CZTERY WIEKI KARMELITÓW BOSYCH W POLSCE 1605-2005 by Wydawnictwo Karmelitów Bosych

Uniwersytet Jagielloński Papieska Akademia Teologiczna Wyższe Seminarium D u c h o w n e Karmelitów Bosych w Krakowie

Cztery wieki Karmelitów Bosych w Polsce 1605-2005 Materiały z ogólnopolskiego sympozjum historyczno-teologicznego AULA COLLEGIUM NOVUM, UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI, KRAKÓW 2 1 - 2 2 LISTOPADA 2 0 0 5

Praca zbiorowa pod redakcją Andrzeja Ruszały OCD

Wyższe Seminarium Duchowne Karmelitów Bosych Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2005

Na okładce Reprodukcja miedziorytu karty tytułowej Pism św. Jana od Krzyża, wydanych w Kolonii w roku 1640.

Projekt okładki Iwona Pawłowska

Imprimi potest o. Albert Wach OCD, prowincjał Kraków, 18 października 2005 r. Nr 745/05

Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel.: (0-12) 416-85-00, 416-85-01 fax: (0-12)416-85-02 www.wkb.krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl

ISBN 83-7305-167-8

ANDRZEJ RUSZAŁA O C D

Rektor Wyższego Seminarium Duchownego Karmelitów Bosych w Krakowie

W bieżącym roku, a dokładnie 28 listopada, mija 400 lat od dnia, kiedy Karmelici Bosi - zakon odnowiony przez św. Teresę od Jezusa i św. Jana od Krzyża przybyli do Polski, osiedlając się najpierw w Krakowie. Przez cztery wieki historia Karmelu Terezjańskiego była i jest ściśle związana z historią naszego kraju, wywierając wpływ w różnych dziedzinach życia. Próba refleksji nad obszarami karmelitańskiego oddziaływania w naszej ojczyźnie przez ostatnie cztery wieki podjęta została podczas ogólnopolskiego sympozjum, zorganizowanego w dniach 21-22 listopada 2005 przez Uniwersytet Jagielloński, Papieską Akademię Teologiczną oraz Wyższe Seminarium Duchowne Karmelitów Bosych w Krakowie. Niniejsza pozycja stanowi dokumentację tegoż sympozjum i zawiera słowa wstępne oraz referaty, wygłoszone podczas sympozjum, a także jeden tekst dodatkowy, niewygłoszony podczas sympozjum. Zbiór materiałów podzielony jest na trzy części, które odpowiadają treści trzech sesji sympozjum. Pierwsza dotyczy historii Karmelitów Bosych w Polsce od czasu ich przybycia do naszej ojczyzny aż do czasów współczesnych, druga przedstawia duchowe dziedzictwo Karmelu, zawarte w przesłaniu świętych karmelitańskich, zwłaszcza doktorów Kościoła, jakimi są św. Teresa od Jezusa, św. Jan od Krzyża i św. Teresa od Dzieciątka Jezus oraz jego recepcję w Polsce, a w szczególności recepcję w życiu dwóch wybitnych postaci Karmelu w naszym kraju, którymi są św. o. Rafał Kalinowski oraz Sługa Boża M. Teresa Marchocka. W trzeciej części przedstawione zostały wpływy karmelitańskie w szeroko rozumianej kulturze i religijności naszego kraju, a więc w literaturze i piśmiennictwie, sztuce, kaznodziejstwie oraz działalności misyjnej. Wyrażam wdzięczność czcigodnym Gościom, patronującym sympozjum, za wygłoszone słowo wstępne na rozpoczęcie poszczególnych jego sesji, Autorom referatów - znanym i cenionym w środowiskach naukowych naszego kraju za udostępnione poniżej teksty, jak również moderatorom poszczególnych sesji sympozjum: prof. drowi hab. Stanisławowi Szczurowi (UJ, Kraków), ks. prof. drowi hab. Henrykowi Wejmanowi (UAM, Poznań) oraz ks. prof. drowi hab. Janowi Szczepaniakowi (PAT, Kraków) za trud kompetentnego przewodniczenia i koordynowania przekazywanych treści.

Andrzej Ruszała OCD

Słowo podziękowania kieruję także pod adresem: Zarządu Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych za inspirację oraz pomoc w zorganizowaniu sympozjum, Wydawnictwa Karmelitów Bosych za podjęcie się wydania drukiem materiałów sympozjum oraz Wydziału Kultury i Dziedzictwa Narodowego przy Urzędzie Miasta Krakowa za udzielenie wsparcia finansowego na powstanie niniejszej pozycji.

K s . ARCYBISKUP STANISŁAW DZIWISZ

Metropolita Krakowski i Wielki Kanclerz Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie

W bieżącym roku mija 400 lat obecności Karmelitów Bosych w Polsce. Pierwsza fundacja Karmelu reformowanego miała związek z ich misją do Persji, wiodącą przez nasz kraj. Karmelici Bosi udawali się tam na polecenie papieża Klemensa VIII, by objąć opieką duszpasterską chrześcijańskich Ormian w państwie perskim. Okoliczności historyczne - wojna domowa w Rosji, przez którą wiodła trasa misjonarzy, śmierć Klemensa VIII i jego następcy Leona XI - wydłużyły ich pobyt w Krakowie, wzbudzając jednocześnie w pasterzach i duchowieństwie, w przedstawicielach dworu królewskiego oraz w wiernych życzliwość dla ich sposobu życia, nacechowanego modlitwą, umartwieniem i gorliwością duszpasterską. To spowodowało, że społeczeństwo Krakowa zwróciło się z prośbą o utworzenie fundacji Karmelitów Bosych w królewskim mieście, na którą władze zakonu odpowiedziały pozytywnie. Oddelegowano więc grupę zakonników, którzy przybyli do Krakowa w dniu 28 listopada 1605 roku, a następnie wybudowali swój pierwszy klasztor tuż za bramą Mikołajską. Dziękujemy dziś Bogu za cztery wieki obecności i posługi synów św. Teresy od Jezusa i św. Jana od Krzyża w naszym mieście i kraju. Dziękujemy za wpływ, jaki Karmelici Bosi wywarli w dziedzinie duchowości, pobożności maryjnej - zwłaszcza przez upowszechnienie szkaplerza, a także na polu kultury i sztuki. Dziękujemy za świętość ich życia, której najlepszym owocem są św. Rafał Kalinowski, bł. Alfons Maria Mazurek i inni kandydaci na ołtarze. Z wdzięcznością wspominamy Karmelitów Bosych także i z tego powodu, że papież Jan Paweł II - o czym sam wielokrotnie mówił - pozostawał pod wpływem duchowości karmelitańskiej i doktryny mistycznej św. Jana od Krzyża. Dał temu wyraz, podnosząc do godności świętych i błogosławionych wiele karmelitanek i wielu karmelitów bosych. Wyrażam radość ze zorganizowania przez Uniwersytet Jagielloński, Papieską Akademię Teologiczną i Wyższe Seminarium Duchowne Karmelitów Bosych w Krakowie ogólnopolskiego sympozjum naukowego dla upamiętnienia tego jubileuszu. Karmelowi w Polsce życzę, aby dalej rozwijał i przekazywał w naszej ojczyźnie duchowe dziedzictwo, które owocnie w niej zaszczepił przed czterema wiekami.

ALBERT WACH O C D Prowincjał Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych

Czcigodni i Dostojni Uczestnicy naszej karmelitańskiej, jubileuszowej sesji! Cyprian Kamil Norwid - nasz mędrzec i poeta - pisał: P r z e s z ł o ś ć - j e s t to d z i ś , tylko cokolwiek dalej: [...] Nie jakieś tam c o ś , g d z i e ś , Gdzie nigdy ludzie nie bywali1. Nasza przeszłość nie jest abstrakcyjnym i nieokreślonym wspomnieniem nieistniejącej nigdy planety, lecz wieczną teraźniejszością życia konkretnych, realnych osób, po których dziedziczymy świadomość niegasnącej w mrokach dziejów celowości i sensowności historii. Jesteśmy spadkobiercami i beneficjentami tych, którzy odeszli za tajemniczą bramę śmierci, ale są wciąż obecni w naszym tu i teraz, bo to ich konkretne doświadczenie bycia na ziemi wyznaczyło nam kierunek naszej ziemskiej pielgrzymki. Bóg, który jest Bogiem żyjących, a nie umarłych, otwiera wciąż przed nami skarbiec egzystencjalnego bogactwa naszych przodków i daje nam możliwość kontynuowania dzieła, które oni chwalebnie rozpoczęli. Gdy myślimy o 400 latach obecności na polskiej ziemi Karmelitów Bosych, chcemy z wdzięcznością spojrzeć na każdego, kto na przestrzeni tego długiego okresu czasu należał do wielkiej rodziny terezjańskiej w naszej ojczyźnie. W ten sposób nie uciekamy w abstrakcyjne uogólnienie, ale oddajemy hołd każdemu poszczególnemu istnieniu naszych współbraci i naszych sióstr, aby, jak to poetycko ujął Czesław Miłosz, ścigać: Prawdziwą obecność Bóstwa w naszym ciele i krwi, które są jednocześnie chlebem i winem. Olbrzymiejące wezwanie Poszczególnego, na przekór ziemskiemu prawu nicestwienia pamięci2. W Eucharystii bowiem, o której na sposób poetycki mówi poeta - w sakramencie Świętej Obecności Boga i wszystkich zbawionych - spotykamy się z tymi, którzy nas poprzedzili i wyznaczyli nam szlak naszego ziemskiego wędrowania. Spotykamy tam pierwszych Karmelitów Bosych, którzy zamieszkali przy 1 2

C.K. NORWID, Przeszłość, [w:] Pisma wybrane, 1.1: Wiersze, Warszawa 1983, s. 446^447. Cz. MIŁOSZ, Capri, [w:] Na brzegu rzeki, Kraków 1 9 9 4 , s. 15.

Albert Wach OCD

kościele Niepokalanego Poczęcia nieopodal parafialnej świątyni św. Mikołaja (obecna ul. Kopernika) i tych, którzy żyli blisko Wawelu w murach dzisiejszego Muzeum Archeologicznego, a także tych, którzy poprzez XX wiek nieśli ducha karmelitańskiej bogomyślności, żyjąc w klasztorze przy ul. Rakowickiej 18. W Eucharystii spotykamy nasze siostry z klasztoru na Wesołej i z Łobzowa i wszystkich polskich Karmelitów Bosych i Karmelitanki Bose czterech ostatnich stuleci. Nasze wspominanie ich życia i zasług w Eucharystii właśnie, staje się wielkim dziękczynieniem za łaskę ich życia. A nasza naukowa sesja ma nam przypomnieć tak bardzo konkretnie, za co mamy Bogu i czcigodnym naszym poprzednikom dziękować. Jan Paweł II, który nigdy nie krył swoich związków duchowych z naszą rodziną zakonną, w swojej ostatniej książce Pamięć i tożsamość napisał: „Tajemnica paschalna potwierdza, że ostatecznie zwycięskie jest dobro; że życie odnosi zwycięstwo nad śmiercią; że nad nienawiścią tryumfuje miłość" 3 . Doświadczał tego polski Karmel terezjański na przestrzeni czterech stuleci, szczególnie podczas okresu narodowej niewoli, gdy prawie zupełnie zamarło życie naszej karmelitańskiej rodziny w rozdartej przez zaborców ojczyźnie. Z tego ciemnego doświadczenia, z tego Krzyża, Bóg pozwolił, by zrodziła się nowa rzeczywistość odrodzonego, w dużej mierze za sprawą świętości Rafała Kalinowskiego, polskiego Karmelu. Zdajemy sobie sprawę, że istniejemy jako zakon posiadający dzisiaj dwie Prowincje na polskich ziemiach, właśnie dzięki łasce tego odrodzenia z przełomu XIX i XX wieku, którego świadkiem były mury klasztoru w Czernej. Pamiętając o paschalnej tajemnicy wpisanej w dynamikę ludzkich dziejów, z nadzieją spoglądamy w przyszłość terezjańskiej rodziny w Polsce. Kolejne dziesięciolecia i stulecia naszej zakonnej posługi w ojczyźnie Jana Pawła II z pewnością będą naznaczone zwycięską obecnością Jezusa - Pana ludzkiej historii. Tego uczą nas doświadczenia poprzednich wieków, bo wiemy, że historia jest nauczycielką życia. Życzę wszystkim tu zebranym, by nasze spotkanie stało się dla nas okazją do mądrego spożytkowania tego, co swoim twórczym życiem dali nam na przestrzeni czterystu lat, obecni w teraźniejszości Boga, polscy Karmelici Bosi i ich duchowe siostry.

JAN PAWEŁ II,

Pamięć i tożsamość. Rozmowy na przemowie tysiącleci, Kraków 2005, s. 62.

K s . JAN DYDUCH

Rektor Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie

Cracovia totius Poloniae urbs celeberrima. Tak o Krakowie mówiono od wieków. Można przyjąć, że taka opinia o naszym mieście, powtarzana także w Europie XVI-wiecznej, skłoniła ówczesny Zakon Karmelitów Bosych do przybycia i osiedlenia się w Krakowie. Tutaj bowiem w roku 1605, w miesiącu listopadzie, za bramą św. Mikołaja, założyli Karmelici swój pierwszy klasztor w Polsce, a za kilka lat, w roku 1617 drugi, tzw. Kolegium Teologiczne. Od tego czasu Karmelici Bosi na stałe związali się z Krakowem, przyczyniając sławy naszemu miastu. Wielowiekowa działalność Karmelitów Bosych w Polsce przejawiała się w różnorodny sposób. W swoich klasztorach prowadzili działalność duszpasterską, zwłaszcza w sanktuariach: w Ostrej Bramie, Berdyczowie, Czernej i Wadowicach. Wzorowo prowadzili także parafie. W Krakowie zajmowali się duszpasterstwem akademickim zwanym Oratorium pietatis academicae. Wielu Karmelitów zasłynęło jako kaznodzieje, przeprowadzając misje ludowe dla odnowy życia religijnego ludu Bożego. Nie można pominąć ich wkładu w rozwój nauki i oświaty. Przy klasztorach zakładali szkoły dostępne na biednej i zdolnej młodzieży. Klasztory karmelitańskie były oazami życia kulturalnego, w których pielęgnowano polską literaturę i sztukę; choćby wspomnieć znaną drukarnię w Berdyczowie czy wydawnictwo w Krakowie, publikujące miesięczniki i dzieła mistyków karmelitańskich. Do rozwoju życia religijnego wydatnie przyczyniły się tworzone przez zakonników karmelitańskich różnorodne bractwa, zwłaszcza bractwa szkaplerzne czy bractwa Św. Józefa, którego kult szerzyli w Polsce. Klasztory karmelitański były także ostojami polskości, szczególnie w czasach zaborów, okupacji, były szkołami patriotyzmu. Za to spotykały ich represje ze strony zaborców czy okupantów, choćby kasacja klasztorów w Galicji przez cesarza Józefa. Piękny przykład patriotyzmu pozostawił św. Rafał Kalinowski. Ta wspaniała spuścizna karmelitańska rodzi wielkie zobowiązania dla współczesnych karmelitów; sięgając bowiem do korzeni, trzeba budować przyszłość. Wydaje się, że taki zamysł ma niniejsze sympozjum i publikacja jego materiałów, stąd życzenie, aby były one jak najbardziej owocne.

Spis treści

WSTĘP

Andrzej Ruszała OCD Ks. Arcybiskup Stanisław Dziwisz Albert Wach OCD Ks. Jan Dyduch

5 7 9 11

CZĘŚĆ I

Z HISTORII KARMELITÓW BOSYCH W POLSCE Elżbieta Elena Wróbel CSFN Życie religijne i zakonne w Polsce na przełomie XVI i XVII wieku

Życie religijne i zakonne w Polsce na przełomie XVI i XVII wieku Potrydencka odnowa życia zakonnego

22 30

Benignus Józef Wanat OCD 400 lat fundacji Zakonu Karmelitów Bosych w Krakowie i jego rozwój w 1. połowie XVII wieku w Polsce 39 1. Prezentacja Zakonu ....39 2. Fundacja Karmelitów Bosych w Krakowie 41 3. Założenie klasztorów w Lublinie i we Lwowie 45 4. Promocja powołań, wychowanie i studia 48 5. Sprowadzenie do Krakowa sióstr Karmelitanek Bosych ......50 6. Erekcja Prowincji Ducha Świętego i jej rozwój ......51 Arkadiusz Smagacz OCD Rozwój i podział Prowincji Polskiej Karmelitów Bosych w XVIII wieku ....55 I. Uwarunkowania życia zakonnego w osiemnastowiecznej Rzeczpo spol itej 55 II. Karmelici bosi w dobie kryzysu wojny północnej 58 III. Dynamiczny rozwój fundacyjny i osobowy w latach 1720-1772. .....61 konfederacji barskiej 65 IV. Działalność apostolska w kraju i na misjach 66

334

Spis treści

Piotr Paweł Gach Karmelici Bosi na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej w dobie kasat Prace duszpasterskie Ośrodki pielgrzymkowe Działalność wydawnicza i drukarnia w Berdyczowie Zakończenie

77 79 83 103 107

Piotr Franciszek Neumann OCD Reforma klasztoru Karmelitów Bosych w Czernej na tle odnowy życia zakonnego w niektórych zakonach mendykanckich w Galicji w drugiej połowie XIX wieku

109

Wprowadzenie Dominikanie Franciszkanie konwentualni Bernardyni Reformaci Kapucyni Karmelici bosi w Czernej Podsumowanie

109 111 113 115 117 119 120 123 CZĘŚĆ II

DZIEDZICTWO DUCHOWE ŚWIĘTYCH KARMELU Jerzy Wiesław Gogola OCD Święta Teresa od Jezusa nauczycielem modlitwy współczesnego człowieka 1. Święta Teresa jako nauczyciel modlitwy 2. Modlitwa w ujęciu św. Teresy 3. Święta Teresa a współczesny wierzący Ks. Jan Machniak Doświadczenie wiary w doktrynie św. Jana od Krzyża w recepcji ks. Karola Wojtyły 1. Zainteresowanie św. Janem od Krzyża 2. Pojęcie środka do zjednoczenia z Bogiem 3. Pojęcie zjednoczenia duszy z Bogiem 4. Wiara środkiem zjednoczenia 5. Sprawność umysłu 6. Doświadczenie nocy wiary 7. Nowe możliwości człowieka

129 130 133 137

141 143 144 145 146 149 151 153

Spis treści Andrzej Ruszała OCD Istota i aktualność „malej drogi" św. Teresy od Dzieciątka Jezus 1. Niewłaściwe interpretacje „małej drogi" 2. Odkrywanie „małej drogi" przez św. Teresę 3. Aktualność i istotne obszary zastosowań „małej drogi" w życiu chrześcijańskim Dominik Wider OCD Poszukiwanie Boga przez osobę świecką na przykładzie świętego Rafała Kalinowskiego Podstawowe wyjaśnienia Józef Kalinowski poszukujący Boga Katarzyna Wojsław Eloiy Eloi - lama sabachthani? Oblicza cierpienia i opuszczenia w Autobiografii mistycznej Anny Marii Marchockiej (Teresy od Jezusa)

335

157 158 160 165

171 172 174

181

Wprowadzenie Autobiografia karmelitańska. Wyjątkowość „polskiej szkoły mistycznej" Autobiografia mistyczna Anny Marii Marchockiej I. Który opasał mnie potęgą i drogę moją wyprostował... Podróż mistyczna A.M. Marchockiej a teologia św. Jana od Krzyża II. Ulituj się nade mną, Panie, bo w ucisku jestem. Zaniemogło od zgryzoty oko moje i dusza moja i wnętrzności moje. Anna Maria Marchocka jako powiernik krzyża cierpienia III. Bo Ty nie zostawisz duszy mojej w przepaści, nie pozwolisz, aby Twój wierny Otchłań zobaczył. Motyw opuszczenia; śmierć na krzyżu i ogród Getsemani

181 185 186

206

Marian Zawada OCD Duchowe wyzwania stojące przed Karmelem Terezjańskim w Polsce u progu trzeciego tysiąclecia Zalecana metoda - kontemplacja Spór o naukę religii Wyzwania antropologiczne Spór o format bycia człowiekiem Bezdomność Karmel w odniesieniu do problemów społecznych Wyzwanie ze strony cywilizacji wiecznych dzieci Społeczny wymiar cierpienia Wnioski

217 218 219 220 221 223 ...224 224 226 227

190

196

336

Spis treści C Z Ę Ś Ć III

DZIEDZICTWO KULTUROWE KARMELU W POLSCE Andrzej Borowski Motywy karmelitańskie w literaturze polskiej

231

Ks. Kazimierz Panuś Wkład Karmelitów Bosych w kaznodziejstwo polskie

245

Kaznodzieje zwyczajni katedry krakowskiej Kaznodzieje pogrzebowi Walka z wadami narodowymi i troska o dobro Rzeczpospolitej Kaznodziejstwo niedziel, świąt i jubileuszy Zakończenie

246 248 254 259 260

Jolanta M. Marszalska Zapisy własnościowe w księgozbiorze starych druków Karmelitów Bosych w Czernej i ich historyczne znaczenie w kulturze duchowej i intelektualnej zakonu

261

Szczepan T. Praśkiewicz OCD Misyjne zaangażowanie polskich Karmelitów Bosych w ciągu czterystu lat ich historii

281

Wstęp I. Historia Misji Karmelitańskich II. Misyjna działalność polskich karmelitów bosych wczoraj i dziś

281 283 285

Józef Marecki OFMCap W pływ sztuki karmelitańskiej na kształtowanie życia religijnego w Polsce

303

Józef Szymon Wroński Krakowski kościół Karmelitów Bosych pw. Niepokalanego Poczęcia NMP z początku XX wieku

317

NOTA O AUTORACH

327

WYKAZ SKRÓTÓW

332