KLASZTOR KARMELITÓW BOSYCH W BERDYCZOWIE NA UKRAINIE - Benigus Wanat OCD by Wydawnictwo KarmelitÃ³w Bosych

Benignus Jรณzef Wanat OCD

KLASZTOR KARMELITร W BOSYCH W BERDYCZOWIE NA UKRAINIE Studium monograficzne

$ Krakรณw 2007 Wydawnictwo Karmelitรณw Bosych

Redakcja: Iwona Pawłowska Projekt okładki: Paweł Matyjewicz Na okładce: Berdyczów, klasztor karmelitów bosych (fot. Piotr Hewelt OCD) Na wyklejce: Dekret koronacyjny obrazu Matki Boskiej Berdyczowskiej wydany przez Kapitułę Katedralną Bazyliki Świętego Piotra w Rzymie (1753 r.)

Imprimi potest: o. Albert Wach OCD, prowincjał Kraków, 24.05.2007 r. nr 205/07 Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel.: 012-416-85-00; 012-416-85-01 fax:012-416-85-02 e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow. pl Zapraszamy do naszej księgarni internetowej www. wkb.krakow. pl www.lcarmel.pl ISBN 978-83-7305-286-4

PRZEDMOWA

W księgarniach ukaże się wnet długo oczekiwana książka, która zawiera historię jednego z największych sanktuariów maryjnych na wschodnich kresach dawnej Rzeczypospolitej, a obecnie niepodległej Ukrainy Jej tytuł to: Klasztor karmelitów bosych w Berdyczowie na Ukrainie. Studium monograficzne. W panoramie dziejów miasta i jego dziedziców ukazuje bogatą historię klasztoru, fundowanego w 1630 roku przez Janusza Tyszkiewicza, wojewodę kijowskiego. Ofiarowana przez niego klasztorowi ikona Matki Bożej Śnieżnej z XVI wieku zasłynęła licznymi łaskami i cudami, urzędowo stwierdzonymi przez powołany trybunał kościelny przed jej koronacją papieskimi koronami papieża Benedykta X i y dnia 16 VII 1756 r. Piękno obrazu Madonny i architektury sanktuarium, bogactwo wewnętrznego wystroju w połączeniu z bogatą liturgią obrządku rzymskokatolickiego i greckokatolickiego ściągały licznych pielgrzymów z całej Europy Wschodniej. Sanktuarium jako silny bastion wiary katolickiej i kultury chrześcijańskiej, obdarzone licznymi odpustami i przywilejami Stolicy Apostolskiej promieniowało na całą Ukrainę Wschodnią. Ojcowie karmelici, oprócz zwyczajnego apostolstwa, duszpasterstwa sanktuaryjnego i parafialnego, prowadzili działalność charytatywną i oświatową przez prowadzenie szkół średnich (podwydziałowej i powiatowej) oraz swojego wydawnictwa i znakomitej Drukarni Karmelu Fortecy Najświętszej Maryi Panny w Berdyczowie. Monografia, oparta na źródłach archiwalnych, drukowanych i ważniejszych opracowaniach, posiada bogatą dokumentację ilustracyjną i szatę graficzną. Autorem jej jest prof. dr hab. Benignus Józef Wanat OCD, kierownik Katedry Historii Nowożytnej Sztuki Kościelnej na Wydziale Historii Kościoła w Papieskiej Akademii

Benignus J. Wanat OCD - Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

Teologicznej w Krakowie i długoletni kierownik Archiwum Prowincji Karmelitów Bosych w Czernej. W latach 1990-1993, gdy był prowincjałem, przyczynił się on do powrotu karmelitów bosych do zdewastowanego sanktuarium w Berdyczowie i po 65 latach przerwy odprawił pierwszą Mszę św. w dolnym kościele o północy z 7 na 8 grudnia 1991 roku, w uroczystość odpustową Niepokalanego Poczęcia NMP. Postarał się też o namalowanie nowego obrazu Matki Bożej Berdyczowskiej oraz przygotował studium historyczne dla Stolicy Apostolskiej w Rzymie, potrzebne do jego koronacji. Monografia ukazuje się na zakończenie roku jubileuszowego 100-lecia śmierci św Rafała Kalinowskiego (1907 - 15 XI - 2007), związanego życiowo z Ukrainą i czciciela Matki Bożej Berdyczowskiej. Najpierw jako oficer i inżynier przeprowadzał badania i wykonywał plany trasy kolejowej na odcinku Kusie - Konotop w 1859 roku. Potem jako karmelita korespondował z ostatnim kustoszem karmelitańskim w Berdyczowie o. Bartłomiejem Brydyckim w 1883 roku. Dla rozszerzenia kultu Matki Bożej Berdyczowskiej wyjednał od swojego przyjaciela o. Wacława Nowakowskiego napisanie i wydanie broszury O cudownym obrazie Najśw Maryi P. Berdyczowskiej, Kraków 1897. Dziękując Autorowi za trud opracowania monografii, żywię nadzieję, że będzie ona pożyteczna nie tylko dla Współbraci w Karmelu na Ukrainie i w Polsce, ale również zainteresuje licznych czcicieli Matki Bożej Berdyczowskiej oraz historyków sztuki i Kościoła. Kraków, 15 listopada 2007 r. W 100-lecie śmierci św. Rafała Kalinowskiego a Albert Wach OCD Prowincjał Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych

WSTĘP

Dla upamiętnienia 250. rocznicy koronacji łaskami słynącego obrazu Matki Bożej Berdyczowskiej i kończącej się odbudowy Jej zniszczonego sanktuarium oraz w 100-lecie śmierci św. Rafała Kalinowskiego (|15 XI 1907), odnowiciela Karmelu w Polsce i wielkiego czciciela Matki Bożej Szkaplerznej, poświęcone zostało studium monograficzne Klasztor karmelitów bosych w Berdyczowie na Ukrainie. Klasztor ten od początku fundacji w XVII wieku przeznaczony był przez Zarząd Generalny Zakonu Karmelitów Bosych w Rzymie na dom misyjny, ze względu na swoje odległe położenie w Europie Wschodniej - na styku wpływów kultury łacińskiej i bizantyńskiej oraz muzułmańskiej. Berdyczów powszechnie znany był nie tylko z handlu i słynnych jarmarków, ale nade wszystko ze sławnego sanktuarium maryjnego w obronnym klasztorze karmelitów bosych, zwanym Fortecą Najświętszej Maryi Panny. Forteca ta pełniła rolę głównego sanktuarium na wszystkie tereny dzisiejszej Ukrainy, podobnie jak Częstochowa dla centralnej Polski, a Ostra Brama dla Litwy. Było ono duchową stolicą dla całej Ukrainy, świętym miejscem obecności Pana i przystanią pielgrzymującego ludu, pojednania się z Bogiem przez sakramenty święte i wypraszania potrzebnych łask. W nim Maryja odbierała i ponownie odbiera szczególną cześć (hiperdulia) jako Matka Słowa Wcielonego, Dom Boży, Stolica Mądrości, Oblubienica Ducha Świętego i Matka Kościoła oraz wszystkich ludzi w porządku łaski. Święty Rafał Kalinowski w swoim artykule Cześć Matki Boskiej w Karmelu Polskim napisał:

12 Benignus J. Wanat OCD - Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

Uroczyste obchody świąt skłaniały do oczyszczenia duszy i podnosiły wiernych ku cnotliwemu życiu. Nie zapomniano i o sobocie, jako od dniu poświęconym Najświętszej Pani; rano Msza święta śpiewana ku Jej czci. Wieczór zaś Salve publicznie w kościele, w Berdyczowie przed obrazem cudownym codziennie Pod Twoją obronęl. Ojciec Rafał, żyjący w tym samym czasie, co Eustachy Iwanowski (ps. Heleniusz) i o. Wacław Nowakowski, którzy brali czynny udział w uroczystościach maryjnych w Berdyczowie, a następnie byli świadkami kasaty klasztoru, powtórzył za nimi słowa pełne nostalgii: Po kasacie klasztoru smutno i pusto teraz tam w kościele; smutno i pusto i żal niewysłowiony, bolesny, nader gorzki za tym nabożeństwem dawny, uroczystym, wspaniałym, nieustannym, za tym śpiewem Sub Tuum Praesidium, wieczornym karmelitów klęczących przed obrazem cudownym, śpiewem przeciągłym, poważnym, dziwnie rozczulającym, poruszającym do głębi serca, któremu zdawało się nawet mury kościelne wtórowały echem. Już pół wieku upłynęło, jak go słyszałem, a jeszcze słyszę odgłos jego w duszy swojej i teraz, i przy każdym wspomnieniu to czuję, co wówczas czułem i od łez wstrzymać się trudno2. W Berdyczowie urodził się 150 lat temu (3 XII 1857) słynny pisarz angielski Józef Teodor Konrad Korzeniowski, znany pod pseudonimem Joseph Conrad3, oraz Sługa Boży ks. Władysław Bukowiński (1904-1974), heroiczny apostoł w obozach pracy i łaR. KALINOWSKI, Cześć Matki Boskiej w Karmelu Polskim, [w: ] Księga pamiątkowa mańańska, 1.1, Lwów - Warszawa 1905, s. 403-427. X . W A C Ł A W [ N O W A K O W S K I ] , KAPUCYN, O cudownym obrazie Najśw. Maryi P. Berdyczowskiej. Wiadomość historyczna, Kraków 1897, s. 31; R. KALINOWSKI, Cześć Matki Boskiej w Karmelu Polskim, odbitka z księgi pamiątkowej, s. 15; Histońa pokarmelitańskiego klasztoru i kościoła Najśw. Maryi Panny w Berdyczowie, ułożył i wydał b[yły] proboszcz berdyczowski [ks. D. Bączkowski], Warszawa 1912, s. 31-32. Z. NAJDER, Korzeniowski Józef Teodor, Konrad, PSB, t. XIX, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968-1969, s. 173-176.

Wstęp

grach sowieckich w Kijowie, Bakale, Czelabińsku, Dżezkazganie, a szczególnie w Kazachstanie4. Powyższe okazje zapraszają i zniewalają do głębszej zadumy nad bogatą historią miasta Berdyczowa i jej głównego sanktuarium narodowego Ukrainy w klasztorze karmelitów bosych, fundowanym przez Janusza Tyszkiewicza, wojewodę kijowskiego. Troską i zamiarem autora było podjęcie próby (na podstawie dostępnych źródeł archiwalnych, drukowanych, ważniejszych opracowań i danych z ustnych relacji oraz z własnej autopsji w ostatnich czasach) ukazania na tle historii miasta i losów jego dawnych właścicieli rozwoju sanktuarium Matki Bożej Berdyczowskiej, jego pięknej architektury, wewnętrznego wyposażenia w zabytki sztuki z lat 1750-1926, dynamicznego kultu maryjnego oraz roli, jaką spełniało w ciągu wieków. Po raz pierwszy ukazana została struktura organizacyjna wspólnoty klasztornej, z wykazami przełożonych, tabelą mieszkańców klasztoru w poszczególnych latach oraz jego bogata działalność: apostolska, sanktuaryjna, duszpasterska, charytatywna, oświatowa (realizowana przez prowadzenie szkół średnich dla świeckiej młodzieży i wyższego seminarium dla kleryków, bursy dla muzyków), wydawnicza, poligraficzna we własnej drukarni oraz patriotyczna. Z dotychczasowej historiografii na szczególną uwagę zasługuje pełna dokumentacja koronacji łaskami słynącego wizerunku Matki Bożej z roku 1756, opracowana przez o. Grzegorza od Ducha Świętego (Jana Sylwestra Pinocciego) OCD pt. Ozdoba y Obrona Ukraińskich Krajów Przecudowna w Berdyczowskim obrazie Marya, Watykańskimi Koronami od Benedykta XIV Papieża [...] ukoronowana. .., t. I-II, w Berdyczowie w Drukarni Karmelu Fortecy N.P. Maryi za przywilejem J.K Mci 1767 (Estr. XXIII, 230). Dzieło to zawiera 23 całostronicowe miedzioryty Teodora Rakowieckiego, 4 - Teofila Trockiewicza i 1 - Jana Józefa Filipowicza. Od tego znakomitego dzieła czasowo wcześniejsza jest krótka historia obra4

Urodził się 22 XII 1904 r. w Berdyczowie, a zmarł w Karagandzie 3 XII 1974 r. Proces beatyfikacyjny rozpoczął się w Krakowie 19 VI 2006 r. Zob. W BUKOWIŃSKI, Listy, red. ks. J. Nowak, Kraków 2007.

Benignus J. Wanat OCD - Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

zu Matki Bożej, wydana w drukarni berdyczowskiej w 1760 roku na siedmiu kartach in folio, z ryciną ukoronowanego obrazu pt. Propugnaculum Regni Poloniae in summis Ukrainae Finibus Validissimum Beatissima Virgo Maria in Thaumaturga Imagine Berdiczoviensi, a Sanctissimo Domino P. Benedicto XIY Romano Pontífice Aureis Coronis Honorata [...]. Syntezę zaś dziejów klasztoru w popularnym ujęciu opracowali: Eustachy Heleniusz (Iwanowski)5, o. Wacław (Nowakowski), kapucyn6, i ks. Dionizy Bączkowski7. Ta ostatnia pozycja oparta została na pracy o. Nowakowskiego w części historycznej z dodatkiem opisu życia parafii za czasów pasterzowania w tym kościele autora; dołączono do niej 28 ilustracji, w tym rysunki planu klasztoru i miasta. Początkowe dzieje klasztoru ukazały się w rozprawach doktorskich o. Czesława Gila OCD8 i o. Leonarda Kowalówki OCD9. Dla ścisłości trzeba wymienić jeszcze własne opracowania autora: Klasztor Niepokalanego Poczęcia NMP w Berdyczowie10 oraz o wydawnictwie i berdyczowskiej drukarni11. Niniejsza praca jest owocem szeroko przeprowadzonej kwerendy archiwalnej i bibliotecznej w zbiorach kościelnych i państwowych. W pracy wykorzystano liczne źródła rękopiśmienne z Archiwum Watykańskiego i Generalnego Karmelitów Bosych w Rzymie, z Archiwum Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych w Czernej oraz cenne źródła z Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego w Petersburgu, z Archiwum Państwowego Obwodu Żytomierskiego w Żytomierzu, Archiwum Historyczne5

E. HELENIUSZ [ I W A N O W S K I ] ,

Rozmowy o Polskiej Koronie,

1.1,

Kraków

1873,

s. 6 9 5 - 7 1 7 .

O cudownym obrazie... Histońa pokarmelitańskiego klasztoru i kościoła... Karmelici bosi w Polsce 1605-1655, „Nasza Przeszłość", t. XLVIII, Kraków

X . W A C Ł A W [ NOWAKOWSKI ] ,

[ D . BĄCZKOWSKI, ]

1 9 7 7 , s. 9 5 - 9 8 . 9 10

Z naszej przeszłości misyjnej, Rzym 1975, s. 105-110. B.J. W A N A T O C D , Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605-1975, Kraków 1 9 7 9 , s. 3 7 7 - 4 0 2 . B.J. W A N A T O C D , Drukarnia Karmelu Fortecy Najświętszej Maryi Panny w Berdyczowie, Kraków 2002.

Wstęp

go Państwowego Ukrainy w Kijowie oraz z Biblioteki Naukowej Akademii Nauk Ukrainy im. Wernadskiego w Kijowie, Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie i Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. Niestety, dotychczas nie odnaleziono bardzo ważnych źródeł do historii tego klasztoru, takich jak: kroniki klasztoru, księgi dochodów i wydatków klasztoru, księgi fabryki, inwentarzy drukarni, arsenału twierdzy, księgi profesji zakonnej, księgi zmarłych. Z relacji kustosza sanktuarium o. Bronisława Jarosińskiego OCD wiadomo mi było, że jeszcze w latach 1920-1925 archiwum klasztoru było bogate. Wymieniał on cały szereg kronik, inwentarzy i dokumentów pergaminowych. Część z nich zabezpieczył u prywatnych właścicieli majątków poza Berdyczowem. Zaginęły ślady po nich wraz z gospodarzami. Praca ta mogła powstać przy wielkiej życzliwości i okazanej mi pomocy od wielu osób. Na tym miejscu pragnę wyrazić im swoją wdzięczność za okazaną pomoc w czasie kwerendy archiwalnej i w trakcie pisania monografii. Najpierw wyrazy wdzięczności kieruję do moich Współbraci w Karmelu, pracujących z wielkim poświęceniem w Berdyczowie, za wszelkie informacje i okazaną pomoc w okresie kwerendy archiwalnej: o. Benedyktowi Krokowi, delegatowi prowincjalnemu, o. Piotrowi Heweltowi - przełożonemu klasztoru, kustoszowi i proboszczowi parafii, o. Tobiaszowi Zarzeckiemu - długoletniemu i zasłużonemu kierownikowi odbudowy i rewaloryzacji klasztoru oraz wszystkim Ojcom i Braciom z Ukrainy. Wyrazy wdzięczności należą się pani arch. Walentynie Korniejewie z Kijowskiego Instytutu „Ukrprojektrestavracija" za udostępnienie mi mikrofilmów historycznej dokumentacji klasztoru w Berdyczowie, ze zbiorów Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Petersburga. Wyrazy wdzięczności składam panu Jerzemu Biełousowi za udostępnienie mi cennych źródeł dziejów klasztoru z Archiwum Państwowego Obwodu Żytomierskiego z Żytomierza. Wyrazy wdzięczności składam pani dr Walentynie Gródeckiej za sporządzenie wykazu rękopisów klasztoru berdyczowskiego przechowywanych w Centralnym Państwowym

12 Benignus J. Wanat OCD - Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

Historycznym Archiwum w Kijowie, w Państwowym Archiwum Miasta Kijowa, w Naukowej Bibliotece Akademii Nauk Ukrainy im. Wernadskiego w Kijowie i w Państwowym Archiwum Obwodu Żytomierskiego w Żytomierzu. Szczególne i serdeczne podziękowanie składam s. dr Agacie Jadwidze Bartyzel, generalnej postulatorce procesu kanonizacyjnego Sł. B. Pauli Zofii Tajber, założycielki Zgromadzenia Najśw. Duszy Chrystusa Pana, za bezinteresowne opracowanie techniczne składu komputerowego i wykonanie bibliografii. Pani dr hab. Jolancie Marszalskiej dziękuję za udostępnienie mi rzadkich druków z XIX wieku dotyczących Berdyczowa. Wyrazy wdzięczności należą się Władzom Wydziału Historii Kościoła PAT za przyznanie mi subwencji na częściowe sfinansowanie wydania ze środków KBN Na koniec składam wyrazy wdzięczności o. Andrzejowi Gburowi, Dyrektorowi Wydawnictwa Karmelitów Bosych, i wszystkim jego Pracownikom za staranne wydanie tej książki ku czci Bogurodzicy Maryi, w nawiązaniu do pięknych tradycji karmelitańskiej Drukarni Fortecy Najświętszej Maryi Panny w Berdyczowie. Kraków, 15 października 2007 r. o. Benignus Józef Wanat OCD

12 Benignus J. Wanat OCD - Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

Po wybuchu wielkiej rewolucji październikowej w 1917 roku w Rosji Kościół katolicki został zagrożony przez ateistyczną marksistowską i leninowską ideologię na terenach carskiej Rosji. Proletariat krwawo rozprawiał się z kapitalizmem i przedstawicielami Kościoła rzymskokatolickiego. W przeczuciu nadchodzącego zagrożenia ks. Ignacy Dubowski, biskup łucki, żytomierski i administrator apostolski diecezji kamienieckiej, zgromadził w sanktuarium Matki Bożej w Berdyczowie swoich kapłanów i w dniu 19 listopada 1917 roku dokonał aktu oddania się tych diecezji pod opiekę Matki Bożej Berdyczowskiej. Natomiast w liście pasterskim z dnia 8 grudnia tegoż roku do wszystkich wiernych tych diecezji m.in. napisał: Ukochani moi! szukam ratunku w naszych cierpieniach u Boga, u którego nic nie ma niepodobnego. Podnoszę oczy ku wzgórzom, skąd przychodzi pomoc od Pana. Zapewne słyszeliście, że 19 listopada w berdyczowskim klasztornym kościele [... ] najuroczyściej oddałem moje trzy diecezje w opiekę Matki Bożej. Ta Królowa i Ozdoba Stepów Ukrainy, wzgórz Podola i Wołyńskich lasów wstawi się za nami do Boga, bo nigdy nie słyszano, aby ten, kto się do Niej uciekał, był kiedykolwiek niewysłuchany... O Maryjo! Oto upadamy przed Tobą w ciężkiej potrzebie, ze sercem tak pełnych próśb, jak pełnym jest troski i trwogi. Bo, Panienko Najświętsza, gwałtowna burza zawisła nad Twoim i naszym dziedzictwem, grozi zupełna zagłada naszym domom, rodzinom, mieniu, jeśli nie dopomożesz, rozpadnie się w gruzy to wszystko, co z Twym błogosławieństwem, przodkowie nasi dla wiary i Narodu dźwignęli na tej ziemi. A my ze swej strony oświadczamy, że chcemy Cię kochać i Tobie służyć; że chcemy mieć Cię Panią w naszych domach i sercach, że Twoje święte Imię i miłość Twoją i pamięć tej wysłuchanej modlitwy dzieciom naszym zapiszemy w spuściznę!11. Należy przypomnieć, że już w tym samym roku od 13 maja do 13 października Matka Boża objawiała się dzieciom w Fatimie. I. D U B - D U B O W S K I , Listy pasterskie ks. dr: Ignacego Dub-Dubowskiego biskupa łuckiego i żytomierskiego, Łuck 1923, s. 36. Do listu załączony był akt oddania się Matce Bożej. s. 35.

V Sanktuarium Matki Bożej 125

Jako warunek trwałego pokoju na świecie zażądała nawrócenia się do Boga, pokuty, modlitwy i poświęcenia Jej Niepokalanemu Sercu całego świata, a szczególnie Rosji przez papieża wraz z biskupami; w przeciwnym razie Rosja rozsieje swe błędy po całym świecie, wywołując wojny i prześladowanie Kościoła12. W kolejnych listach z 1923 i 1925 roku ks. bp Dubowski z nostalgią wspominał błogie chwile, kiedy otoczeni tysiącami wiernych szliśmy z Żytomierza do Berdyczowskiej bazyliki, by tam u stóp naszej Królowej i Ozdoby Stepów Ukraińskich [... ] wyprosić dla siebie łaski i całą naszą diecezję oddać Jej przemożnej opiece13. Po odzyskaniu wolności narodowej i ponownym objęciu klasztoru przez karmelitów bosych, oddał hołd Królowej Ukrainy Marszałek Rzeczypospolitej Józef Piłsudski ze swoim sztabem przy okazji wyprawy na Kijów. Na jego powitanie karmelici wydobyli z ukrycia łaskami słynący wizerunek. Dnia 3 maja 1920 r. odbyła się ostatnia, narodowa uroczystość z udziałem Wojska Polskiego w tutejszym sanktuarium z okazji święta Matki Bożej Królowej Polski. Polacy płakali ze wzruszenia14. W czasie odwrotu wojska spod Kijowa namawiano ojców do zabrania najważniejszych rzeczy i powrotu do Polski. Pozostał jednak o. Bronisław Jarosiński, aby strzec sanktuarium i zapewnić duchową opiekę wiernym. 25 X 1924 r. informował Prowincjała o bardzo trudnej sytuacji Kościoła pod rządami komunistycznej Rosji. Pisze, że od kilku miesięcy niektóre osoby widują nadzwyczajne rzeczy w naszym kościele. Tych osób jest 9-11. Widzą to gwiazdy - to ognie w ręku Matki Bożej, to znów samą Matkę Najświętszą, to

Fatimska Matka Boża, [w:] Encyklopedia katolicka, t. V, Lublin 1989, kol. 70-74; C. R Y S Z K A , Od Ostrej Bramy po Fatimę, Bytom 1996, s. 161. I. D U B - D U B O W S K I , Listy pasterskie, s. 1 0 2 , 1 1 8 . AKB 8, Notatki o. Jana Kantego Osierdy dotyczące klasztoru karmelitów bosych w Wiśniowcu i Berdyczowie, k. 210. K. KUŹMAK,

12 Benignus J. Wanat OCD - Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

Pana Jezusa, to twarz Pana Jezusa w monstrancji podczas wystawienia [itd. ]15. W następnym liście (1925) potwierdza, że objawienia w kościele nie ustają i wzrasta liczba osób widzących. Nawet br. Anioł Maria do nich należy16. Ojciec Bronisław Jarosiński, ostatni kustosz sanktuarium w Berdyczowie, dla ratowania swego życia opuścił Ukrainę i powrócił do Polski w 1925 roku. W klasztorze pozostał tylko o. Terezjusz Sztobryn, który zmarł na raka 7 lipca 1926 r. Wcześniej zabezpieczone zostały u polskich rodzin precjoza, a szczególnie argentería zakrystii m.in. w Januszpolu, Osicznej, Benedówce, Pohoryle. Po śmierci ostatniego karmelity zabudowania klasztorne przejęte zostały na skarb państwa sowieckiej Ukrainy. W sanktuarium urządzono antyreligijne i rewolucyjne muzeum. Sowiecka Akademia Nauk przejęła bibliotekę i archiwum17. Od znajomych ludzi z Berdyczowa dotarła wiadomość, że łaskami słynący obraz pozostał w kościele zamienionym na muzeum. Stąd w roku 1933 o. Antoni Foszczyński podjął starania przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych w Warszawie o zwrot obrazu Matki Bożej Berdyczowskiej oraz portretów fundatorskich i karmelitów bosych z klasztoru w Berdyczowie. Podjęte starania przez Ambasadę Polską w Moskwie nie przyniosły żadnego rezultatu. Sowiecki rząd odmówił wydania wspomnianych obrazów18. Dalsze losy cudownego wizerunku nie są znane. Istnieje obawa, że uległ spaleniu w pożarze kościoła i klasztoru (czerwiec 1941) lub wcześniej został zabrany jako dzieło sztuki przez komunistów. Niezwykle ważną informację o losie obrazu zawiera list Marii Meleniewskiej z 23 września 1934 r. pisany z Chojnic na Pomorzu do swojej znajomej czy krewnej Wiktorii w Lublinie. Ta ostatnia (znana o. Czesławowi Jakubowskiemu OCD) zapytuje Meleniewską o cudowny 15

16 17

AKB 7, Akta dotyczące klasztoru 0 0 . Karmelitów Bosych w Berdyczowie, k. 14-19. Tamże, k. 19. „Głos Narodu", 5 IX 1927, s. 3; Losy klasztoru karmelickiego w Berdyczowie, „Kurier Warszawski", 19X11 1927. AKB 7, Akta dotyczące klasztoru..., k. 7.

V Sanktuarium Matki Bożej

wizerunek Matki Bożej Berdyczowskiej19. W odpowiedzi otrzymała następującą informację: Co do Twojej chęci wiedzieć dokładnie o obrazie NMP Berdyczowskiej, to mogę Ci powiedzieć tylko tyle, że jest w bezpiecznym miejscu, a Bolszewiki [! ] posiadają w Moskwie tylko dobrą kopię. Kopia, chociaż dobra, jednakże, w następną niedzielę po zamianie obrazu (w ołtarzu kościoła berdyczowskiego), kiedy zgromadzili się ludzie - przeważnie robotnicy z fabryki Szlenkera [ ? ] - powstał w kościele płacz i gadanie, że Nasza Matka Najświętsza nie patrzy na nas tak, jak dawniej patrzyła. Wytłumaczono im, że obraz zmienił się trochę, bo koronę srebrną złoconą oddano Bolszewikom, a na obraz włożono kołpak czerwony aksamitny, przybrany starym galonem, bo nowego nie było, i to uspokoiło ludzi. Z tekstu wynika, że Meleniewska brała udział w zabezpieczeniu cudownego wizerunku i umieszczeniu kopii w głównym ołtarzu sanktuarium. Wiedziała też, gdzie i komu oddany został do przechowania cudowny wizerunek w 1926 r. Świadczą o tym następujące informacje zamieszczone w tymże liście: Przez cztery miesiące odnawiałam obraz św. Teresy w sali za wielkim ołtarzem. Znałam wszystkich. Z księży karmelitów byli Ojcowie Terezjusz i Bronisław. Ten ostatni umknął do Polski a o. Terezjusz [ Sztobryn] wytrwał do końca, ciężko chory na raka żołądka. Wsiadał na drabiniasty wóz chłopski i jechał do chorych, albo piechotą chodził, jak było błoto po kolana, bosy chodził. Umarł w Berdyczowie i tam pochowany. Wota drobniejsze były spakowane we dwa worki i schowane w kościele, i te Bolszewicy znaleźli. Koronę srebrną z Pana Jezusa Ukrzyżowanego też zabrali Bolszewicy. Nazwisk nie dowiesz się i nie trzeba się dowiadywać. Jeszcze dużo osób z tych żyje i może to im kiedyś zaszkodzić, a będzie czas,

Maria Meleniewska jako artystka malarka przeprowadzała konserwację obrazów w klasztorze berdyczowskim w ostatnich latach jego istnienia, za przełożeństwa o. Bronisława Jarosińskiego, a następnie o. Terezjusza Sztobryna. Zmarła w Chojnicach na Pomorzu. Por. AKB 7, Akta dotyczące klasztoru..., k. 8-9.

125

12 Benignus J. Wanat OCD - Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

że Najświętsza Panna wróci na swoją siedzibę, to i nazwiska będą znane; a data 1926 rok20. W dniu 8 grudnia 1991 r. z okazji poświęcenia kościoła i oddania go do ponownego kultu przez ks. bpa Jana Purwińskiego z Żytomierza skierowany został apel do mieszkańców Berdyczowa o informacje, gdzie znajduje się oryginalny wizerunek Matki Bożej. Do tej pory nikt nie rozwiązał tej zagadki!

2. Analiza formalna i typologiczna obrazu Obraz Matki Bożej Berdyczowskiej z XVI w należy do jednej z odmian typu Hodegetrii. Jest wierną kopią obrazu Matki Bożej Śnieżnej zwanej Salus Populi Romani z Bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie. Obraz malowany techniką olejną na płótnie przymocowanym do cyprysowej deski o wymiarach: wysoki na łokci dwa bez dwóch cali, szerokości 1 łokieć i ćwierć jedna21, czyli ok. 120 x 75 cm22, w kształcie prostokąta. Postać Matki Bożej przedstawiona jest frontalnie, ukazana w 3/4 stojącej postaci z Dzieciątkiem Jezus na lewym przedramieniu, pełna dostojeństwa, powabu i dobroci. Twarz Madonny pięknie modelowana, nieco pociągła, nos wydłużony - delikatny, rzuca cień na lewy policzek; usta małe, przymknięte, kąty uwydatnione nadają zarumienionym policzkom przedziwnego wdzięku. Oczy duże, oliwkowe, mocno zarysowane wydłużonymi brwiami, są szeroko otwarte, pełne zatroskania i miłości, skierowane na widza poza obraz. Obejmują spojrzeniem matczynego zatroskania wszystkich ludzi, całe mistyczne ciało Chrystusa w oczekiwaniu na spotkanie z nimi i przekazanie im łaski odkupienia. Maryja odziana jest w karmazynową suknię, miękko sfałdowaną pod szy20 21 22

Tamże, k. 8-9. AKB 2, Opis kościoła i klasztoru [...] z 1786 r., k. 4v. 1 łokieć lwowski = 585,88 mm. Por. A. GILEWICZ, Miary i wagi, [w: ] Mały słownik histońi Polski, Warszawa 1967, s. 522.

V Sanktuarium Matki Bożej 125

ją i opiętym prawym rękawem, symbolizującą miłość; pod szyją widoczny rąbek białej tuniki. Głowę, ramiona i całą postać okrywa płaszcz - ciemnoniebieski maforion w odcieniu intensywnego granatu, podbity zieloną podszewką, symbolem wiary. Maforion jest gustownie i miękko sfałdowany wokół twarzy, ze złocistym greckim krzyżykiem na czole i siedmioramienną gwiazdą na prawym ramieniu, oblamowany złocistym szlakiem bordiury na obrzeżach, bo jest symbolem blasku transcendencji. Dzieciątko Jezus na lewej ręce Madonny malowane jest na podobieństwo bizantyjskiej Hodegetrii, zwrócone do Matki Bożej, z okrągłą i kształtną główką, z kędzierzawymi włosami koloru kasztanowego opadającymi na szyję. Twarz Dzieciątka subtelna, dziecięca, czoło wysokie, oczy ciemnowinne, zapatrzone w dal. Ubrane jest w tunikę (chiton) koloru jasnoróżowego, symbolizującego Mądrość Bożą, oraz purpurową pelerynę (himation) zarzuconą na prawe ramię - symbol królewskości. W lewej ręce trzyma księgę Nowego Prawa zamkniętą metalowymi klamerkami, a prawą rączkę wznosi w geście błogosławieństwa. Madonna zaś prawą ręką podtrzymuje Dzieciątko w ten sposób, że obie dłonie są skrzyżowane; palcami lewej ręki ujmuje białą chustę, a karmelitański szkaplerz zwisa na serdecznym i małym palcu prawej dłoni. Wizerunek stanowijcarmelitańską adaptację Matki Bożej Szkaplerznej prawdopodobnie z XVIII w. Głowy Madonny i Dzieciątka otaczają złote aureole - symbol świętości i szczęścia wiecznego. Tło obrazu w dolnej partii ciemne, ku górze walorowo stopniowo rozjaśnione z konturami anielskich główek wynurzających się z obłoków23. Obraz Matki Bożej Berdyczowskiej należy zakwalifikować do ikonograficznego typu Salus Populi Romani w Rzymie, stanowi jedną z odmian Hodegetrii. W swej kompozycji i hieratyczności nawiązuje do rzymskiego archetypu. Pierwowzór, według opinii 23

B. JAROSIŃSKI O C D , Matka Boska Berdyczowska - krótki opis cudownego obrazu„Głos Karmelu", nr 8 (1928), s. 231-233; S.A. W I T K O W S K A , Berdyczów, [w:] Manenlexikon herausgegeben im Auftrag des Institutum Marianum Regensburg E. V von Professor Dr Leo Schejfczyk, Eos Verlag Erzabtei, St. Ottilien 1988, t. l,s. 434.

12 Benignus J. Wanat OCD - Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

W 1820 r. złote korony pap. Benedykta XIV zostały skradzione wraz z innymi rzeczami kościoła72. Po ich odnalezieniu ponownie skradziono je w 1831 r. Na ich miejsce Józef Zdziechowski, sędzia powiatu lipowieckiego, sprawił nowe korony, które poświęcił i założył bp Michał Piwnicki w 1844 r. Wykonane były ze złota w Berlinie przez Friedeberga73. Kiedy i te zostały skradzione, wówczas Ojciec Święty Pius IX ufundował i przysłał nowe korony74 z poleceniem dokonania powtórnej koronacji. Dokonał jej w 100-lecie pierwszej koronacji bp Kasper Borowski 6 czerwca 1854 r.75. Uroczystość zgromadziła ok. 100 000 wiernych Kościoła katolickiego i prawosławnego. Kazanie wygłosił sławny mówca ks. Lucjan Godlewski76. Przyozdabiały one obraz wraz z kosztownymi sukienkami (złotą, srebrną i haftowaną) aż do wojny bolszewickiej w 1920 12

Korony typu monarszego ze złota z herbem Lambertinich zwieńczonym papieską tiarą i kluczami, podtrzymywanym przez uskrzydlone putta, z dekoracją kwiatowo-małżowinową i główkami aniołów w dolnych narożach. Na czołowych opaskach umieszczono po 5 szmaragdów. Całość zwieńczona krzyżem na globusie. Korony typu monarszego ze złota z herbem Lambertinich były kopią ofiarowanych przez pap. Benedykta X i y z fundacji Józefa Zdziechowskiego, wykonane w marcu 1841 r. w Berlinie przez S. Friedeberga, z 5 szmaragdami. Wymiary: 24 x 21 cm oraz 14,2 x 11,5 cm. Korona królewska ze złotej blachy dętej, ażurowa o wymiarach 30 x 21 cm. Na opasce czołowej pośrodku dwóch sznurów prawdziwych pereł 6 sztuk pięcioramiennych gwiazdek z sześcioma diamentami każda i siedmioma rozetami z dużymi oczkami diamentów pośrodku oraz mniejszymi wokół obramienia. Na środku dwa duże diamenty w srebrnej oprawie. Ponad fryzem czołowym wianuszek trójkątów zwieńczonych perełkami ze stylizowanymi palmetami w tle. Złote płaskowniki ramion królewskiej korony przyozdobiono sznurami pereł i zwieńczono globusem z krzyżykiem, wysadzonym licznymi diamentami. Korona Dzieciątka Jezus, analogiczna, o wymiarach 2 1 x 1 7 cm (il. 5 3 ) . Repr. F . A . OLESZCZYŃSKI, [ W : ] Ołtarzyk ostrobramski, Paryż ( 1 8 5 4 ) , s. 1 1 7 . X . W A C Ł A W [ N O W A K O W S K I ] , O cudownym obrazies. 29; A . FRIDRICH TJ, Historye cudownych obrazów Najświętszej Maryi Panny w Polsce, t. IY Kraków 191 l,s. 268. Kazanie miane RP. 1854 w czasie powtórnej koronacji cudownego obrazu N.P. Maryi Berdyczówskiej przez ks. Lucyana Godlewskiego we Lwowie, nakładem X. O. Hołyńskiego 1876.

V Sanktuarium Matki Bożej

r. Komunizm zniszczył całkowicie sanktuarium Matki Bożej Berdyczowskiej. Pocięto i przetopiono srebrną ramę obrazu i skradziono kilka tysięcy wotów z wielkiego ołtarza77. Zaginęły bogate szaty Matki Bożej oraz złota i srebrna argenteria zakrystii. Spalone zostały wszystkie ołtarze i cały wystrój wnętrza kościoła i klasztoru78.

5. Nowy obraz Matki Bożej Berdyczowskiej Po daremnych poszukiwaniach oryginalnego wizerunku Matki Bożej Berdyczowskiej na terenach Ukrainy i Polski o. Prowincjał Karmelitów Bosych Prowincji Ducha Świętego postanowił jesienią 1990 roku zlecić namalowanie nowego obrazu, przeznaczonego do kultu. Zlecenie przyjęła artystka malarka i konserwatorka Bożena Mucha Sowińska w Krakowie-Nowej Hucie. Wykonała ona już wcześniej tego typu kopię Matki Bożej Śnieżnej w Czernej przy pomocy swego ojca, malarza Eugeniusza Muchy, przeprowadziła udaną konserwację łaskami słynącego obrazu w sanktuarium czerneńskim, przed jego koronacją w 1988 r. Wykonanie nowego obrazu - wiernej kopii wizerunku Matki Bożej Berdyczowskiej związane było z dużymi trudnościami. Pośród licznych reprodukcji i zebranej ikonografii brakowało kolorowego zdjęcia oryginału. Wszystkie czarno-białe przekazy ukazywały Matkę Bożą Berdyczowską ubraną w haftowaną suknię z koroną na głowie. Sukienka zaś przysłaniała kolorystykę i kompozycję samego obrazu. Jedynym i bardzo cennym przekazem stał się dokładny opis kompozycyjny i kolorystyczny obrazu, wykonany przez o. Bronisława Jarosińskiego, kustosza sanktuarium Matki Bożej w Berdyczowie w latach 1921-1925. Po wyjęciu łaskami słynącego obrazu z ołtarza i zdjęciu sukienki oraz korony, dolco77

Po zniesieniu warowni klasztornej i rozwiązaniu garnizonu wojskowego złodzieje mieli ułatwiony przystęp do klasztoru. J.IC PAYGERT, Dwa razy w niewoli bolszewickiej. Wspomnienia z lat 1939-1941, Wydawnictwo Formica, Warszawa [1994], s. 29.

125

12 Benignus J. Wanat OCD - Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

nał on jego oczyszczenia i zabezpieczenia. Przy tej okazji dokonał również szczegółowego opisu kolorystycznego wizerunku, według którego został wykonany nowy obraz. Nowy obraz Madonny został namalowany w 1991 r. na jednolitej płycie z wodoodpornej, prasowanej sklejki o wymiarach 143 x 93 cm. Na płytę naklejone zostało płótno podobrazia. Po zagruntowaniu płótna wykonana została, techniką olejno-żywiczną, kompozycja Madonny w typie Hodegetrii, zw. Matką Bożą Śnieżną. Opis formalno-kolorystyczny kompozycji jak w oryginale. Nowy obraz różni się od pierwowzoru strukturą materialną, wymiarami i skalą wartości zabytku XVI wieku. Artystka nie trzymała się niewolniczo oryginału. Dokonała udanej trawestacji z własną interpretacją tła obrazu, wzbogacając je figuralnymi kompozycjami aniołów wokół głowy Madonny i Dzieciątka Jezus oraz umieszczając w zwieńczeniu oko Opatrzności Bożej w trójkącie. Ten symbol Trójcy Świętej przypomina określenie św. Alfonsa Liguoriego, że Maryja jest arcydziełem Trójcy Świętej oraz że Jej dziełem jest szczególna łaska i przywilej Macierzyństwa Bożego.

6. Koronacja nowego obrazu Po 65 latach nieobecności, karmelici bosi ponownie objęli w posiadanie sławne niegdyś sanktuarium Matki Bożej Berdyczowskiej 15 XI1991 roku. Z wielkim trudem, ale i z zapałem, podjęli pracę misyjną duszpasterstwa parafialnego i sanktuaryjnego. Najpierw zakupili mieszkanie w bloku mieszkalnym, potem przeprowadzili rekonstrukcję i rewaloryzację dolnego kościoła, zamienionego na salę gimnastyczną i przystosowali go religijnego kultu. Górny kościół - właściwe sanktuarium - był całkowicie wypalony i potrzebował pełnej rekonstrukcji wnętrza, począwszy od założenia nowych tynków, okien, sztukaterii, posadzki i uposażenia. Prace te zaplanowano na wiele lat. Wieść o otwarciu sanktuarium w Berdyczowie dotarła szybko do wszystkich dzielnic niepodległej Ukrainy Spontanicznie ożywił się

V Sanktuarium Matki Bożej

ruch pielgrzymkowy na uroczystość Matki Bożej Szkaplerznej (16 VII). W odpowiedzi na liczne prośby duchowieństwa i wiernych 0 koronację nowego obrazu dla sanktuarium, podjęte zostały starania o tę łaskę w Rzymie. Przygotowanie dokumentacji historycznej 1 prawnej, zgodnie z wymogami Kościoła, o. prowincjał Wiesław Kiwior zlecił swemu zastępcy - autorowi tej pracy Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, na prośbę bpa żytomierskiego Jana Purwińskiego i prowincjała karmelitów bosych o. Wiesława Kiwiora, dekretem z dnia 10 III 1997 roku Prot. 339/97/L, zezwoliła na koronację obrazu Matki Bożej w Berdyczowie. Ojciec Święty Jan Paweł II, zatwierdzając pozytywną decyzję Kongregacji (pod tą samą datą), zezwolił, na mocy wydanego Brewe pod pieczęcią Rybaka, aby ta koronacja dokonała się jego powagą i w jego imieniu dla większego rozwoju kultu Matki Bożej i duchowego dobra wiernych79. Nowy obraz namalowany przez artystkę Bożenę Muchę Sowińską został uroczyście poświęcony przez papieża Jana Pawła II podczas jego pielgrzymki do Polski, w kościele św. Jadwigi Królowej na osiedlu Azory w Krakowie, dnia 9 VI 1997 r., w obecności delegacji z karmelitańskiej parafii z Berdyczowa, na prośbę ks. kard. Mariana Jaworskiego, arcybiskupa metropolity lwowskiego i przewodniczącego Episkopatu Ukrainy oraz o. Prowincjała Karmelitów Bosych. W uroczystość odpustową Matki Bożej Szkaplerznej, 20 VII 1997 roku nowy obraz został uroczyście intronizowany w berdyczowskim sanktuarium przez ks. bpa Jana Purwińskiego, który ogłosił wiernym jego koronację w dniu 19 VII 1998 roku80. Przygotowaniem do koronacji była dziewięciotygodniowa nowenna. W każdą niedzielę jeden z biskupów Ukrainy celebrował Mszę św. i głosił słowo Boże o Matce Bożej. Nowennę rozpoczął metropolita lwowski ks. abp Marian Jaworski, przewodniczący Konferencji Episkopatu na Ukrainie. W wigilię uroczystej koronacji 18 lipca Mszy św. przewodniczył i kazanie wygłosił delegat Generała Zakonu o. Flavio Caloi z Rzymu. Przez całą noc trwało modlitewne 79

B.J. W A N A T O C D , Sanktuańum Matki Bożej Szkaplerznej w Berdyczowie, Kraków 1998, s. 65, ii. 35. Tamże, s. 45.

125

12 BenignusJ.Wanat OCD - Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

5. Seminarium duchowne karmelitów bosych (1795-1866) Studia filozoficzne i teologiczne Po drugim rozbiorze Polski i utworzeniu Prowincji Ruskiej pw. Ducha Świętego, złożonej z 4 klasztorów, jak było już wyżej powiedziane, zarząd prowincji utworzył nowicjat kanoniczny w klasztorze św. Michała Archanioła w Wiśniowcu, a w Berdyczowie studium filozofii i teologii. Kolegium rozpoczęło swą działalność w 1795 r. Wykładowców filozofii i teologii oraz studentów teologii można ustalić na podstawie zachowanej księgi akt kapituły klasztoru berdyczowskiego122. Dokumentuje ona wybory egzaminatorów oraz protokoły głosowań na dopuszczenie studentów do święceń wszystkich stopni kapłańskich przez kapitułę klasztoru, a wyświęconych studentów do udziału w kapitule domowej. Księga zawiera dokumentację z lat 1795-1834. Klementyn Zaleski, przeor klasztoru, stwierdza w opracowanej i firmowanej przez siebie Wizycie klasztoru z 1802 roku, że w klasztorze są studia teologii dogmatycznej i moralnej. Przedmioty te wykładają ojcowie wyznaczeni przez zarząd prowincji zwani lektorami. Zajęcia są codziennie w godz. 8-10 oraz 14.30-16, z wyjątkiem uroczystości. W każdą niedzielę po południu przez dwie godziny organizowane są dysputy na tematy z Pisma Świętego, teologii dogmatycznej, a szczególnie moralnej dla rozwiązywania różnych kazusów. Doktryna św. Tomasza z Akwinu nadal była polecana przez Zarząd Generalny zakonu, ale w XVIII wieku zezwalano na używanie nowszych podręczników autorów karmelitańskich, zwłaszcza z Kolegium Teologicznego Karmelitów Bosych w Salamance i z Kolegium Filozoficznego św. Cyryla

122

AKB 1, liber in quo..., k. 86-135.

IX. Działalność oświatowa klasztoru

w Allcali, jednak z zachowaniem doktryny Doktora Anielskiego123. Lektorzy w Berdyczowie używali do wykładu zatwierdzonych podręczników o. Tomasza de Charmes124 i o. Billuarda (?), zakonu karmelitańskiego125. Z biegiem lat klasztor zmuszony był do podporządkowania się zarządzeniom księdza biskupa, konsystorza oraz wytycznym Seminarium Głównego przy Uniwersytecie Wileńskim również w programie studiów teologicznych. Dla uzyskania kwalifikacji naukowych do prowadzenia zajęć dydaktycznych w Szkole Powiatowej oraz w studium teologii i filozofii dla kleryków prowincjał wysyłał wybranych kleryków z teologii i młodych kapłanów na studia w Uniwersytecie Wileńskim. Studiowali tam: Krescenty Starzycki, Wolner, Kanty Urbański, Rafał Telakiewicz, Hieronim Szatkowski, Anastazy Gawlicki, Dionizy Trześniowski. Stopnie naukowe z teologii, jak już wspomniano, uzyskali: Rafał Telakiewicz, Kanty Urbański, Hieronim Szatkowski126. Niektórzy klerycy studiowali też w Krzemieńcu127. W związku z tym zagadnienie funkcjonowania seminarium duchownego w Berdyczowie wymaga jeszcze przeprowadzenia rzetelnej kwerendy archiwalnej na Ukrainie i w Rosji, dlatego autor ograniczył się tylko do ogólnej informacji na ten temat.

123

124

125 126 127

Müauis

Por. Acta Def. Gen. (1710-1766), ed. A. Fortes OCD, MHCT, Subsidia 5, Romae 1988, s. 593, 614, 661; O. FILEK OCD, Nauka i nauczanie w zakonach karmelitańskich, [w: ] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. bp M. Rechowicz, t. II, Lublin 1975, s. 369-390; J. FLAGA, Formacja i kształcenie duchowieństwa zakonnego w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku, Lublin 1998, s. 213, 218, 219,325,327. Istnieją wątpliwości co do tej informacji, ponieważ znanym teologiem był o. Jan Chrzciciel Charmes z Lotaryngii, ur. 26 V I I I 1702 r., doktor paryski, wykładowca teologii. Por. P. COSMA DE VILLIERS, Bibliotheca Carmelitana, Romae 1927, kol. 767-768. CGIA, f. 822, op. 12, d. 3, Wiadomość o kościele i klasztorze..k. 414v. Por. AKB 4, Rozporządzenia cywilno-rządowe i kościelne, k. 5. J. CHARZYŃSKI, O karmelitach bosych na naukach w Krzernieńcu, [w:] Pamiętnik Religijno-Moralny, t. VI, seria 2, p. 104.

259

12 Benignus J. Wanat OCD - Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

Tabela 24. Wykaz znanych nauczycieli filozofii i teologii128

LP.

IMIĘ ZAKONNE,

PRO-

PREZBI-

IMIĘ I NAZWISKO

FESJA

TERAT

JAKUB JAKSA

1776

1786

1773

1777

W roku 1800 był lektorem retoryki i egzaminatorem w Berdyczowie.

1782

1788

Sekretarz Prowincji Ruskiej.

FUNTOWICZ

ur. 1760 0. Krescenty od św. Ignacego JÓZEF ARAZIŃSKI

ur. 1738 0. Dionizy od św. Jana z Dukli OCHOPIŃSKI

URZĘDOWANIA

Kaznodzieja katedralny, asesor i egzaminator synodalny przez 15 lat, od 1801 roku definitor I i lektor teologii.

0. Paweł od Nawiedzenia NMP 1.

OKRES DODATKOWE FUNKCJE

1801-

1800-

ur. 1763

0. Andrzej Corsini od św Różańca DIONIZY BARDECKI

1763

1767

1798

1796

ur. 1743

0. Bruno od Świętej Trójcy SCHULTZ

ur. 1771

128

Po trzecim rozbiorze Polski jako prowincjał organizował Prowincję Ruską Ducha Świętego. Był dyrektorem szkoły podwydziałowej, egzaminatorem diecezjalnym i lektorem kleryków do 1806 roku. W 1802 roku był prefektem kościoła w Berdyczowie, a 1808 roku pełnił obowiązki lektora teologii moralnej.

do 1806

od 1808

Por. AKB 1, liber in ąuo...\ CGIA, f. 822, op. 12, d. 3, Wiadomość o kościele i klasztorze..., k. 400-401; AP 27, Cathalogi religiosorum...; ANPK 6, liber professorum...

IX. Działalność oświatowa klasztoru

0. Narcyz od św. Jana od Krzyża KRAWCZYŃSKI

1754

ur. 1739

0. Michał od Opieki św. Józefa ARACHIMOWICZ

O.Alban od Przebicia Serca św. Teresy od Jezusa

25IX 1799

1761

^ g j

Pełnił różne urzędy w prowincji. Urząd magistra kleryków i wykła1802-1814 dowcy pełnił od 1802 aż do swojej śmierci w 1814 roku. lektor teologii

1818

lektor filozofii

1818 r.

GŁOWACKI

0. Gabriel od św. Gertrudy KASPERSKI

10. 11.

0. Jan Nepomucen ROMAŃSKI

0. Michał od Opieki św. Józefa ARACHIMOWICZ

12.

0. Ludwik od Matki Bożej Szkaplerznej

magister kleryków i wykładowca lektor prawa kanonicznego w 1823 r.

1823

lektor teologii w 1823 r.

1811-1823

lektor teologii w 1826 r.

1826

po studiach na Uniwersytecie Wileńskim, lektor teologii od 1830

1830

BADOWSKI

13.

0. Rafał od Wszystkich Świętych TELAKIEWICZ

14.

0. Kanty od św. Teresy URBAŃSKI

15.

0. Hieronim od św. Michała SZATKOWSKI

absolwent Uniwersytetu Wileńskiego, magister teologii 1830 absolwent Uniwersytetu Wileńskiego, lektor teologii od 1830

1830

12 Benignus J. Wanat OCD - Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

bramą od strony miasta (ul. Karmelitańskiej). W odrestaurowanym klasztorze umieszczono szkoły muzyczną i plastyczną. W dolnym kościele urządzono salę sportową, a górny kościół pozostał zamknięty w stanie surowym bez okien, tynków i bez posadzki.

2. Drugi powrót do niepodległej Ukrainy w 1991 roku Kościół katolicki na terenach byłego Związku Radzieckiego był ze szczególną determinacją prześladowany i niszczony Zniesione zostały wszystkie organizacyjne struktury Kościoła. Kapłanów diecezjalnych i zakonnych mordowano, więziono lub przeznaczano na wygnanie do łagrów jako przedstawicieli watykańskiego imperializmu, wrogów systemu komunistycznego i klasy robotniczej. Kościoły i cerkwie niszczono lub zamieniano na gospodarcze magazyny albo propagandowe kina. Zabroniony został publiczny kult religijny Tępiono z okrucieństwem prywatne, zakonspirowane zebrania modlitewne. Dopiero po słynnym poświęceniu świata i Rosji Niepokalanemu Sercu Maryi (zgodnie z Jej życzeniami w objawieniu fatimskim z 1917 roku), dokonanym przez Jana Pawła 117 czerwca 1981 i 25 marca 1984 roku w Rzymie, rozpoczął się powolny upadek komunizmu i nastąpiła większa liberalizacja życia religijnego. W roku 1985 pierwszy sekretarz KPZR Michaił S. Gorbaczow zapoczątkował tzw. „pierestrójkę" - przebudowę w kierunku demokratycznych reform w państwie12. Ludzie wierzący mogli odzyskiwać od władz państwowych zabrane im kościoły do kultu religijnego. Nieliczni kapłani, działający w konspiracji, podjęli teraz rewindykacyjną akcję odzyskiwania kościołów. Z pomocą nielicznym kapłanom miejscowym przybyli kapłani diecezjalni i zakonni z zagranicy. Po rozpadzie Związku Radzieckiego Stolica Apostolska reaktywowała organizacyjne struktury Kościoła: Metropolii Lwowskiej z nominacją 16 stycznia 1991 roku na abpa Mariana Ja12

Por. Ustawa o wolności sumienia i religijnych organizacjach, nr 281, 10 X 1990, s. 23-25.

„Izwiestia",

XIII. Powrót karmelitów do Berdyczowa

worskiego, dotychczasowego administratora apostolskiego w Lubaczowie; biskupstwa żytomierskiego z nominacją na bpa prał. Jana Purwińskiego w 1991 roku i biskupstwa kamienieckiego z nominacją na bpa ks. Jana Olszańskiego w 1991 roku. Kościół wyszedł z katakumb i rozpoczął działalność ewangelizacyjną w sposób publiczny i urzędowy a) Praca misyjna i duszpasterska Do pracy duszpasterskiej na Ukrainie włączyli się również karmelici bosi z Polski. W roku 1989 o. Serafin Waldemar Tyszko rozpoczął pracę w Połonnym, a w 1990 r. ojciec Ryszard Stolarczyk w katedrze we Lwowie. 14 lutego 1991 r. ojciec Ryszard otrzymał pod opiekę parafię Podwyższenia Krzyża Świętego w Kijowie przy nowej fundacji karmelitanek bosych. Na jego miejsce do Lwowa pojechał o. Stanisław Fudala. Równocześnie, przez o. Serafina, Zarząd Prowincji podjął starania o zwrot kościoła Karmelitów Bosych w Berdyczowie. Wielkie zasługi w staraniach o zwrot kościoła mieli miejscowi kapłani Bernard i Ambroży Mickiewiczowie. Oni w bardzo trudnych warunkach podejmowali duszpasterstwo w Berdyczowie i okolicy. Z wielką życzliwością przyjmowali przybywających do Berdyczowa karmelitów. Do rewindykacyjnych starań o świątynię włączyli się z wielkim zapałem mieszkańcy Berdyczowa. W wyniku tych starań państwowe urzędy w Żytomierzu i Berdyczowie 15 listopada 1991 r. przekazały górny kościół dla nowej parafii w Berdyczowie. Pomimo ruiny wnętrza świątyni, od 16 listopada - w dniu wspomnienia Matki Bożej Ostrobramskiej - rozpoczęto sprawowanie Eucharystii w górnym kościele. Na 1 grudnia ustalono oddanie i przekazanie dolnego kościoła (krypta), zamienionego na salę gimnastyczną. Termin oddania przesuwano do 3 grudnia. Dopiero interwencja mieszkańców Berdyczowa (Komitetu Parafialnego) u prezydenta Ukrainy spowodowała oddanie obiektu ludziom, którzy tam już gromadzili się na modlitwę pod przewodnictwem karmelitańskich duszpasterzy. Klucze od kościoła zostały oddane 4 grudnia 1991 r.

WYKAZ TABEL

Tabela 1. Inwentarz zakrystii - przedmioty ze złota i srebra Tabela 2. Inwentarz zakrystii - przedmioty z cyny

52 53

Tabela 3. Inwentarz zakrystii - przedmioty z mosiądzu, miedzi i spiżu

Tabela 4. Inwentarz zakrystii - przedmioty metalowe

Tabela 5. Inwentarz zakrystii - przedmioty szklane

Tabela 6. Inwentarz zakrystii - szaty liturgiczne

Tabela 7. Inwentarz zakrystii - bielizna kościelna

Tabela 8. Inwentarz zakrystii - księgi liturgiczne

Tabela 9. Inwentarz zakrystii - różne przedmioty kościelne

Tabela 10. Wykaz książek w bibliotece klasztornej

Tabela 11. Wykaz prowincjałów Prowincji Ruskiej pw. Ducha Świętego rezydujących w Berdyczowie...

109

Tabela 12. Wykaz przeorów klasztoru

114

Tabela 13. Wykaz podprzeorów klasztoru

117

Tabela 14. Wykaz egzaminatorów konwentu

118

Tabela 15. Wykaz nowicjuszy - kandydatów na kapłanów

120

Tabela 16. Wykaz nowicjuszy - braci zakonnych

122

Tabela 17. Statystyka personalna klasztoru

123

Tabela 18. Obligacje wieczyste z funduszów klasztoru z 1787 roku

130

Tabela 19. Dochód klasztoru

132

Tabela 20. Wydatki klasztoru

133

12 Benignus J. Wanat OCD - Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

Tabela 21. Statystyka liczbowa uczniów Tabela 22. Zespół instrumentalno-wokalny klasztoru Tabela 23. Wykaz muzyków płatnych i korzystających ze stancji i wiktu Tabela 24. Wykaz znanych nauczycieli filozofii i teologii.. Tabela 25. Wykaz kleryków studentów filozofii i teologii w Berdyczowie od roku 1796 Tabela 26. Wykaz czcionek i narzędzi drukarskich

168 173 174 176 178 186

SPIS ILUSTRACJI

1. Berdyczów. Widok klasztoru w panoramie miasta od strony Gniłopiatu. Rysował z natury Napoleon Orda. Litografia Maksymiliana Fajansa. 2. Berdyczów Widok pałacu Radziwiłłów z XVIII w. Rysował Napoleon Orda. Repr. z: R Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, t. 11, Wrocław 1997, s. 15. 3. Widok klasztoru od strony wschodniej. Fot. hr. Tadeusz Grocholski z 1918 r. Zbiory APKB. 4. Widok klasztoru od strony zalewu Gniłopiatu. Fot. hr. Tadeusz Grocholski. 5. Brama wjazdowa na plac kościelny Fot. hr. Tadeusz Grocholski z 1918 r. 6. Widok apteki i klasztoru z dawnej ul. Karmelickiej. 7. Chata przylegająca do murów fortecy (pocz. XX w). 8. Widok spalonego klasztoru (1966 r.). Zbiory APKB. 9. Widok spalonego klasztoru od strony południowo-wschodniej (1966 r.). 10. Ruiny bramy wjazdowej (1989 r.). Fot. W Łyjak. 11. Widok kościoła (1994 r.). 12. Widok fasady kościoła i murów obronnych (1993 r.). 13. Ruiny północnego-wschodniego bastionu (1992 r.). 14. Widok z góry na cały kompleks architektury z fragmentem zniszczonego wnętrza świątyni. 15. Zachodnia elewacja klasztoru (1989 r.). Fot. W Łyjak. 16. Fasada kościoła (1990 r.).

12 Benignus J. Wanat OCD - Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

17. Rzut przyziemia klasztoru i kościoła. Pomiary B.T. Cijauk, W Korniejewa. Ukrprojektrestavracija w Kijowie (1987 r.). Rys. P.S. Szlezynger. 18. Sklepienie kościoła. Pomiary: B.T. Cijauk, W Korniejewa, A.B. Ljuwkanow, Oczeretnaja. Ukroprojektrestavracija w Kijowie (1989 r.). 19. Przekrój podłużny kościoła. Pomiary: B.T. Cijauk, W Korniejewa (1989 r.). 20. Fasada kościoła i klasztoru. Pomiary: B.T Cijauk, W Korniejewa (1993 r.). 21. Fasada kościoła po restauracji (1997). Fot. Benignus J. Wanat OCD. 22. Widok wnętrza dolnego kościoła po restauracji. Fot. Tobiasz Zarzecki OCD. 23. Kaplica Krzyża Świętego obok prezbiterium. Fot. Tobiasz Zarzecki OCD. 24. Fundator klasztoru Janusz Tyszkiewicz h. Leliwa, wojewoda i generał ziem kijowskich ( t 1649). Repr. portretu ze zbiorów prywatnych. Fot. I. Poniński, K Kalupa. 25. Krzysztof Zawisza (1666-1721), wojewoda miński. Litografia Maksymiliana Fajansa (Warszawa) 26. Berdyczów. Plan fortecy i klasztoru wykonany przez Jana de Witte (poł. XVIII w.). Gabinet rycin St. Augusta Poniatowskiego, BUW Teka 186, nr 103. 27. Plan fortecy berdyczowskiej. Miedzioryt Teodora Rakowieckiego z 1782 r. Repr. S. Michta [z:] M. Brykowska, Architektura Karmelitów Bosych w XVII-XVIII w., Warszawa 1991, s. 57. 28. Oblężenie fortecy przez wojsko rosyjskie w 1768 r. Miedzioryt Teodora Rakowieckiego. Zbiory Nuncjatury Apostolskiej w Warszawie. Archiwum Watykańskie. 29. Matka Boska Berdyczowska. Miedzioryt Ignacego Verhelsta z 2. poł. XVIII w. Zbiory grafiki w APKB.

Spis ilustracji

30. Matka Boska Berdyczowska. Miedzioryt Johanna Balzera z Pragi z 2. poł. XVIII w. Zbiory grafiki w APKB. 31. Matka Boska Szkaplerzna z widokiem klasztoru. Miedzioryt Jana J. Filipowicza z 2. poł. XVIII w. Zbiory grafiki w APKB. 32. Matka Boska Berdyczowska w otoczeniu armatury z widokiem klasztoru. Miedzioryt wykonali Góz senior (Gottfried Berhard) et junior (Fraz Regis) w 2. poł. XVIII w. Zbiory B.J. Wanat OCD. 33. Widok wnętrza kościoła. Miedzioryt Teodora Rakowieckiego. Repr. z książki: Ozdobay Obrona..., Berdyczów 1767. 34. Widok prawej strony wnętrza kościoła. Miedzioryt Teodora Rakowieckiego. Repr. z książki: Ozdoba y Obrona..., Berdyczów 1767. 35. Widok lewej strony nawy kościoła. Miedzioryt Teodora Rakowieckiego. Repr. z książki: Ozdobay Obrona..., Berdyczów 1767. 36. Wielki ołtarz Matki Bożej. Miedzioryt Teofila Trockiewicza. Repr. z książki: Ozdobay Obrona..., Berdyczów 1767. 37. Główny ołtarz. Fot. hr. Tadeusz Grocholski z 1917 r. Ze zbiorów APKB. 38. Główny ołtarz z widokiem fresku Pokłonu Trzech Króli po stronie zakrystii. Fot. hr. Tadeusz Grocholski 39. Niepokalana. Fresk na sklepieniu prezbiterium. Fot. z 1931 r. Zbiory Biblioteki im. Wernadskiego w Kijowie, f. 278. Repr. J. Skrabski. 40. Freski w kopule. Fot. hr. Tadeusz Grocholski (dla klasztoru karmelitanek bosych w Krakowie). 41. Matka Boża Królowa Karmelu. Freski na sklepieniu nawy kościoła. Fot. z 1931 r. Zbiory Biblioteki im. Wernadskiego w Kijowie, f. 278. Repr. J. Skrabski. 42. Dysputa teologiczna. Freski na sklepieniu nawy kościoła. Fot. z 1931 r. Zbiory Biblioteki im. Wernadskiego w Kijowie, f. 278. Repr. J. Skrabski.

12 Benignus J. Wanat OCD - Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

43. Freski na sklepieniu prawego ramienia transeptu lub w zakrystii. Zbiory APKB. 44. Ołtarz Chrystusa Ukrzyżowanego. Fot. z 1912 r. Zbiory APKB. 45. Ambona. Fot. z 1931 r. Zbiory Biblioteki im. Wernadskiego w Kijowie, f. 278. Repr. J. Skrabski. 46. Organy na chórze kościelnym. Zbiory APKB. 47. Caprarola. Klasztor Karmelitów Bosych. Kopia obrazu Matki Boskiej Berdyczowskiej z kaplicy kard. Farnese z XVIII w. Fot. Szczepan Praśkiewicz OCD. 48. Matka Boska Berdyczowska. Fot. z ok. 1924 r. Zbiory B.J. Wanat OCD. 49. Matka Boska Berdyczowska z widokiem klasztoru. Miedzioryt z 2. poł. XVIII w. Zbiory APKB. 50. Matka Boska Berdyczowska. Miedzioryt Jana J. Filipowicza z 2. poł. XVIII w. Zbiory APKB. 51. Matka Boska Berdyczowska. Miedzioryt Verhelsta Fratres z 2. poł. XVIII w. z Augsburga. Z boku podpis: Pecz A. Danicz. Zbiory klasztoru karmelitanek bosych na Łobzowie w Krakowie. 52. Matka Boska Berdyczowska. Miedzioryt Jana J. Filipowicza z XVIII w 53. Matka Boska Berdyczowska w koronach pap. Piusa IX. Staloryt Antoniego Oleszczyńslciego z 1854 r. Repr. z: Ołtarzyk ostrobramski, Paryż 1854, s. 117. 54. Matka Boska Berdyczowska w promieniach słońca i półksiężyca (XIX w.). 55. Dekret Kapituły Watykańskiej zezwalający na koronację obrazu z 1753 r. 56. Kapliczka upamiętniająca pierwszą koronację obrazu na placu koronacyjnym. Drzeworyt. Repr. z: „Tygodnik Ilustrowany", 1881 r.

Spis ilustracji

57. Marmurowa tablica upamiętniająca koronację obrazu w 1756 r. Repr. z: „Tygodnik Ilustrowany", 1881 r. 58. Ks. Kasper Borowski, biskup żytomierski, koronator obrazu w 1856 r. Zbiory APKB. 59. Matka Boska Berdyczowska z widokiem klasztoru. Zbiory APKB. 60. Matka Boska Berdyczowska. Kopia obrazu z kościoła garnizonowego w Inowrocławiu. 61. Matka Boska Berdyczowska. Nowy obraz namalowany przez Bożenę Muchę Sowińską. Fot. Stanisław Michta. 62. Poświęcenie obrazu przez Jana Pawła II w kościele św. Jadwigi w Krakowie (9 VI 1997 r.). Fot. Arturo Mari. 63. Poświęcenie obrazu przez Jana Pawła II w kościele św. Jadwigi w Krakowie (9 VI 1997 r.). Fot. Arturo Mari. 64. Papież Jan Paweł II. Fot. Arturo Mari. 65. Korony do obrazu Matki Bożej, ofiarowane przez papieża Benedykta XIV 66. Nowe korony na koronację obrazu w 1998 r. Fot. Stanisław Michta. 67. Brewe apostolskie Jana Pawła II zezwalające na koronację obrazu Matki Bożej. 68. Delegacja z Berdyczowa przy poświęceniu obrazu w Krakowie. Fot. Arturo Mari. 69. Intronizacja nowego obrazu w Berdyczowie (19 VII 1997 r.) przez J.E. ks. bpa Jana Purwińskiego 70. Uroczystość odpustowa Matki Bożej Berdyczowskiej (20 VII 1997 r.). 71. Duszpasterze sanktuarium (1998 ): o. Benedykt Krok - przełożony, o. Piotr Hewelt - delegat prowincjalny, o. Tobiasz Zarzecki - 1 radny konwentu, o. Jan Dudek - II radny. 72. Koronacja nowego obrazu 19 VII 1998 r. Wyprowadzenie obrazu z dolnego kościoła.

12 Benignus J. Wanat OCD - Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

73. Procesja z obrazem do polowego ołtarza. 74. Jan Purwiński, biskup żytomierski, koronuje nowy obraz Matki Bożej (19 VII 1998 r.). 75. Ukoronowany obraz Matki Bożej w kaplicy dolnego kościoła. 76. Marmurowe epitafium Ignacego Zwolińskiego (XVIII w.) w górnym kościele. Fot. Jan Dudek OCD. 77. Forteca klasztorna. Grafika z 1767 r. Repr. z książki: E. Tyszkiewicz, Groby rodziny Tyszkiewiczów, Warszawa 1873, s. 21. 78. Bastion i odnowione mury fortecy odbudowane przez Władze Miasta Berdyczowa. 79. Budowa plebanii w korpusie przybramnym. Widok od strony placu kościelnego. 80-81. Restauracja wnętrza górnego kościoła. Widok wnętrza (2007 r.). Fot. Jan Dudek OCD 82. Restauracja wewnętrznych elewacji górnego kościoła. Widok na chór kościelny. Na zdjęciu o. Stefan Skórnóg OCD, kierownik odbudowy (2007). Fot. Jan Dudek OCD. 83. Nowe ławy w górnym kościele. Fot. Piotr Hewelt OCD. 84. Widok klasztoru od strony północnej. Fot. Piotr Hewelt OCD. 85. Widok klasztoru od strony południowej. Fot. Piotr Hewelt OCD. 86. Berdyczów. Pomnik w pobliżu klasztoru upamiętniający zamordowanie 960 osób przez faszystów hitlerowskich w latach 1941-1943. Fot. Jan Dudek OCD. 87. Mapa Ukrainy 88. Plan sytuacyjny klasztoru w Berdyczowie. Rys. Galina Zimina. Repr. z: Berdyczów. Plan miasta, Centre of Europę, Lviv 2002

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA

WSTĘP

WYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW

I. MIASTO BERDYCZÓW I JEGO ZNACZENIE 1. Położenie i lokacja miasta 2. Miasto centrum handlowym Ukrainy 3. Dawni właściciele Berdyczowa

17 17 20 24

II. FUNDACJA KLASZTORU KARMELITÓW BOSYCH .. 1. Fundator klasztoru 2. Fundacja klasztoru karmelitów bosych w Berdyczowie

43 43 50

III. ARCHITEKTURA I WYPOSAŻENIE KOŚCIOŁA 1. Architektura kościoła górnego 2. Architektura i wyposażenie kościoła dolnego 3. Wyposażenie kościoła górnego, czyli sanktuarium Matki Bożej 4. Zakrystie i skarbiec 5. Inwentarz zakrystyjny z roku 1802 6. Tablice - epitafia

59 59 61 64 80 81 87

IV ARCHITEKTURA I WYPOSAŻENIE KLASZTORU . . . . 89 1. Opis klasztoru 89 2. Analiza stylistyczno-porównawcza architektury kościoła i klasztoru 93

12 Benignus J. Wanat OCD - Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

3. Archiwum klasztoru 4. Biblioteka klasztoru 5. Apteka klasztorna 6. Otoczenie klasztoru

96 112 115 117

V SANKTUARIUM MATKI BOŻEJ 1. Historia obrazu 2. Analiza formalna i typologiczna obrazu 3. Kult Matki Bożej Berdyczowskiej i otrzymane łaski... 4. Koronacja łaskami słynącego obrazu 5. Nowy obraz Matki Bożej Berdyczowskiej 6. Koronacja nowego obrazu 7. Przywileje Stolicy Apostolskiej

119 119 126 130 138 145 146 151

VI. STRUKTURA ORGANIZACYJNA KLASZTORU 1. Klasztor i jego organizacja 2. Organizacja życia w klasztorze 3. Horarium dnia 4. Remonty i restauracje 5. Sytuacja klasztoru po III rozbiorze Polski 6. Sytuacja polityczna, społeczna i religijna po powstaniu listopadowym

157 157 159 162 163 163 167

VII. DZIAŁALNOŚĆ EKONOMICZNA KLASZTORU . . . . 183 1. Uposażenie klasztoru w dobra ziemskie 183 2. Dochody i wydatki klasztoru w roku 1841 193 VIII. DZIAŁALNOŚĆ APOSTOLSKA I DUSZPASTERSKA KLASZTORU 1. Działalność apostolska 2. Duszpasterstwo parafialne 3. Działalność charytatywna

197 197 208 211

Spis treści

IX. DZIAŁALNOŚĆ OŚWIATOWA KLASZTORU 1. Szkoła podwydziałowa i powiatowa (1796-1831) 2. Upadek szkoły podwydziałowej w 1806 roku i wznowienie jej jako powiatowej 3. Założenie szkoły powiatowej 4. Szkoła i Bursa Muzyczna 5. Seminarium duchowne karmelitów bosych (1795-1866)

213 213 230 233 250 258

X. DZIAŁALNOŚĆ POLIGRAFICZNA DRUKARNIA KARMELITÓW BOSYCH W BERDYCZOWIE 1. Założenie drukarni 2. Budynek i wyposażenie drukarni 3. Pracownicy drukarni i wydawnictwa 4. Zasób i charakterystyka produkcji Drukarni Fortecy NMP

288

XI. FORTECA KLASZTORU I DZIAŁALNOŚĆ PATRIOTYCZNA 1. Założenie twierdzy 2. Opis fortecy 3. Działalność patriotyczna 4. Likwidacja garnizonu wojskowego fortecy

293 293 296 299 303

XII. KASATA KLASZTORU

307

269 269 270 272

XIII. POWRÓT KARMELITÓW DO BERDYCZOWA 311 1. Powrót w dobie rewolucji październikowej 1918-1926 311 2. Drugi powrót do niepodległej Ukrainy w 1991 roku ... 318

12 Benignus J. Wanat OCD - Klasztor Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

ANEKSY Przywilej na założenie drukarni w Berdyczowie

327

Dekret koronacyjny obrazu Matki Bożej Berdyczowskiej.. 329 Wykaz zmarłych karmelitów bosych w Berdyczowie

331

Wykaz zmarłych dobrodziejów klasztoru pogrzebanych w podziemnych kryptach dolnego kościoła

339

Zatwierdzenie dawnych przywilejów sanktuarium

350

Brewe apostolskie Jana Pawła II, zezwalające na koronację obrazu Matki Bożej Szkaplerznej w Berdyczowie 351 Reskrypt Penitencjarii Apostolskiej

352

Akt koronacji obrazu

354

Akt przysięgi Kustosza Sanktuarium

355

Akt oddania Diecezji Żytomierskiej Matce Bożej Berdyczowskiej

357

List prezydenta Ukrainy Wiktora Juszczenki

354

SUMMARY

359

RIASSUNTO

361

KOPOTKHH 3MICT

363

KPATKOE COAEP3KAHHE

365

BIBLIOGRAFIA

367

INDEKS OSÓB

391

INDEKS MIEJSCOWOŚCI

415

WYKAZ TABEL

421

SPIS ILUSTRACJI

423

1. Berdyczów. Widok klasztoru w panoramie miasta od strony Gniłopiatu. Rysował z natury Napoleon Orda. Litografia Maksymiliana Fajansa

2. Berdyczów. Widok pałacu Radziwiłłów z XVIII w. Rysował Napoleon Orda