SPIS TREŚCI Skróty................................................................. 11 Wstęp ................................................................. 13 I. DESYGNATY CZYSTOŚCI I JEJ ZAPRZECZENIA W KONTEKŚCIE BIBLIJNYM .......... I.1. Mundus ...................................................... I.1.1. Homo mundus ...................................... I.1.2. Inmundus ............................................. I.2. Puritas ....................................................... I.2.1. Czystość ofiarnicza .............................. I.2.2. Mens pura ............................................ I.2.3. Puritas cordis ........................................ I.2.4. Impuritas ............................................. I.3. Castitas – czystość strzeżona ....................... I.3.1. Wstrzemięźliwość ................................ I.3.2. Świat roz-pusty .................................... I.4. Immaculatus ............................................... I.4.1. Niepokalanie ....................................... I.4.2. Splamienie .......................................... I.4.3. Idolatria – metafora zdrady .................. I.5. Innocens ..................................................... I.5.1. Niewinność ......................................... I.5.2. Godny ukarania ................................... I.6. Integer ....................................................... I.6.1. Nienaruszone ...................................... I.6.2. Naruszone ...........................................
19 19 19 20 23 23 24 26 28 31 32 34 38 39 43 45 50 50 59 63 63 64
8
Spis treści
I.7. Incorruptus ................................................. I.7.1. Niezepsute .......................................... I.7.2. Zepsucie .............................................. I.8. Perfectus ..................................................... I.8.1. Nieskazitelność ................................... I.8.2. Skażenie .............................................. II. FENOMEN DZIEWICZOŚCI (VIRGINALIS) ................................................ II.1. Naturalny wymiar dziewiczości ................. II.2. Dziewiczość stworzenia ............................ II.3. Dziewiczość skierowana na miłość............. II.4. Przestrzeń dziewiczości jako miejsce zaślubin z Bogiem ..................................... II.5. Dziewiczość nadziei..................................
67 67 69 73 73 76 80 81 83 86 87 90
III. FENOMEN CZYSTOŚCI (CASTITAS) ........... 93 III.1. Czystość jako rezygnacja .......................... 93 III.2. Czystość jako życie przeciw pożądliwości ... 95 III.3. Czystość jako powściągliwość ................... 97 III.4. Czystość jako dominacja ducha ................ 99 III.5. Czystość jako milczenie ciała ................. 101 III.6. Czystość jako prostota prawdziwości ...... 104 III.7. Czystość jako niezaśmiecone wnętrze ..... 106 III.8. Czystość jako wolność ............................ 108 III.9. Czystość jako radosne przeżywanie płciowości ............................................. 110 III.10. Czystość odbicia i jaśnienia .................. 112 III.11. Czystość jako potencjał miłości ............ 120 III.12. Czystość jako wyłączność i niepodzielność serca .......................... 124
Spis treści
9
III.13. Czystość jako liturgia ciała ................... 127 III.14. Czystość jako źródło duchowej płodności 130 III.15. Czystość jako epifania wieczności......... 132 IV. DZIEWICTWO (VIRGINITAS) .................... IV.1. Dziewiczość a dziewictwo ....................... IV.2. Rodzaje dziewictwa ................................ IV.2.1. Fenomen cielesny – dziewictwo naturalne ........................................ IV.2.2. Dziewictwo nadprzyrodzone ............ IV.2.3. Wtórne dziewictwo .......................... IV.3. Mistyczny wymiar dziewictwa ................ V. TEOLOGICZNY WYMIAR DZIEWICZOŚCI V.1. Magisterium Kościoła o dziewicach .......... V.1.1. Bezżenność, celibat, konsekracja ....... V.1.2. Czystość konsekrowana .................... V.2. Krótka historia dziewiczej konsekracji ...... V.3. Przeczysty Bóg ofiarujący czystość w Chrystusie........................................... V.3.1. Dar dziewiczej łaski .......................... V.3.2. Dar dziewiczego Chrystusa ............... V.4. Dziewicza tajemnica Maryi ...................... V.4.1. Niepokalane Poczęcie ....................... V.4.2. Dziewiczość Maryi ........................... V.5. Błogosławiona czystość ............................ V.5.1. Tajemnica czystego serca ................... V.5.2. Czysta przenikliwość – droga do kontemplacji .................................... V.6. Droga dziewiczości jako znak w świecie .... V.7. Czysta modlitwa dziewiczości ..................
136 136 138 138 140 142 146 150 150 151 154 156 162 165 170 174 175 182 188 189 192 195 198
10
Spis treści
V.8. Zamiast zakończenia: pocałunek Boga – nieskazitelne zachowanie ciała ................. 200 Literatura ......................................................... Dokumenty Kościoła...................................... Źródła ........................................................... Opracowania .................................................
201 201 202 203
WSTĘP Jako motto umieściłem słowa: Maria melioris mundi origo (Maryja początkiem lepszego świata). Ta wspaniała intuicja wywodzi się z Metamorfoz Owidiusza (I, 76–79), który zachwycony tajemnicą człowieka napisał: Sanctius his animal mentisque capacius altae deerat adhuc et quod dominari in cetera posset: natus homo est, sive hunc divino semine fecit ille opifex rerum, mundi melioris origo, sive recens tellus seductaque nuper ab alto aethere cognati retinebat semina caeli.
Co zostało przetłumaczone: [Lśniące ryby dostały wody na mieszkanie] A zwierzęta ziemię, ptaki – lotne powietrze. Lecz brakło jeszcze istoty wyższej, obdarzonej rozumem, zdolnej przewodzić innym. Narodził się człowiek. Nie wiadomo, może z boskiego nasienia stworzył go twórca przyrody, praojciec lepszego świata a może świeża ziemia, ledwie od powietrza oddzielona, przechowała w sobie ziarna pokrewnych niebios1. 1
OWIDIUSZ, Metamorfozy, przekł. A. Kamieńska, S. Stabryła, Wrocław – Warszawa – Kraków 1995, s. 7.
14
Dziewiczość istnienia
Nie można oprzeć się pokusie zadedykowania tych pięknych słów Maryi. Rozpoczynając w ten sposób, zamierzam dopełnić dzieła budowania. W poprzednich dwóch częściach (tomach) była mowa o dwóch wymiarach duchowej budowli2: pokorze, jako mocnym fundamencie, oraz pragnieniu, które wyznacza jej wysokość. Obecnie, by domknąć swoistą „trylogię architektury”, należy podjąć temat wnętrza tej budowli. Zatem pytamy, co miałoby wypełniać duchową rzeczywistość świątyni? Dajemy temu imię: nieskazitelność, dziewiczość istnienia. Dziewiczość jest jednym z tematów najbardziej ogarniających tajemnicę człowieka. Wprowadza nas w przestrzeń zapierającą dech w piesiach, sytuuje w samym centrum odkupionej rzeczywistości i pozwala dotykać prawd o stworzeniu w zupełnie nowy sposób. Dziewiczość jest tą samą przestrzenią z ogrodu Eden, po której Bóg przechadzał się w porze popołudniowego wiatru (Rdz 3, 8); swobodnie i bez ograniczeń mógł spotykać się z człowiekiem. Dziewiczość ma coś ze świeżości wiatru i piękna ogrodu, i Boskiej wolności. Przedmiotem refleksji o dziewiczości stworzenia jest pokorne odczytywanie kolejnych warstw i wychwytywanie kolejnych świateł, które jak w pryzmacie łączą się w końcu w jeden czysty strumień, dostojny i rozjaśniający rzeczywistość, a jednocześnie nieuchwytny. Fenomen dziewiczości ma coś z czystości kontemplacji, bo dostrzegając go, jednocześnie nie można go naruszyć, gdyż sama jego istota polega na nienaruszoności. Uczy to zarazem takiej delikatności wobec rzeczywistości 2
M. ZAWADA OCD, Podstawy architektury duchowej: pokora, Kraków 2006; Pragnienie. Wysokość architektury duchowej, Kraków 2012.
Wstęp
15
stworzonej, by ujmując, jednocześnie nie naruszyć. Dalekie jest to od „porządkowania” zastanych spraw narzędziami sprawnego i przenikliwego umysłu, który okleja to, co dostępne, znanymi sobie „etykietkami”, przestawia, kroi i segreguje prawdy, okazując przy tym czasem zwykłą arogancję. Sama metoda pracy to pokorne czuwanie u wejścia, oczekiwanie na dar, i pełen szacunku zamysł nad głębią samego stworzenia, nienaruszonego przez grzech, a może nawet przez historię. Czystość, zwłaszcza konsekrowana, pozostaje darem dla wszystkich, którzy chcą naśladować Chrystusa, lecz z drugiej strony, niektóre tematy zupełnie nie nadają się do publicznej debaty. Dotyczy to zwłaszcza tematu czystości, gdyż mają do niego dostęp tylko ci – jak mówi Chrystus – którzy „mogą to pojąć” (por. Mt 19, 12). Tym bardziej, że mamy dziś do czynienia z absolutyzacją pożądania seksualnego, tak, że życie w czystości poddane jest negatywnej ocenie, jako zdrowotnie szkodliwe, a nawet uważane przez niektórych „światłych” psychologów czy psychiatrów za źródło patologii. Stajemy na granicy słów, pojęć, rozumienia, pod ciężarem i wzniosłością łaski, poszukując wyjaśnienia, ufni w rację poszukiwań, jak czcigodny Piotr Damiani: Fructuosum tamen est inquiri, licet res absolute nequeat explicari, co się wykłada: „Owocne jest poszukiwanie, choć nie ma takiej możliwości, żeby rzecz została wyjaśniona w sposób absolutny”. To poszukiwanie nie ma na celu przekonania kogoś do zachowania dziewictwa czy czystości, albo prowokowania dyskusji nad godnością i znaczeniem innych powołań; zamiarem jest dotarcie do niezwykłego piękna, jakie wnosi dziewictwo i czystość w życie Kościoła. Jak to znakomicie zauważył biskup Hippony: „Dziewictwo otacza się czcią nie dlatego, że jest dziewictwem,
16
Dziewiczość istnienia
lecz dlatego, że jest poświęcone Bogu... I my wynosimy dziewice nie dlatego, że są dziewicami, ale dziewicami Bogu poślubionymi w świętej czystości” (za SV I.1). Wyrażenia bliskoznaczne, jak dziewiczość, czystość, niewinność współtworzą obszar najbardziej intrygujących tematów. Gdy głębiej wnikniemy w ludzkie zachowania, stwierdzamy, że to właśnie potrzeba czystości (higiena, nieposzlakowany życiorys, a nawet język) często staje się przedmiotem wysiłków. Nienaganność jest chodliwym towarem, a człowiek dokłada wiele troski nie tylko po to, by nabrać ogłady czy manier, ale też, by pozbyć się poczucia winy czy znaleźć ulgę w usprawiedliwieniu3. Wydaje się, że współczesne gabinety psychoterapeutyczne są wielkimi fabrykami „uspokojonych” sumień. Ciekawe, że w szaleństwie grzechu (rozwiązłości, wyuzdania, przewrotności) rodzi się szaleństwo oczyszczenia z zarzutów, swoisty „terror uniewinnienia”. Oczyszczaniem imienia, życiorysów, historii nie tylko osobistych, ale i całych narodów wielu zajmuje się już prawie naukowo, a przynajmniej profesjonalnie, głosząc „niewinność czasów”. Niepokojące jest w tym podważanie zdrowych zasad sprawiedliwości, ponieważ nie tylko osłania się winnych, ale i „produkuje” niewinność na zamówienie. Niebezpieczne zaś to, że wielkie zbrodnicze systemy usprawiedliwiano np. koniecznością dziejową4. Towarzyszy temu przekonanie, że historii (przeszłości) się nie odzwierciedla, nie opisuje, ale 3
4
Na temat winy: J. DELUMEAU, Grzech i strach. Poczucie winy w kulturze Zachodu XIII–XVIII w., przekł. A. Szymanowski, Warszawa 1994. Zob. problem winy a sprawiedliwości w: Grzech, red. A. Czekanowicz, S. Rosiek, Gdańsk 2003.
Wstęp
17
się ją tworzy. Niewinność związana jest również z „naporem obyczajowości” wspieranej przez medycynę. Powstała nawet specjalizacja w operacjach plastycznych – hymenoplastyka (przywracanie błon dziewiczych). Temat czystości najczęściej kojarzymy z czystością seksualną, z szóstym przykazaniem, z nadwrażliwością, której odmawiamy na przykład o wiele gorszej pysze, z katechizowaniem, z naukami przedślubnymi. Pozostawiamy te tematy proboszczom, katechetom i moralistom. Nas interesuje wymiar duchowy. Nie jest to zatem książka o czystości czy moralności ludzkich poczynań, lecz próba ujęcia tajemnicy człowieka. Jak zapewnia św. Teresa z Awili czy św. Jan od Krzyża, wnętrze człowieka jest tak zachwycającą tajemnicą, że brak słów, by ją wyrazić. Chcemy dotrzeć do pokładu istnienia, któremu na imię dziewiczość istnienia, gdzie wszystko jest czyste, bo jest z Boga. Czysty to ktoś, kto nie chce, by na jego życie był rzucany jakikolwiek inny cień poza cieniem skrzydeł Boga (por. Ps 91, 4). Czysty to ktoś, kto nie chce żyć w cieniu grzechu czy śmierci, lecz wybiera status nowy: być światłem świata, dzieckiem światłości (Ef 5, 8). Czysty to istnienie krystaliczne, bez skazy, które szuka słońca łaski i przechadza się w nim. W takiej czystości czy wręcz dziewiczości w różnych znaczeniach pragniemy się przechadzać. Jest to książka dla tych, których Bóg powołał do tego, by nosić tajemnicę nieskazitelności, świętości i prawdy5, a którzy noszą ją w kruchych naczyniach konsekracji. W ten sposób dotknąć niedotknięte, zastrzeżone dla 5
Por. ŚW. CYPRIAN, O stroju dziewic, w: Pisma, przekł. J. Czuj, Poznań 1937, s. 140.
18
Dziewiczość istnienia
Boga. Idziemy zarazem przez dziewiczy teren, chcemy go pokornie przybliżyć, by zatrzymując się we wnętrzu duchowej architektury, nauczyć się oddychać jej zapachem, dziewiczo świeżym i krzepiącym. W ten sposób odkryć i umocnić źródła naszej konsekrowanej drogi. Nie sposób nie wyrazić tu radości Kościoła zawartej w Vita consecrata: Znów rozkwita dziś starożytny stan dziewic Bogu poświęconych, którego istnienie w chrześcijańskich wspólnotach jest poświadczone od czasów apostolskich. Dziewice konsekrowane przez biskupa łączą się szczególną więzią z Kościołem lokalnym, któremu służą z poświęceniem, chociaż pozostają w świecie. Żyjąc osobno lub wespół z innymi, są szczególnym eschatologicznym wizerunkiem niebiańskiej Oblubienicy i przyszłego życia, w którym Kościół zazna wreszcie pełni miłości do Chrystusa-Oblubieńca. Ostatnio odrodziła się też praktyka konsekracji wdów, znana od czasów apostolskich (por. 1 Tm 5, 5. 9–10; 1 Kor 7, 8) oraz konsekracja wdowców. Osoby te, składając wieczysty ślub czystości, przeżywanej jako znak królestwa Bożego, konsekrują swój stan życia, aby poświęcić się modlitwie i służbie Kościołowi (VC 7).
Niech ofiarowane słowa pomogą kolejnym pokoleniom dziewiczych dusz dzielnie podążać drogą tej niezgłębionej łaski. Niech ogród dziewiczych kwiatów w łonie Kościoła w swej cichej, pięknej ofiarnej obecności czyni łaskę bardziej skuteczną.