PRACA ZBIOROWA pod r e d a k c j ą O. Ottona Filka OCD
MATER SPIRITUALIUM Studia nad d o k t r y n ą św. T e r e s y od J e z u s a
19 7 4 WYDAWNICTWO O.O. KARMELITÓW BOSYCH 31-510 KRAKÓW, UL. RAKOWICKA 18
Redaktor
książki:
O. SEBASTIAN RUSZCZYCKI karmelita bosy
Okładkę
projektowała:
BARBARA SZCZERBIŃSKA Zespół
autorski:
S. M. ELŻBIETA OD DUCHA SW. OCD, O. OTTO FILEK OCD, O. BONAWENTURA FREZER OCD, O. HONORAT GIL OCD, KS. WINCENTY GRANAT, O. EMIL HEBDA OCD, O. WŁADYSŁAW KLUZ OCD, O. ROMUALD KOSTECKI OP, O. PLACYD OGÓREK OCD, O. ROMAN PAJĄK OCD, EDYTA STEIN OCD, HALINA SZUMIŁ, P. TOMMASO delia CROCE OCD, O. DOMINIK WIDER OCD.
IMPRIMI POTEST O. KONSTANTYN PATECKI OCD Prowincjał
Warszawa, dnia 20 lutego 1973 r. Nr 1514/73 IMPRIMATUR Kraków, dnia 18 czerwca 1973 r. t JULIAN GROBLICKI (L. S.) wik. gen. KS. STEFAN MARSZOWSKI w-kanclerz
NA WSTĘPIE
Z rozważań nad spuścizną literacką św. Teresy od Jezusa, doktora Kościoła, a bardziej jeszcze z poszukiwań tajemnicy jej uroku i wpływu, który działał z niezwykłą siłą na współczesnych i który po dzień dzisiejszy przemawia do tylu ludzi ciekawych spraw Bożych, zrodziła się niniejsza książka. Dzieło Wielkiej św. Teresy i jej pisma w kontekście heroicznej historii narodu hiszpańskiego stanowią dokument religijnej, a nawet ekstatycznej refleksji nad sprawami Bożymi i ludzkimi. Postawa Teresy była zawsze jednakowo konsekwentna. Szukała spełnienia woli Bożej i uczyła drogi prowadzącej do zjednoczenia człowieka z Bogiem. Wymagała od siebie i od innych, by myśli i uczucia oddać bez jakichkolwiek zastrzeżeń Temu, który jest Stwórcą, Zbawicielem, Celem, a który objawia się jako Przyjaciel i powiernik człowieka także słabego, grzesznego, ale zawsze zdolnego przyjąć pomoc łaski. W szczególny sposób św. Teresa dawała wyraz przekonaniu, że to przez modlitwę dokonuje się przejście człowieka do Boga ponad swoją słabością, a nawet ponad przepaścią spowodowaną przez grzech. Modlitwa więc wyrastała z głębokiej potrzeby Boga i przez modlitwę człowiek może przygotować się do dalszego dialogu z Bogiem a nawet do współdziałania. W ten sposób św. Teresa od Jezusa potrafiła narzucić sobie wyjątkową dyscyplinę działania, niejednokrotnie tak śmiałego i tak dojrzałego, że od niej rozpoczyna się ruch wewnątrz zakonu, który dał początek karmelitankom bosym i karmelitom bosym. Znane są nam odważne i heroiczne początki tego ruchu.
6
Sio. Teresa od Jezusa wiązała bardzo silnie wszystkie swe pomysły i całą działalność reformatorską z Bogiem. Dlatego też wytrzymały one próbę czasu i wydały wspaniałe owoce. Dziś widzimy tę wewnętrzną logikę działania laski i współpracy z nią, dziś odkrywamy ścisły związek między jej zapatrzeniem się w Boga a jej postawą wobec człowieka i rzeczywistości ziemskich. Święta wzywała swe córki do wielkich rzeczy, ale rozumiała ich słabości i starała się, by wszelkie zamiary były poddane próbie. Nie bała się dokonywać zmian w swych zamierzeniach i nie lękała się nowych ludzi, którzy zgłaszali się do zakonu zreformowanego. Zamiar reformy życia zakonnego przyczynił się do nowej formacji ascetycznej tych, którzy przyłączyli się do reformy. Święta Teresa staje się wychowawcą nowego pokolenia w Karmelu. Wychowanie wyprzedziło fundacje a fundacje stały się nowymi ogniskami życia zakonnego opartego o regułę pierwotną bez „taryfy ulgowejjaką były złagodzenia. Nie wystarczy wymienić wszystkie dzieła św. Teresy od Jezusa, jej fundacje, jej sukcesy w organizowaniu odnowionego życia zakonnego i umiejętność jednania możnych tego świata oraz władz kościelnych. Z perspektywy naszych czasów postać św. Teresy i jej działalność może zuydawać się nam zbyt gorączkowa i może zbyt wielostronna. To pewne, że nie da się uprościć życia św. Teresy i zastosować do niej jakiejś uznanej powszechnie miary czy normy. Była sobą i jej temperament narzucał działaniu szczególny kierunek oraz był dynamicznym zaczynem myślenia wybitnie, jeśli nie jedynie, liczącego się z Bogiem. Dlatego w życiu św. Teresy widzimy tę zaletę, że od niej zapalali się inni i działali z równie wielkim jak ona poświęceniem się dla Boga. Pisma św. Teresy nie były więc tylko literaturą, ale należały organicznie do jej całego życia, były sposobnością, często dyktowaną posłuszeństwem, przekazania żarliwych myśli i zamiarów innym. Dziś po 390 latach od jej śmierci i po 350 latach od jej kanonizacji możliwość jej „działania" nie maleje ale zwięk-
7
NA WSTĘPIE
sza się, tym
bardziej,
że Kościół
27 września
1970 r.
uznał
ją za nauczyciela świętości, ogłaszając doktorem Kościoła. Niniejsze studium o św. Teresie od Jezusa, doktorze Kościoła, nie usiłuje i nie jest w stanie nawet wyczerpać zagadnień związanych z postacią, działalnością i nauką „Matris spiritualium", pragnie jednak zachęcić do bardziej pilnego i uważnego wejścia w te rozwiązania, które proponoiuała św. Teresa, a które dziś vj epoce Vaticanum II są równie trudne jak wtedy, kiedy Tridentinum z ogromnym wysiłkiem próbowało uporządkować myślenie i postępowanie ludzi. O. Roman Pająk OCD
224
(44)
II. N A W Y Ż Y N A C H M O D L I T W Y
nam chodzić powinno, byśmy dużo rozmyślali, jeno o to, byśmy wiele miłowali, a zatem i to głównie czynić i do tego przykładać się powinniśmy, co skuteczniej pobudza nas do miłości" 2 \ Za życia świętej Teresy zdarzały się, także w jej klasztorach, przypadki zachorowań mające pewne pozory omdleń związanych z modlitwą odpocznienia. Teresa umiała odkryć ich podłoże psychasteniczne i egoistyczny charakter. W samólubnym przylgnięciu do pociech duchownych jednostki te „uciekały w modlitwę", to znaczy uciekały faktycznie od życia wspólnego, porządku, od prac fizycznych, posłuszeństwa i ofiary 2 6 . Toteż na początku „Księgi fundacji" opisała szeroko te przypadki i pozostawiła przykład, jak należy energicznie stosować regułę rozsądku.
Niebezpieczeństwa Powyższe przestrogi i rady podane przez Doktora z Avila każą się liczyć z pewnymi niebezpieczeństwami i błędami, jakie towarzyszą modlitwie odpocznienia. Możemy je, idąc za Meynardem, ująć krótko: 1. Poświęcenie za wiele lub za mało czasu modlitwie; 2. Usiłowanie rozumowania, gdy Bóg wzywa do „odpocznienia"; 3. Pozostawanie w gnuśnej bezczynności, gdy Bóg przestał działać; 4. Brak czystości serca i czystości intencji; 5. Zaniedbanie praktyki cnót 27 . Reguły wytyczne podane dla uniknięcia tych niebezpieczeństw wskazują drogę umiaru pomiędzy dwiema skrajnościami, „gaszeniem Ducha Bożego" własną działalnością a oddawaniem się nie spokojnemu wejrzeniu na obecnego Boga, lecz przylgnięciu do rozkosznych uczuć. Droga środ25 26 27
Twierdza, IV, 1, 7. Por. Twierdza, VI, 3, 10; 4, 2; Fundacje, 6. A. M. M e y n a r d : Traité de la vie intérieure. Paris
1923; t. II, s. 369.
MODLITWA
ODPOCZNIENIA
(45)
225
kowa to pokorna, wytrwała i wielkoduszna współpraca z łaską. Zapewne brak tej ascetycznej a dyskretnej współpracy, nierzadko ujawniający się już w niewłaściwym ustosunkowaniu się do pierwszych poruszeń łaski, jest przyczyną tego smutnego dla niej zjawiska małej liczby dusz dalej postępujących, że „aż wstyd o tym wspomnieć". Zażenowanie Teresy tak spontanicznie wyrażone piórem zrozumie łatwo ten, kto wie, jak zażyłym, bezpośrednim i osobistym był jej stosunek do Boga i jak bardzo jej leżało na sercu, aby osoby powierzone jej kierownictwu zakonnemu, rozwijały się w tej właśnie atmosferze przyjaźni z Bogiem. Pouczenia i przestrogi świętej Teresy w przedmiocie tak subtelnym, jak oferta przyjaźni z Bogiem przedstawiona duszy w darze modlitwy odpocznienia, pokrywają się doskonale z tym, co pisze św. J a n od Krzyża o właściwym zachowaniu się wobec pierwszych objawów kontemplacji 28. Jak doniosłymi są przestrogi Teresy, wykazała to historia. Zwłaszcza ostrzeżenia przed przyjmowaniem skrajnej bierności i egoistycznym przylgnięciem do rozkoszy duchownych, oraz zalecenia podane kierownikom duchownym, aby zdecydowanie wyrywali osoby ulegające tym błędom z odrętwienia, nie były snadź brane poważnie przez kwietystów i semikwietystów. W poglądach swoich ulegli właśnie temu, co zostało przez Teresę uznane za „rzeczy szkodliwe" 29. Harmonia między działaniem a doznawaniem, ascezą a mistyką — oto co przyświeca stale Teresie prowadzącej innych po tajemniczych drogach ducha. Nie należy przeto wystawiać sobie modlitwy odpocznienia jako wygodnej 28
Droga na Górę Karmel, ks. II, rr. 12—15, Dzieła, Kraków 1961, t. I, ss. 172—203; Noc ciemna, ks. II, rr. 8—10, Dzieła, t. I, ss. 507—523; Żywy płomień miłości, strofa III, 31—62, Dzieła, t. II, ss. 333—354. 29 Zob. J. de G u i b e r t : Documenta ecclesiastica christianae perfectionis. Romae 1931; nn. 442, 445—447, 450 n, 459, 472, 476—489, 495. 15 — „Mater spiritualium"
226
(44)
II. N A W Y Ż Y N A C H
MODLITWY
bezczynności, ani też jako bezpośredniego wyniku samodzielnej koncentracji myśli na Bogu. To Bóg swoją inicjatywą wyzwala pewne funkcje wiary i miłości, dzięki którym to funkcjom umysł i serce czuwają w pokoju i wśród pokoju otrzymują wielkie dobra od Boga. Uwolniona z zależności od rozumowań wola, a „uchwycona'" i „uwięziona" przez miłość lgnie do obecnego Dobra. Doświadczanie obecności Bożej przez wolę staje się światłem umysłu, który w lot pojmuje ,,wrysokie prawdy".
Cnoty i czyny najpewniejszym kryterium i fundamentem Chodząc po szczytach, Teresa baczy zawsze, aby mieć mocny grunt pod stopami. Mistykę swoją buduje na pracy i solidnych cnotach. Im dalej postępuje w opisie kontemplacji, tym większy kładzie nacisk na to, aby mocny zakładać fundament w postaci cnót pokory, miłości bliźniego, miłości czynnej i ofiarnej oraz posłuszeństwa woli. „Wszystka bowiem ta budowa duchowa stoi, jak mówiłam, na fundamencie pokory; kto nie założył w sobie naprawdę tego fundamentu, temu Pan nie pozwoli wznieść się wysoko, dla własnego nawet dobra jego. bo tym większy byłby z takiej wysokości budowy upadek" 30. „Do takiego zabezpieczenia budowy waszej — zwraca się do sióstr swoich — potrzeba, powtarzam, byście fundament wasz zakładały nie na samej tylko modlitwie i bogomyślności. Bez usilnego starania się o cnoty, bez ciągłego ćwiczenia się w nich zawsze będziecie duchowymi niedorostkami" 31. Istnieje zastanawiająca ciągłość i konsekwencja w nauczaniu Teresy, podkreślającej często konieczność mocnej podbudowy ascetycznej pod życie kontemplacyjne. Już w „Życiu" to samo w istocie zaznaczała: „To zrozumiałam i to wiem, że cała ta budowa modlitwy wewnętrznej 30
Twierdza, VII, 4, 8.
31
Tamże, 9.
MODLITWA
ODPOCZNIENIA
(45)
227
wspiera się na pokorze i że im głębiej dusza uniży się na modlitwie, tym wyżej Bóg ją podnosi" 32. Również i bez miłości bliźniego dusza nie postąpi dalej od modlitwy odpocznienia, jakkolwiekby słodkie i głębokie były jej doznania 33 . A miłość ta nie ma być czczym wytworem wyobraźni ale powinna okazywać się w uczynkach 34, oraz wr nałamywaniu woli własnej do woli Bożej 35 . Na cnocie i uczynkach miłości opiera się modlitwa kontemplacyjna, w nich znajduje sprawdzian swego autentyzmu i poprzez nie owocuje dla Kościoła.
ZAKOŃCZENIE Nauka św. Teresy o modlitwie odpocznienia aktualizuje się dzisiaj nie mniej niż w XVI i XVII wieku. Wobec orientowania się współczesnej religijności ku miłości i wolności dzieci Bożych, ku uwewnętrznieniu, ku apostolstwu i tajemnicy Kościoła, terezjańska myśl kontemplacyjna, która scala organicznie te wszystkie elementy w wyższej od rozmyślania modlitwie, jest szczególnie na czasie. Przez miłość do wolności i pokoju Modlitwa odpocznienia jako wynik specjalnego zadziałania w duszy miłości Boga, wprowadza w nią. królowanie miłości Bożej 36, rozszerza ją wewnętrznie, udziela swobody właściwej dzieciom Bożym i czyni ją siewczynią pokoju i dobrych uczynków. Oczywiście działa tutaj 33 34
Życie, 22, 11. Por. Twierdza, V, 3, 12. Por. Tamże, III, 1, 7.
^ Por. Tamże, II, 1, 8; VII, Por. Tamże, VII, 4, 8.
228
(44)
II. N A W Y Ż Y N A C H M O D L I T W Y
i udziela się duszy taka miłość, która daje wielką swobodę ducha, ale nie chce takich swobód, które są dla niej samej zagrożeniem. Jest to miłość oświecona bliskością Boga i dlatego dobrze porządkuje życie i zaprowadza właściwą hierarchię dóbr, rodząc w niej przez związanie woli z Dobrem najwyższym prawdziwy pokój i szczęście. Ku udoskonaleniu modlitwy Doktor Kościoła Powszechnego, jakim jest Teresa, głosi odważnie tak potrzebną dzisiaj wiarę w istnienie stopni modlitwy wyższych od zwyczajnych. Jeśli ponadto zdanie jej o częstotliwości modlitwy odpocznienia 37 było prawdziwe w jej czasach, to jest możliwe, że dar tej modlitwy pojawia się często i w naszych czasach, skoro Sobór Watykański II zakłada zdolność współczesnego człowieka do kontemplacji, zachęcając do rozwijania tej zdolności 38 . Potrzeba zatem takich duszpasterzy, którzy by w polu swego widzenia apostolskiego mieli także tego rodzaju sprawy realne (za mało byłoby powiedzieć problemy) życia modlitwy, oraz aby mieli odwagę uświadamiać o nich Lud Boży. Zawsze bowiem istnieć będą owe niebezpieczeństwa, o których była ostatnio mowa, niedostrzegania tak cennych łask, albo nawet ich tłumienia. Jest zadaniem zwłaszcza kierowników duchownych pomagać duszom w dostrzeganiu tych łask i przysposabianiu się do ich otrzymywania; powinni prowadzić je według jasnych, praktycznych rad, jakie podała doświadczona w tych rzeczach Mistrzyni. Apostolskie i eklezjalne wartości W jednostkach oświeconych i oczyszczonych modlitwą odpocznienia Teresa dostrzegła pełną zdolność do zajmo37 38
Por. Życie, 15, 2 i 5; Droga, 31, 12. Conc. Yaticanum II: Constitutio „Gaudium
et spes"; n. 59.
MODLITWA
ODPOCZNIENIA
(45)
229
wania się sprawami Bożymi. Co więcej, stwierdziła, że właśnie na tym poziomie modlitwy kształtuje się harmonia życia kontemplacyjnego i czynnego, modlitwy i apostolstwa. Sprawa ta, nabierająca często w życiu kapłanów i osób zakonnych charakteru konfliktowego, stanie się dzisiaj łatwiejszą do rozwiązywania, jeśli respektować się będzie doświadczenie i naukę tego Doktora, któremu Kościół przyznał w tych właśnie rzeczach wybitny autorytet. Wyjście z życia permanentnie rozproszonego i zaprawienie do panowania nad sobą, szukanie oświecenia w modlitwie, coraz bardziej upraszczającej się w formie, stworzyć może i powinno szanse zaprowadzenia ładu i harmonii między osobistym życiem duchowym a udzielaniem się apostolskim. Pisma Teresy obalają ponadto próżne obawy, jakoby osoby obdarzone kontemplacją mogły się stać przez to mniej społeczne, mniej uwrażliwione na potrzeby bliźnich i Kościoła, rzekomo „uprawiając doskonałość na swój prywatny użytek". Prawdziwe życie kontemplacyjne i autentyczna kontemplacja poszerzają serce i roztaczają przed wzrokiem duszy większe horyzonty apostolskie. „Mistrzyni życia wewnętrznego", jaką jest Teresa, wychowuje jednostki na ludzi szeroko patrzących na świat i obejmujących swoją myślą i sercem, modlitwą i ofiarą cały Kościół. Dostrzegając, że właśnie jednostki obdarzone modlitwą odpocznienia bogacą się wewnętrznie, bo Bóg udziela im dóbr dla nich i dla ich bliźnich, i że te jednostki łączą w sobie ruchliwość apostolską Marty ze spokojem i mocą kontemplacji Marii, im właśnie poleca obejmowanie modlitwami swymi spraw całego Kościoła 38a. Tym, co się przyczynia do głębszego poznania w Kościele depozytu Objawienia, jest, uczy Sobór Watykański II, kontemplacja 39. Wobec tego nauka Teresy o modlitwie odpocznienia, dzięki której „dusza widzi się wysokich prawd nauczoną", otrzymuje nowe uwiarygodnie38a 39
Życie, 15, 7, 11; Twierdza, IV, 1, 7; 3, 10. Por. Cone. Vat. II: Constitutio „Dei Verbum"\ n. 8.
230
(44)
II. N A W Y Ż Y N A C H M O D L I T W Y
nie, oraz okazuje się jak dobrze może służyć Kościołowi w tak doniosłej sprawie, jaką jest sprawa rozwoju wiary wśród Ludu Bożego. Nie tylko więc wielka kontemplatyczka Karmelu zaprasza do kontemplacji, ale właśnie sam Kościół rozumiejąc coraz lepiej potrzeby wiary współczesnego człowieka i pragnąc go ustrzec przed tym, aby świat nie uczynił z niego bezdusznego robota, powtarza zaproszenie Mistrza: „Pójdźcie wy sami osobno na miejsce pustynne, a spocznijcie nieco" (Mlc 6, 31).
O. R o m u a l d Kostecki O P
WZNIOSŁOŚĆ I WARTOŚĆ ŻYCIA KONTEMPLACYJNEGO
T r e ś ć : Źródła wpływu św. Teresy i św. Katarzyny w Kościele (1). — I. Podstawa i uzasadnienie życia kontemplacyjnego (3). — II. Życie kontemplacyjne (7). — III. Kontemplacja nadprzyrodzona (10). 1. Kontemplacja — intuitywne oglądanie prawdy (11). 2. Przedmiot kontemplacji (19). 3. Rozkosze kontemplacji (21). 4. Powołanie i przygotowanie do kontemplacji (23). — IV. Wpływ życia kontemplacyjnego na życie czynne (28). — V. Kontemplacja zinstytucjonalizowana (32). — VI. Refleksje końcowe (39).
Źródła w p ł y w u św. T e r e s y i św. K a t a r z y n y w Kościele W ostatnich latach byliśmy świadkami niezwykłego faktu w Kościele katolickim. Święta Teresa od Jezusa, reformatorka Karmelu, oraz święta Katarzyna ze Sieny, należąca do trzeciego zakonu dominikańskiego, zostały wyniesione do godności „Doktora Kościoła". Aby dostąpić takiego zaszczytu, trzeba być świętym kanonizowanym, odznaczać się niezwykłą i prawowierną nauką teologiczną. To są zasadnicze warunki jakich Kościół żąda, aby móc znaleźć się na liście doktorów Kościoła.
232
(44)
II. N A W Y Ż Y N A C H M O D L I T W Y
Wielkość tego wyróżnienia przejawia się we fakcie, że dotychczas, na dwa tysiące lat istnienia Kościoła, zaledwie trzydziestu świętych dostąpiło tego zaszczytu \ Do tej nielicznej grupy elity intelektualno-moralnej zostały zaliczone wspomniane święte: Teresa (17 IX 1970) i Katarzyna (4 X 1970). U obydwóch ujawniły się wielkie dary mądrości; obydwie miały i nadal mają wielki wpływ na cały Kościół; obydwom wiele zawdzięczamy i od obydwóch możemy się wiele nauczyć. Zarówno dla Teresy jak i Katarzyny, Chrystus — Mądrość Boża — był źródłem życia nadprzyrodzonego i mądrości przedziwnej, jaka się w nich ujawniła, oraz źródłem nadprzyrodzonej mocy, dzięki której obydwie dokonały wielkich dzieł w Kościele. Teresa i Katarzyna, to dwie dusze w sposób szczególny oddane życiu modlitwy i równocześnie bardzo czynne. Jakaś dziwna płodność przebija się w ich życiu. A przecież to są niewiasty, które zaliczamy do istot słabych; nie otrzymały specjalnego wyższego wykształcenia a są autorkami pism o głębokiej treści; życie ich nie było zbyt długie (Teresa liczyła 68 lat, a Katarzyna 33). Nasuwa się więc pytanie, czym tłumaczyć ich dzieła? To czego dokonały jest niewspółmierne z naturalnymi uzdolnieniami i przyrodzonymi siłami ducha i ciała. Nie ulega wątpliwości, że obydwie bardzo były ubogacone darami naturalnymi, inteligencją, zaradnością, sprytem, energią, lecz to wszystko nie potrafi nam wytłumaczyć ich przedziwnej płodności w działaniu apostolskim. Nie ulega wątpliwości, że trzeba brać pod uwagę to, co nazywamy „łaską stanu" albo charyzmatem. Gdy Bóg powołuje kogoś do spełnienia wielkiego dzieła w Kościele, udziela mu łaski „darmo danej", aby mógł należycie spełnić zleconą mu misję. Wiemy, że w początkach istnienia Kościoła Bóg bardzo obficie szafował takimi pomocami. „Różne są dary łaski, lecz ten sam Duch; różne są rodzaje posługiwania, ale jeden Pan; różne są wreszcie działania, lecz ten sam Bóg, sprawca wszystkiego we wszystkich. 1 W tej liczbie jest 20 biskupów, 9 kapłanów, 1 diakon (św. Efrem).
WZNIOSŁOŚĆ I WARTOŚĆ ŻYCIA KONTEMPLACYJNEGO
(3)
233
Wszystkim zaś objawia się Duch dla wspólnego dobra. Jednemu dany jest przez Ducha Świętego dar mądrości słowa, drugiemu umiejętność poznawania według tego samego Ducha, innemu jeszcze dar wiary w tymże Duchu, innemu łaska uzdrawiania przez tego samego Ducha, innemu dar czynienia cudów, innemu proroctwo, innemu rozpoznawanie duchów, innemu dar języków i wreszcie innemu łaska tłumaczenia języków. Wszystko zaś sprawia jeden i ten sam Duch, udzielając każdemu tak, jak chce" 2. Zapewne, że Teresa jak i Katarzyna działały pod wpływem charyzmatów, lecz zasadniczym źródłem, z którego one czerpały przedziwną moc, nadprzyrodzoną roztropność, wyczucie potrzeb czasów, w których żyły, było ich bardzo bogate życie wewnętrzne, skoncentrowane w duchu modlitwy, czyli kontemplacja.
I. PODSTAWA I UZASADNIENIE ŻYCIA KONTEMPLACYJNEGO
Wartość rzeczy należy oceniać według ich celowości. Im cel, do jakiego coś lub ktoś jest przeznaczony, jest wznioślejszy i subtelniejszy i szlachetniejszy, tym dana rzecz jest doskonalsza i wartościowsza. Człowiek jest stworzony przez Boga, na obraz Boga i dla Boga. Celem ostatecznym, a więc najwyższą racją jego istnienia jest Bóg. Co ważniejsze, nie tylko Bóg Stwórca ale Bóg Ojciec, który z niewypowiedzianej i dla nas niepojętej dobroci, przybiera człowieka — stworzenie, za swoje dziecko i dopuszcza go do uczestnictwa w swoim życiu osobistym. A więc Bóg, Stwórca i Ojciec zarazem. „Popatrzcie, jaką miłością obdarzył nas Ojciec: zostaliśmy nazwani dziećmi 2
1 Kor 12, 4—11.
f SPIS
O. K o m a n
Pająk
TREŚCI
OCD: Na wstępie
.
.
.
.
5
I. W KRĘGU DUCHOWOŚCI HISZPAŃSKIEJ P. T o m a s o d e l i a C r o c e : Święta Teresa i prądy duchowe jej czasów (tłum. O. Achilles Bodzenta OCD) I. Środowisko historyczne i reakcje osobiste . Podstawowe fakty Trzy kierunki duchowości . . . . . . Wewnętrzne kontrasty
11
.
12 14 19 27
1. Wybór między modlitwą myślną a ustną . Fakty zewnętrzne Jaka była reakcja Świętej? 2. Wybór między modlitwą ascetyczną a mistyczną 3. Wejście do modlitwy mistycznej . . . . 4. Najwyższe formy modlitwy mistycznej . .
36 37 43
II. Stanowisko doktrynalne
35
51 56 58
II. NA WYŻYNACH MODLITWY Ks. W i n c e n t y G r a n a t : Doświadczalne spotkania z Osobami Boskimi według nauki i życia św. Teresy z Avila, doktora Kościoła I. Przeżycia
religijno-mistyczne
II. Analizy opisów doświadczalnego św. Teresy z Osobami Boskimi
65 65
obcowania 78
17 S P I S T R E Ś C I
III. Konsekwencje nauki św. Teresy o doświadczalnym obcowaniu jej z Osobami Boskimi . A. Personalizm terezjański B. Doświadczalne poznanie Boga . . . . C. Wartość teologiczna doświadczalnego obcowania św. Teresy z Osobami Boskimi . . D. Teresa z Avila jako psycholog głębi duszy ludzkiej O. D o m i n i k W i d e r OCD: Na usługach „Jestem córką Kościoła"
Kościoła
II. Oparcie świętości na Kościele
OCD:
Świat
i
.
.
świata
i rzeczywistości
118 120 122
127 127 130 133
rzeczywistości
ziemskie w nauce św. Teresy od Jezusa, doktora Kościoła I. Pojęcie
111
123
III. Włączanie się w życie Kościoła Teresa przeżywa razem z Kościołem . Odpowiedzialność za Kościół Zebranie myśli Hebda
108
115 115
I. Tajemnica Kościoła w życiu św. Teresy . . Kim dla św. Teresy jest Kościół? . . . . Czym dla św. Teresy jest Kościół? . . .
O. E m i l
101 101 105
ziemskich
II. Wartość rzeczywistości ziemskich . a. Ocena dana przez Pismo św b. Praktyka Kościoła c. Literatura ascetyczna d. Światło Soboru
.
.
.
.
III. Nauka Teresy a. Obecność Boga w stworzeniu . . . . b. Uświęcenie stworzenia i rzeczywistości doczesnych c. „Przypowieści" Teresy Woda Ogień Zwierzęta
135 138 140 140 141 142 143 146 146 150 156 158 159 159
SPIS TREŚCI
575
Chory i lekarz Ogród Gra w szachy Jedwabnik d. Zgubne zasady świata e. Sprawy ludzkie w listach św. Teresy . O. O t t o F i l e k I. Doniosłość
OCD: Modlitwa
odpocznienia
.
.
161 162 163 163 164 167
.
181
tematu
II. Opis zjawiska Nazwy Porównania i przykłady Czas pojawienia się modlitwy odpocznienia . Trwanie Częstotliwość Składniki modlitwy odpocznienia . . . . Dar obecności Bożej Odpocznienie wewnętrzne Zachowanie się władz Nadprzyrodzoność modlitwy odpocznienia . . Istota i bliższe źródło modlitwy odpocznienia III. Skutki modlitwy odpocznienia Oczyszczenie Wzrost cnót Oświecenie Rozkosze duchowe Rozszerzenie serca Harmonia życia kontemplacyjnego i czynnego
183 187 187 189 191 193 194 195 197 199 201 204 205 208 209 210 213 213 216 218
IV. Rady i przestrogi
220
Pierwsze rady „Życia" Rady „Drogi doskonałości" . . . . i , Rady „Twierdzy wewnętrznej" Niebezpieczeństwa Cnoty i czyny najpewniejszym kryterium i fundamentem Zakończenie Przez miłość do wolności i pokoju . . . .
221 222 223 224 226 227 227
SPIS TREŚCI
576
Ku udoskonaleniu modlitwy Apostolskie i eklezjalne wartości .
.
.
228 228
.
O. R o m u a l d K o s t e c k i OP: Wzniosłość i wartość życia kontemplacyjnego Źródła wpływu św. Teresy i Św. Katarzyny w Kościele I. Podstawa i uzasadnienie życia kontemplacyjnego II. Życie kontemplacyjne
.
.
.
.
.
.
.
życia
kontemplacyjnego
na
231 233 237
III. Kontemplacja nadprzyrodzona 1. Kontemplacja — intuitywne oglądanie prawdy 2. Przedmiot kontemplacji 3. Rozkosze kontemplacji 4. Powołanie i przygotowanie do kontemplacji IV. Wpływ czynne
231
240 241 249 251 253
życie -58
V. Kontemplacja
zinstytucjonalizowana
.
.
.
262
VI. Refleksje końcowe H a l i n a S z u m i ł: Mistyczne poznanie Boga według nauki św. Teresy od Jezusa Wstęp I. Istnienie mistycznego poznania Boga . . .
269 271 271 279
II. Przymioty i natura mistycznego poznania Boga
288
A. Przymioty B. Natura
288 308
III. Wpływ mistycznego poznania na życie osobiste mistyka
314
III. FORMACJA OSÓB ZAKONNYCH O.
Honorat
Gil
OCD: Terezjańska
odnowy życia zakonnego 1. Tło historyczne 2. Geneza ideału . . .
.
.
.
koncepcja
.
.
.
.
331 331 344
577
SPIS TREŚCI
3. Nowa forma życia 4. Rozwój
350 358
T d y t a S t e i n (S. Teresa Benedykta od Krzyża OCD): Teresa od Jezusa wychowawczyni ludzkiej osobowości (tłum. S. Immakulata Adamska OCD) I. Zdolności kierownicze W rodzinie W środowisku zakonnym
368 368 370
II. Zawodowa praca wychowawcza
.
.
.
.
Pierwsza zasada: osobista wierność powołaniu Osobowy ideał życia Wzorzec osobowy Apostolskie znamię Właściwy dobór kandydatek Klauzura i kontakt ze światem Rodzinna atmosfera w klasztorze . . . . Harmonia modlitwy i pracy Duch pokory Wychowanie do ciągłej modlitwy i radości . III. Pełnia
osobowości
S. M. E l ż b i e t a o d D u c h a Ś w . OCD: Jak św. Teresa od Jezusa wychowywała przełożone , . Wstęp przeoryszy
II. „Con el amor del mądre"
372 374 375 379 380 381 382 382 383 384 387 388 390 395 395 397
.
Przełożona a Reguła i Konstytucje . . . . Przeorysza stara się o dobre imię klasztoru . Przeorysza strzeże klauzury Troska przeoryszy o sprawy materialne . . Postulantki III. Przeorysza a duchowe potrzeby sióstr . . . - „Mater Spiritualium' >
372
387
Boże dzieło Urzeczywistnienie ideału w świętym Janie od Krzyża Zapewnienie sobie następczyni
I. Właściwości
365
402 403 406 407 413 417 422
SPIS TREŚCI
578
Spowiednik Modlitwa Pokora i zaparcie się siebie Miłość siostrzana Chore Melancholiczki Te, które zawiniły Przeżywanie wspólnoty Zakończenie O.
422 426 431 437 439 441 443 446 449
Dominik W i d e r OCD: Psychika -zakonnicy w wypowiedziach św. Teresy Wprowadzenie I. Spostrzeżenia
kobietyz Avila
ogólne
453 453 456
II. Uwagi uwypuklające naturalne cechy kobiety-zakonnicy III. Przestrogi
462 wewnętrznego
473
IV. Zestawienie cech kobiety-zakonnicy . . . O. P ł a c y d O g ó r e k OCD: Kierownictwo duchowne w konfesjonale a kierownictwo wykonywane przez przełożonych, według nauki św. Teresy od Jezusa Wstęp
w
zakresie
życia
474
1. Kierownictwo duchowne ściśle związane z konfesjonałem a kierownictwo wewnętrzno-zakonne 2. Współpraca kierownictwa duchownego w konfesjonale z kierownictwem wewnętrzno-zakonnym 3. Indywidualne kierownictwo wewnętrzno-zakonne . • • 4. Zakończenie. Aktualność nauki św. Teresy z Avila o kierownictwie duchownym . . . O. W ł a d y s ł a w K l u z OCD: Źródła zjańskiej . Radość z przyjaźni z Bogiem Radość z zaszczytu służenia Bogu
radości
477 477
479
482 485 492
tere497 498 502
SPIS TREŚCI
579
Radość z noszenia krzyża za Jezusem . Radość z ubóstwa Radość z życia wspólnego
.
.
.
504 516 507
IV. ŚWIĘTA TERESA W POLSCE O. B o n a w e n t u r a III mieszkania
F r e z e r OCD: Komentarz
„Twierdzy
wewnętrznej"
.
do .
.
I. Informacja o zabytku
513 513
II. Tekst
514
Listy królów polskich do papieży w sprawie beatyfikacji, kanonizacji i rozszerzenia kultu liturgicznego Teresy od Jezusa (tłum. O. Walerian Ryszka OCD) . . . 1. List Zygmunta, króla polskiego, do papieża Pawła V . . . 2. List Zygmunta, króla polskiego, do papieża Grzegorza XV 3. List Zygmunta, króla polskiego, do kardynała Aleksandra Montalto 4. List Władysława Zygmunta, księcia, do papieża Grzegorza XV 5. List Władysława, króla polskiego, do papieża Innocentego X
529 531 533 537 540 543
DODATEK Skorowidz nazwisk i nazw geograficznych Skorowidz rzeczowy
.
549 558