WPROWADZENIE
„Bardzo ważne dla doktryny katolickiej byłoby wznowienie badań teologicznych na temat szatana i jego wpływów na człowieka; dziś, jeśli się to robi, to w bardzo małym zakresie” – tak 15 listopada 1972 roku stwierdził papież Paweł VI. Wskazanie na taką potrzebę nie spotkało się jednak z szerszym i przychylnym przyjęciem ze strony teologów, a nawet pojawiły się liczne protesty i wyrazy oburzenia na tę wypowiedź. Upłynęło czterdzieści lat od wypowiedzi papieża Pawła VI i oto jesteśmy dzisiaj świadkami osobliwego zjawiska. Mimo początkowego oburzenia na wypowiedź papieską, z biegiem lat w środowiskach chrześcijańskich – i nie tylko – niemal samoczynnie wyłoniło się zapotrzebowanie na demonologię, czyli teologię analizującą kwestię złego ducha i mroczną rzeczywistość zła. Przyczyniła się do tego postępująca i dość łatwo zauważalna degradacja moralna społeczeństwa, a także pojawienie się rozmaitych problemów duchowych, które przeżywający je człowiek – choć trochę zaznajomiony z Pismem Świętym – niemal intuicyjnie łączy z działaniem szatana. W tej sytuacji, jako odpowiedź na pojawiające się zapotrzebowanie, ukazała się już pokaźna ilość publikacji z dziedziny demonologii. Nie mając wsparcia w solidnych badaniach teologicznych, których zakres jest nadal
6
Wprowadzenie
bardzo wąski, publikacje te zaproponowały obraz świata demonicznego mający niewiele wspólnego z Biblią, teologią i chrześcijańskim doświadczeniem duchowym . Z tego powodu ten typ literatury nie tylko budzi zastrzeżenia ze względu na swoją fantastykę, by nie powiedzieć wprost niedorzeczność, ale generuje postawy i zachowania tchnące fatalizmem, determinizmem i absurdem, które pogłębiają zagubienie moralne i duchowe zauważane w dzisiejszym świecie. Na tym gruncie rozwinęło się niemal samoczynnie zainteresowanie egzorcyzmami, które również nie ma charakteru teologicznego, gdyż dominuje w nim niezdrowa ciekawość, a co bardziej przedsiębiorczy ludzie – ośmielę się nazwać ich szamanami zlaicyzowanego i zmaterializowanego społeczeństwa – od razu sami proklamowali się egzorcystami, przypisując sobie władzę nad szatanem, mając na uwadze najczęściej osobisty interes. Ponieważ zagadnienie ma w sobie coś kuriozalnego, a zatem szybko nabrało nośności medialnej, której przykłady można mnożyć bez końca. W wyniku tej kuriozalnej aury bardzo szybko wyłoniła się wizja egzorcyzmów jako panaceum na wszelkiego rodzaju duchowe dolegliwości człowieka, łącznie z taką sytuacją, że nawet niewierzący szukają pomocy egzorcystów, zarówno autentycznych, czyli mianowanych przez Kościół, jak i tych, którzy perwersyjnie starają się ich naśladować. W obliczu takiej sytuacji rodzi się potrzeba realistycznej refleksji teologicznej, która odpowiedziałaby na pojawiające się pytania i potrzeby społeczne. Taka też idea przyświeca niniejszej publikacji, w której zebrano wypowiedzi dotyczące demonologii i egzorcyzmów, stawiające sobie za cel ściśle teologiczne spojrzenie na te ważne i aktualne zagadnienia. Chodzi o to, by poprzez właści-
Wprowadzenie
7
wą wizję teologiczną kształtować autentycznie chrześcijańskie postawy wobec problemu zła i odwoływania się do egzorcyzmów. Zebrane teksty powstały przy różnych okazjach i stanowią odpowiedź na zróżnicowane pytania, dlatego nie przedstawiają w sposób systematyczny zagadnienia, a niekiedy zawierają nieuchronne w takim wypadku powtórzenia. Mogą jednak stanowić do niego wprowadzenie, a w wielu przypadkach mogą posłużyć do zmiany obiegowych opinii, którym brakuje nośności teologicznej.
158
„Jeśli zechcesz, możesz mnie oczyścić”
na przez kontakt, ale nie kontakt zwyczajny. Kobieta dotyka płaszcza z tego powodu, że jest to płaszcz Jezusa, przekonana, że mając wiarę i czyniąc to, zostanie uzdrowiona. Tłum, który ciśnie się do Niego, a więc dotyka Go ze wszystkich stron, nie otrzymuje żadnego uzdrowienia – tylko kobieta. Moc Boża, jaką otrzymuje, jest mocą zmartwychwstania, która nie tylko ją uzdrawia, lecz także zbawia. Gdy stwierdza: „Żebym choć dotknęła Jego płaszcza, a będę zdrowa” (Mk 5, 28), zostaje użyty czasownik „zbawić” w stronie biernej, zarówno w wersji św. Marka, jak i w wersji św. Mateusza (por. Mt 9, 22). Oznacza to, że nie ona sama daje sobie uzdrowienie na mocy faktu, że dotyka płaszcza Jezusa, ale jej wiara spowodowała w niej otwarcie, aby ta moc zbawcza weszła w nią i dokonała cudu uzdrowienia. Wszystko to podkreśla także, jak w Jezusie ta moc zmartwychwstania jest ciągle zwrócona do człowieka, w ciągłym oczekiwaniu i dyspozycji. Ta dynamis, która w ten sposób wychodzi z Jezusa, objawia zstępowanie ciągle zwrócone do człowieka, ciągle w poszukiwaniu i w oczekiwaniu człowieka. Ostatecznie nie była to inicjatywa kobiety, tak jak nie do człowieka należy pierwszy krok. Nic nie jest mniej magiczne niż uznanie, że nie człowiek swoimi praktykami przyciąga do siebie uzdrowienie, lecz miłość i inicjatywa zbawienia ze strony Boga dają człowiekowi taką możliwość.
WIARA Cud uzdrowienia kobiety cierpiącej na krwotok, podobnie jak każdy inny cud, prowadzi do kwestii wiary. W swojej refleksji nad cudami Jezusa ks. Józef Kudasiewicz
„Jeśli zechcesz, możesz mnie oczyścić”
159
słusznie stwierdza: „Cud (...) w ujęciu biblijnym jest rzeczywistością dwuaspektową i jakby dwukierunkową: z jednej strony zakłada działanie Boga, z drugiej zaś suponuje postawę wiary człowieka. Tylko w kontekście wiary można uchwycić sens tego, co Bóg mówi przez swoje znaki”18. Kwestia wiary w cudzie jest tak podstawowa, że w niektórych przypadkach wobec wielkiej wiary nie jest nawet konieczne, aby Jezus cokolwiek mówił czy nakazywał. Wydaje się, że cud zachodzi w ramach dialogu między Jezusem i osobą naznaczoną chorobą. Jest szczególnie ważny ten element dialogu, który jest obecny we wszystkich opowiadaniach o uzdrowieniach, z wyjątkiem oczywiście streszczeń redakcyjnych. Jezus zawsze prowadzi do rozumienia, że w żadnym przypadku nie należy pojmować cudu w sensie rzeczowym – ani ze strony tego, kto go oczekuje, ani ze strony Jezusa, który go udziela. Następuje on zawsze w ramach relacji, jaka zachodzi między osobami. W ten sposób trzeba rozumieć wiarę konieczną do cudu – ona zawsze go poprzedza. Nie w tym sensie, że zależy od wiary, ale jest udzielany osobie – jest spojrzeniem utrwalonym i otwartym na osobę Jezusa. Wiara ufa, że to, co pochodzi od Jezusa, w każdym przypadku będzie dobre. Wiara tego typu dystansuje się od myślenia o przedmiocie pożądanym, czyli uzdrowieniu, lecz otwiera się na osobę Jezusa i na Jego inicjatywę. Tak dzieje się w przypadku sługi setnika w Kafarnaum, który wobec Jezusa stwierdza z wiarą: „Powiedz tylko słowo, a mój sługa odzyska zdrowie. Bo i ja, choć podlegam władzy, mam pod sobą żołnierzy. Mówię temu: «Idź», a idzie; a drugiemu: «Chodź tu» – a przychodzi” (Mt 8, 8–9). Nie jest konieczne, aby Jezus powiedział choć jedno 18
J. Kudasiewicz, Ewangelie synoptyczne dzisiaj, Warszawa 1986, s. 119–120.
160
„Jeśli zechcesz, możesz mnie oczyścić”
słowo, taki podziw budzi w nim wiara setnika rozumiana jako intuicja wobec mocy słowa Jezusa. Sam Jezus potwierdza moc takiej wiary: „Idź, niech ci się stanie, jak uwierzyłeś” (Mt 8, 13). Wiara jest tutaj rozumiana jako otwartość na osobę Jezusa jako Zbawiciela. O taką wiarę trzeba prosić jako o dar; zostaje to uwypuklone w perykopie o uzdrowieniu epileptyka (por. Mk 9, 14–29; Mt 17, 14–21; Łk 9, 37–43). Jezus dąży do wzbudzenia takiej wiary; do takiej wiary chce doprowadzić poprzez dialog z ojcem chłopca, który przytacza tylko wersja św. Marka. Wobec niemożności uzdrowienia przez uczniów, Jezus nawiązuje dialog z ojcem, który czując się pytany i w jakiś sposób zrozumiany przez Niego, formułuje prośbę: „Lecz jeśli coś możesz, zlituj się nad nami i pomóż nam” (Mk 9, 23). Można wyczuć nutę niedowiarstwa, wywołaną zapewne przez fakt, że znalazł się wobec niepowodzenia uczniów. Wiara, którą wykazuje ten ojciec, okazuje się jeszcze ograniczona i zawężona, a Jezus chce prowadzić go dalej – do uznania, że „wszystko możliwe jest dla tego, kto wierzy” (Mk 9, 23). Ojciec zdaje sobie sprawę, że on sam z siebie nie ma tej wiary, że w nim współżyje zarys wiary oraz niewiary i dlatego otwiera się na modlitwę: „Wierzę, zaradź memu niedowiarstwu”. Jest to krzyk, który pokazuje pragnienie uwierzenia – ukryte pragnienie, które znajduje się w głębi serca ludzkiego. Wiara znajduje moc nie w sobie samej, w swojej zdolności do podjęcia wysiłku i decyzji, ale w Jezusie i w Jego mocy, w Jezusie i w Jego nieograniczonej ufności w stosunku do Ojca, opartej na poznaniu i relacji istniejącej między Nimi. Wiara w człowieku obejmuje także paradoksalnie uznanie własnej niewiary i skierowanie się do Tego, kto nie ma w sobie
„Jeśli zechcesz, możesz mnie oczyścić”
161
żadnego śladu niewiary. Tylko Jezus ma taką wiarę w sensie nieograniczonej ufności w stosunku do Ojca. My, także my – wierzący, nosimy w sobie część niewierności. Otwartość na tę prawdę umożliwia taką modlitwę, która byłaby skuteczna. Sama modlitwa, która jest w stanie wyrzucać demony, jest modlitwą świadomości naszej niemocy – wierzę, zaradź memu niedowiarstwu. Wydaje się to sprzecznością: wierzę i równocześnie proszę o pomoc w niedowiarstwie. Ale jest to konieczny punkt wyjścia, by nie opierać się na własnych siłach, lecz otworzyć się na osobę Jezusa Chrystusa. Irma Bertocco
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
SZATAN W NAUCZANIU CHRZEŚCIJAŃSKIM . . . . Aktualna sytuacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nauczanie Nowego Testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Świadectwo Jezusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pisma świętego Pawła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pisma świętego Jana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Szatan w teologii patrystycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pochodzenie szatana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grzech aniołów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Upadek diabła i jego aniołów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Źli aniołowie i demony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Miejsce przebywania diabła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Działania złych duchów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wypowiedź Soboru Laterańskiego IV (1215) . . . . . . . . Inne wypowiedzi Kościoła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Liturgia Kościoła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dramatyczna i tajemnicza rzeczywistość . . . . . . . . . . . . .
9 11 13 14 15 16 17 17 20 21 22 23 24 28 32 36 36
DUCHOWA WALKA I ZŁO W ŚWIETLE TRADYCJI ŚREDNIOWIECZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Demonologia ludowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hagiografia i demonologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wymiar kulturowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przedstawienia sceniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39 40 40 41 43
172
Spis treści
Demonologia bizantyńska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wczesna scholastyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ujęcie Anzelma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Piotr Abelard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Duchowość monastyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diabeł zawieszony między niebem i ziemią . . . . . . . . . . . Diabeł w historii ludzkiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Herezje manichejskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Środowisko franciszkańskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Źródła franciszkańskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grzech Lucyfera według Jana Dunsa Szkota . . . . . . . . . . . Tradycja dominikańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lucyfer w Boskiej Komedii Dantego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
45 47 47 49 51 51 53 54 57 57 58 60 63
Z HISTORII EGZORCYZMÓW W KOŚCIELE . . . . . . . Stary Testament i judaizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egzorcyzmy Jezusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pierwotny Kościół . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egzorcyzmy w liturgicznej praktyce Kościoła . . . . . . . Starożytność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Średniowiecze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czasy nowożytne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
67 67 69 71 73 73 76 77
EGZORCYZMY W WALCE DUCHOWEJ CHRZEŚCIJANINA W ŚWIETLE TRADYCJI DUCHOWEJ KOŚCIOŁA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egzorcyzmy w posłudze duchowej Kościoła . . . . . . . . . Kuszenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kuszenie zniewalające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Opętanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
81 81 84 87 93
Spis treści
173
„CZY TO PIES, CZY TO BIES...” O ZOOLOGICZNYM KOSTIUMIE SZATANA . . . . . . Katalog fauny demonicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Szatański Jurassic Park . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diabelski ogród zoologiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ptactwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zwierzęta lądowe i wodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zwierzęce detale anatomiczne rysopisu szatana . . . .
99 105 107 112 114 117 127
„JEŚLI ZECHCESZ, MOŻESZ MNIE OCZYŚCIĆ” (MK 1, 40) UZDROWIENIE W PERSPEKTYWIE CHRYSTOLOGICZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Choroba i grzech w Starym Testamencie . . . . . . . . . . . . . . Choroba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Choroba i grzech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bóg jedynym lekarzem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uzdrowienie w Starym Testamencie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uzdrowienie w Nowym Testamencie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rola cudów w Ewangelii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cuda jako znaki głoszenia Królestwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cuda jako znak chrystologiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dynamis – moc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Poprzez słowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Poprzez dotyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wiara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
129 130 130 132 134 137 138 138 143 150 153 155 156 158
OPĘTANIE I EGZORCYZMY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163