological parameters.

12) Effect of foot reflexology on pain and anxiety in women following elective cesarean section. Razmjoo Nastaran, Hafizi Lotfabadi Leili,Yousefi Fatemeh, Esmaeeli Habibolah, Azziz Hoda, Lotfalizadeh Marzieh. Iranian Journal of Obstetrics, Gyneocology and Infertility april 2012; 15(1):17-9. Objective: So with respect to high rate of cesarean in Iran and the importance of pain relief after cesarean section and improving mobility, reducing the risk of thromboembolic events and having more ability to take care of newborn in first hours of birth, this study was performed to determine effect of foot reflexology on pain and anxiety in women after elective cesarean section. Conclusion: Foot reflexology proved useful as an effective nursing intervention in controlling post cesarean pain.

! !

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

13) Effect of foot and hand massage in post-cesarean section pain control: a randomized control trial. Abbaspoor Z, Akbari M, Najar S. Pain Manag Nurs. 2013 Jan 24. Doi: 10.1016/j.pmn.2012.07.008 Aim: The aim of this study was to determine the effect of hand and foot massage on postcesarean section pain. Conclusion: According to these findings, the foot and hand massage can be considered as a complementary method to reduce the pain of cesarean section effectively and to decrease the amount of medications and their side effects. Noot: voetmassage!

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

BIJLAGE 2: OVERZICHT VAN VINDPLAATSEN

Dit overzicht bevat het aantal gevonden vindplaatsen. African Journals Online (AJOL) About: “African Journals OnLine (AJOL) is the world's largest and pre-eminent collection of peer-reviewed, African-published scholarly journals.” Address: http://www.ajol.info/

Alternative Medicine Studies About: “Alternative Medicine Studies is a newly launched Open Access, online-only scientific journal about alternative medical systems including: acupuncture; anthroposophic medicine; ayurveda; chiropractic; herbalism and natural products; homeopathy; naturopathy; osteopathy; and traditional medicines (e.g. Chinese · Tibetan).” Address: http://www.pagepress.org/journals/index.php/ams/index

BASE About: “BASE is one of the world's most voluminous search engines especially for academic open access web resources. BASE is operated by Bielefeld University Library. BASE collects, normalises, and indexes these data. BASE provides more than 50 million documents from more than 2,700 sources.You can access the full texts of about 75% of the indexed documents.” Address: http://www.base-search.net/ Noot: een redelijk goede vindplaats.

BioMed Central – The Open Access Publisher About: “BioMed Central is an STM (Science, Technology and Medicine) publisher of 257 peer-reviewed open access journals. The portfolio of journals spans all areas of biology, biomedicine and medicine and includes broad interest titles, such as BMC Biology and BMC Medicine alongside specialist journals, such as Retrovirology and BMC Genomics.” Address: http://www.biomedcentral.com/ Noot: eigenaar is Springer (zie onder ‘S’)

BMC About: “BMC Complementary and Alternative Medicine is an open access, peerreviewed journal that considers articles on interventions and resources that complement or replace conventional therapies, with a specific emphasis on research that explores the biological mechanisms of action, as well as their efficacy, safety, costs, patterns of use and/or implementation.” Address: http://www.biomedcentral.com/bmccomplementalternmed/

ClinicalTrials.gov A service of the U.S. National Institutes of Health About: “ClinicalTrials.gov is a Web-based resource that provides patients, their family members, health care professionals, researchers, and the public with easy access to information on publicly and privately supported clinical studies on a wide range of diseases and conditions. The website is maintained by the National Library of Medicine (NLM) at the National Institutes of Health (NIH).” Address: http://clinicaltrials.gov/ct2/home

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Noot: vooral interessant omdat het een overzicht geeft van onderzoeken die momenteel gaande zijn of ondertussen zijn afgerond. In dit laatste geval geeft het echter geen studieresultaten.

CNKI About: “Journal Papers” (Chinese) Address: http://en.cnki.com.cn/ Noot: een Chinese database, maar de zoekmachine in Engels is zeer beperkt voor het zoeken op trefwoorden. De enige manier is om alle relevante tijdschriften en hun jaargangen uit te pluizen. Deze zijn namelijk wel in het Engels en ook de samenvattingen hierbij. Dit is echter monnikenwerk waar ik in het kader van deze scriptie geen tijd voor had.

The Cochrane Library About: “The Cochrane Library is a collection of six databases that contain different types of high-quality, independent evidence to inform healthcare decision-making, and a seventh database that provides information about groups in The Cochrane Collaboration.” Address: www.thecochranelibrary.com

Complementary Therapies in Clinical Practice – An International Journal About: “Complementary Therapies in Clinical Practice, formerly Complementary Therapies in Nursing and Midwifery, is an internationally refereed journal published to meet the broad ranging needs of the healthcare profession in the effective and professional integration of complementary therapies within clinical practice.” Address: http://www.ctcpjournal.com/ Noot: een redelijk goede vindplaats, niet alleen voor artikelen maar ook voor conferentieverslagen en ‘papers’.

Danish Reflexologists Association (Forenede Danske Zoneterapeuter/FDZ) About: “For those interested in research we offer extensive information about results from a number of studies showing the effectiveness of reflexology.” Address: http://www.fdz.dk/wss/?page=2582 Noot: uit mijn steekproeven weet ik dat dit een goede bron was, in het bijzonder als het gaat om artikelen van voor 2000 (die zijn nog steeds op aanvraag te krijgen); ik heb hen ook per e-mail benaderd met het verzoek om nieuwe artikelen. Wat bleek, zij doen geen research meer want er is geen geld meer voor en het onderzoek voldeed niet aan alle wetenschappelijke eisen.

DOAJ – Directory of open access journals About: “The aim of the DOAJ is to increase the visibility and ease of use of open access scientific and scholarly journals, thereby promoting their increased usage and impact. The DOAJ aims to be comprehensive and cover all open access scientific and scholarly journals that use a quality control system to guarantee the content. In short, the DOAJ aims to be THE one stop shop for users of open access journals.” Address: http://www.doaj.org/

Europe Pubmed Central About: “Europe PubMed Central (Europe PMC) offers free access to biomedical literature resources including: PubMed abstracts (about 28 million), Europe PMC full text articles (about 2.6 million, of which About 570,000 are Open Access), Patent abstracts (About 4 million European, US, and International), National Health Service WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

(NHS) clinical guidelines, Agricola records (500,000) and supplemented with Chinese Biological Abstracts and the Citeseer database.” Address: http://europepmc.org/ Noot: het is in feite een Europese tegenhanger van de Amerikaanse PubMed database (zie onder ‘P’).

Google Nederland About: “De missie van Google is alle informatie ter wereld te organiseren en universeel toegankelijk en bruikbaar te maken.” Address: https://www.google.nl/webhp?hl=nl&tab=ww Noot: dit is als zoekmachine misschien wel de belangrijkste vindplaats in dit onderzoek geweest met als een van de belangrijkste trefwoorden: ‘research on reflexology’ waarna als eerste ‘header’ ‘wetenschappelijke artikelen voor research on reflexology’ volgt (ik heb uiteindelijk zo’n 40 pagina’s hiervan doorgenomen). Google Scholar, een alternatief hier, geeft deze header niet.

Hindawi - Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine (eCAM) About: “Hindawi Publishing Corporation is a commercial publisher of peer-reviewed journals cover a wide range of academic disciplines. Founded in 1997, Hindawi currently employs more than 1,000 employees and publishes 500+ open access, peer-reviewed journals.” Address: http://www.hindawi.com/ Noot: Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine (eCAM) is een van hun tijdschriften en specifiek gericht op complementaire en alternatieve geneeswijzen. About: “Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine (eCAM) is an international, peer-reviewed journal that seeks to understand the sources and to encourage rigorous research in this new, yet ancient world of complementary and alternative medicine.” Address: http://www.hindawi.com/journals/ecam/

Manual Academy About: “Manual Academy is an education and organization company working about pathology, biomechanics, ergonomics, applied anatomy and physiology, the scientific basis of examination and manual therapeutic techniques and outcome measurement in manual therapy. The academy provides additional education and learning materials about reflex therapies, lymphatic diseases, acupressure and kinesiology taping.” Address: http://www.manualacademy.com/?pnum=19&pt=Reflexology Noot: bevat als databank onder de term ‘reflexology’ een geheel eigen bestand aan artikelen.

Medify - When you need to know About: “Medify's uses powerful technology to mine millions of research studies every day in order to “extract” key information and bring you access to relevant information about thousands of conditions. Further, our health science professionals rigorously review, categorize and extract meaningful insights from current studies to maximize the value of the site.” Address: https://www.medify.com/ Noot: het is een bijzondere databank waarin het vinden van wetenschappelijke artikelen wordt gecombineerd met patiënteninformatie voor kritische consumenten van medische zorg. Het biedt niet alleen de mogelijkheid om bij ziektes de beste behandelingen te vinden (zowel de reguliere als alternatieve behandelingen), maar brengt

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

daarmee ook meteen de wetenschappelijke artikelen in kaart om de beste behandeling te kunnen adviseren.

Mendeley About: “Mendeley is a free reference manager and academic social network that can help you organize your research, collaborate with others online, and discover the latest research.” The Mendeley research catalog is a crowdsourced database of research documents.” Address: http://www.mendeley.com/ Noot: “What makes Mendeley more than just a reference manager is the community of researchers who use our tool to share research, recommend papers to others, and collaboratively work together. In practical terms, what this means is that the work of finding and organizing a collection of papers about a specific topic can be shared by a group of people via Mendeley Groups. But the benefits of groups go beyond crowdsourced literature discover - you can annotate and comment on the collection of papers as well.”

NICE – National Institute for Health and Care Excellence About: “NICE Evidence Services are a suite of services that provide internet access to high quality authoritative evidence and best practice. The services cover health, social care and public health evidence. Evidence Services aim to help professionals make better and quicker evidence based decisions.” Address: https://www.evidence.nhs.uk/ Noot: een goede vindplaats.

NCCAM About: “The National Center for Complementary and Alternative Medicine (NCCAM) is the Federal Government's lead agency for scientific research on complementary and alternative medicine (CAM).” Address: http://nccam.nih.gov/

Positive Health Online – Integrated medicine for the 21st Century About: “Positive Health PH Online, launched in 1995 and published from Ramsgate, Kent, UK, is one of the world's foremost magazine websites devoted to all aspects of complementary medicine.” Address: http://www.positivehealth.com/ Noot: dit is vooral een vindplaats voor oudere artikelen van voor 2010. Daarnaast bevat de website ook veel verhalen en/of case studies van voetreflexologen.

PubMed About: “PubMed comprises more than 23 million citations for biomedical literature from MEDLINE, life science journals, and online books. Citations may include links to full-text content from PubMed Central and publisher web site.” Address: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed Noot: een van de beste vindplaatsen in dit onderzoek.

Reflexology Research About: “The most complete collection of Reflexology Research Studies from around the world.” Address: http://reflexologyresearch.net/

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013

Noot: een van de beste vindplaatsen als het gaat om oudere artikelen (van begin jaren negentig tot ca. 2005) waarin onderzoek is gedaan naar de relatie van voetreflexmassage en vele medische klachten.

Reflex Science – researching reflexology About: “This website is a 'shop window' of research and debate for reflexologists and those interested in research in the fields of complementary and alternative medicine. It has the following aims: to bring reflexology research to a wider audience, to share knowledge and understanding about research into reflexology, to stimulate debate about the best ways to conduct research in this field.” Address: http://reflexscience.weebly.com/ Noot: een prima vindplaats voor niet alleen veel artikelen (van 1993 tot 2012), maar ook interessant voor de voetreflexoloog die zelf een onderzoek wil opzetten en hierover meer info wil.

Springer About: “Home to the largest open access portfolio worldwide, with over 350 open access journals.” Address: http://www.springer.com/medicine/complementary+%26+alternative+medicine? SGWID=0-10057-0-0-0 Noot: het ‘address’ is gezet op de afdeling ‘complementary and alternative medicine’.

The Virginia Henderson Global Nursing e-Repository About: “The Virginia Henderson Global Nursing e-Repository repository is a free, openaccess alternative publishing venue committed to providing knowledge resources to help advance nurses and patient care. The repository is dedicated to bringing the latest research on nursing knowledge important to all nurses – clinicians, researchers, educators and students.” Address: http://www.nursinglibrary.org/vhl/ Noot: een redelijke goede vindplaats.

Wanfang Med Online – Med. WanFangData.com About: “The Chinese Medical Association (CMA) Publishing House is an entity which aims to publish national journals in general medicine and various specialties. Up to April 2012, the Publishing House has published 126 journals, the largest series of medical journals in China.” Address: http://eng.med.wanfangdata.com.cn/Index.aspx Noot: evenals de andere Chinese databank is er op een Engels trefwoord nauwelijks iets te vinden; maar er bestaat de mogelijkheid om in alle opgenomen tijdschriften te zoeken naar Engelstalige samenvattingen of artikelen. Dit is echter monnikenwerk waar ik in het kader van deze scriptie niet de tijd voor had.

! ! ! !

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VOETREFLEXMASSAGE WOUTER GROEN

2013