NASTAWNIK - Diakon Wołodymyr Mosorow

Diakon Wołodymyr Mosorow

NASTAWNIK DLACZEGO WARTO POSZUKAĆ OPIEKUNA DUCHOWEGO?

Kraków 2017

© Copyright by Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2017 Redakcja i korekta Iwona Pawłowska Design & dtp Paweł Matyjewicz Imprimi potest OCD, prowincjał Kraków, dnia 1 czerwca 2017 r. nr 199/2017 Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel.: 12-416-85-00, 12-416-85-01 fax: 12-416-85-02 www.wkb-krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl

ISBN 978-83-7604-442-2 Druk i oprawa: TOTEM – Inowrocław

„Za ojców naszych duchowych i wszystkich braci naszych w Chrystusie, Bóg niech uratuje i zbawi”.

Molitwosłow

M

ożna być wierzącym, i to dobrym wierzącym, a nie wiedzieć nic o opiece duchowej. Jednak każdy z nas miał rodziców i wszyscy pamiętamy ciepło i spokój domu rodzicielskiego. Dlatego podświadomie szukamy kogoś, kto by nas wysłuchał, zrozumiał i dodał otuchy dobrym słowem w czasie prób. Podobnie jest z tymi, którzy wstąpili na drogę duchową. Samo uczestnictwo we Mszy świętej, do której z czasem tak łatwo się przyzwyczaić, może być niewystarczające dla kogoś, kto chce zbliżyć się do Boga, rozmawiać z Nim, doznać Jego miłości i miłosierdzia, ale nie wie, jak może to osiągnąć. Potrzebujemy pomocy, szukamy odpowiedzi na nurtujące nas pytania u spowiednika, a może zadajemy je komuś, kogo uważamy za wiarygodny autorytet. Wszakże ten, kto szuka, wcześniej czy później napotyka na swojej drodze kogoś, komu zaufa i otworzy serce, „bowiem, kto prosi, otrzymuje; kto szuka, znajduje; a kołaczącemu zostanie otworzone” (Łk 11, 10). Dlatego życzę każdemu Czytelnikowi, by w swojej ziemskiej pielgrzymce znalazł opiekuna duchowego, a więzi, które was połączą, niech będą oparte na miłosierdziu, miłości i wierności, tak jak to ma miejsce w dobrej rodzinie.

WPROWADZENIE

P

odstawowym pytaniem, które stawia sobie każdy myślący człowiek, jest problem życia i śmierci. Nasi przodkowie, zastanawiając się nad tym, próbowali znaleźć odpowiedź w rozmaitych wierzeniach. Wierzenia te zakładały istnienie innego wymiaru, który był ukryty poza światem widzialnym. Powstawało więc pytanie, jak ten wymiar ukazać. Aby uobecniać ten ukryty świat, starożytni wykonywali posągi różnych bogów lub malowali ich wizerunki.

My, chrześcijanie, wierzymy, że Bóg w szczególny sposób ujawnił się narodowi wybranemu – Izraelowi, a przyjście na świat Syna Bożego – Jezusa Chrystusa – objawiło ludziom pełnię prawdy o człowieku i o sensie jego istnienia. Kiedy Chrystus wstąpił do Niebios, pozostawił nam wiarę, która stała się łącznikiem między światem widzialnym i światem niewidzialnym.

Całe Credo sprowadza się do słowa w i e r z ę: „wierzę w Stworzyciela nieba i ziemi, wszystkich rzeczy widzialnych i niewidzialnych”. Wiara stała się jakby „okularami duszy”. Kiedy usypiając, zamykamy oczy i uciszamy umysły, widzimy ciemność. Jednak intuicja podpowiada nam, że w tej ciemności coś się ukrywa. Nie potrafimy, jak św. Tomasz Apostoł, kierując się uczuciami, dotknąć Syna Bożego, by ujrzeć to, co niewidzialne. Wtedy nasuwają się pytania. Jak można

8»

Nastawnik. Dlaczego warto poszukać opiekuna duchowego?

zajrzeć w tę ciemność? Jak ujrzeć świat niewidzialny?

Czym on jest? Czym są Niebiosa?

Już od początków chrześcijaństwa Ojcowie Kościoła głosili, że nasz świat łączy się ze światem niewidzialnym przez duchowość, a drzwiami, które do niego wprowadzają nasz umysł, jest modlitwa. Możemy zadać pytanie: dlaczego modlę się i nic nie widzę?

Odpowiedź jest prosta: ludzki umysł można porównać do mętnej wody, która przesłania wyraźny obraz tego, co w nas jest. Setki myśli czy obrazów, które powstają w umyśle, nie pozwalają dostrzegać tego, co jest w głębi serca człowieka. Dlatego Ojcowie Kościoła uznali, że konieczne jest oczyszczenie umysłu, tak żeby móc ujrzeć Boga „twarzą w twarz” (por. 1 Kor 13, 12).

Wobec tego pojawia się potrzeba posługi duchowej oraz istnienia osób doświadczonych, których nazwiemy opiekunami duchowymi i którzy będą pomagać innym na drodze do Niebios.

Ogromną rolę, jaka spoczywa na opiekunach duchowych, podkreślają teksty liturgiczne. W Liturgii św. Jana Chryzostoma1 wierni modlą się słowami Litanii potrójnej „z a o j c ó w n a s z y c h d u c h o w y c h i wszystkich w Chrystusie braci naszych”. Ponadto w Kościołach wschodnich w liturgii godzin, obejmującej dobowy cykl nabożeństw, litania za „n a s z y c h o j c ó w d u c h o w y c h” odmawiana jest podczas wieczerni, połunoszcznej oraz jutrzni2.

1

2

Liturgia Mszy św. w obrządku bizantyjskim, odprawiana w większości Kościołów wschodnich.

W Kościołach wschodnich są następujące godziny kanoniczne: wieczernia, powieczerza, połunoszczna, jutrznia, pierwsza, trzecia, szósta,

Wprowadzenie

«9

Problematykę opieki duchowej poruszył papież Franciszek między innymi w adhortacji apostolskiej Evangelii gaudium, w której pisze: „[…] muszę z bólem stwierdzić, że najgorszą dyskryminacją, jakiej doświadczają ubodzy, jest brak o p i e k i d u c h o w e j. […] nie możemy nie ofiarować im [wiernym] sprawowania sakramentów oraz propozycji drogi rozwoju i dojrzewania w wierze. Opcja preferencyjna musi głównie przyjąć formę uprzywilejowanej i priorytetowej o p i e k i d u c h o w e j” (p. 200). W swej adhortacji Ojciec Święty wyraźnie podkreśla ogromną wagę posługi Kościoła, którą jest opieka duchowa. Dlatego istnieje potrzeba spojrzenia na nią w sposób szczególny, aby wydobyć jej funkcję i miejsce we współczesnych czasach.

Ze względu na to, że jestem diakonem Ukraińskiego Kościoła Grekokatolickiego, pragnę ukazać opiekę duchową na przykładzie Kościołów wschodnich, w których odgrywa ona niezwykle istotną rolę.

W tradycji zachodniej opieka duchowa często jest łączona ze spowiedzią sakramentalną. Jednak trzeba zwrócić uwagę na różnice pomiędzy sakramentem pokuty a opieką duchową oraz pomiędzy kapłanem a opiekunem duchowym, którego zadaniem jest towarzyszenie podopiecznemu w jego wędrówce przez świat duchowości.

dziewiąta. Zbiór tekstów nabożeństw liturgicznych to czasosłow (horologion).

PRZYKœADY OJCÓW DUCHOWYCH UKRAIřSKIEGO KOʼnCIOœA GREKOKATOLICKIEGO

M

yślę, że każdy ma szansę spotkać na swojej drodze życiowej kogoś, kto może zostać jego ojcem duchowym. Miałem szczęście osobiście poznać wielkich ojców duchowych Ukraińskiego Kościoła Grekokatolickiego, między innymi mnichów-kapłanów należących do Zgromadzenia Najświętszego Odkupiciela: o. Mychaiła Wynnyckiego (1926–1996) oraz o. Eustachego Smala (1922– –1991). Owi kapłani prowadzili działalność głównie w podziemiu, ponieważ Kościół Grekokatolicki oficjalnie został rozwiązany przez władze stalinowskie Związku Sowieckiego w 1946 roku. Niejednokrotnie byli oni skazywani przez ówczesne władze komunistyczne za pełnienie obowiązków kościelnych.

I tak o. Mychaił Wynnyckyj dostał od władz komunistycznych cztery surowe wyroki za wierność Kościołowi Grekokatolickiemu. Odbywał kary w okresach: styczeń 1950 – 25 lipca 1955, 18 lutego 1964 – 4 grudnia 1964, 17 stycznia 1975 – lipiec 1982, 21 czerwca 1985 – 18 grudnia 1987.

36 »

Nastawnik. Dlaczego warto poszukać opiekuna duchowego?

Wyświęcono go na kapłana 8 listopada 1956 roku, wkrótce po odbyciu pierwszego wyroku. Od tej pory o. Mychaił był opiekunem duchowym wielu osób.

W latach 1988–1991 pełnił obowiązki magistra nowicjatu Zgromadzenia Najświętszego Odkupiciela we Lwowie.

Poznałem o. Mychaiła w roku 1991. Był niezwykłą postacią, promieniował światłem wewnętrznym.

U schyłku życia o. Mychaił zaopiekował się duchowo grupą wybranych przez siebie osób świeckich. Natomiast o. Smal często udzielał opieki duchowej siostrom zakonnym, które na co dzień prowadziły życie świeckie ze względu na zakazy jakichkolwiek form życia religijnego.

Wielu obecnie żyjących hierarchów Ukraińskiego Kościoła Grekokatolickiego – jak choćby ks. bp Stepan Meniok czy ks. bp Ihor Woźniak – w rozmowach i wywiadach często podkreślało ogromny wpływ takich mnichów jak o. Mychaił czy o. Eustachy na kształtowanie ich duchowości.

Warto zaznaczyć, że za sprawą opatrzności Bożej obecny papież Franciszek za czasów swojej młodości w Argentynie też był pod opieką duchową kapłana należącego do Ukraińskiego Kościoła Grekokatolickiego. Jego opiekunem w tym okresie został salezjanin wysłany na misje do Argentyny w 1948 r., ks. Stepan Czmil23. Młody Bergoglio, który wtedy mieszkał wówczas w Ramos Mejí (peryferia Buenos 23

Stepan Czmil SDB (20.10.1914, Sądowa Wisznia, Ukraina – 22.01.

1978, Rzym), ukraiński sługa Boży Kościoła Katolickiego. W roku 1977 potajemnie otrzymał chirotonię biskupią (święcenia biskupie).

Przykłady ojców duchowych Ukraińskiego Kościoła Grekokatolickiego

« 37

Aires), poznał ks. Stepana i uczestniczył w nabożeństwach odprawianych w obrządku bizantyjsko-ukraińskim. Świadkowie wspominają, że Jorge Mario osobiście posługiwał ks. Stepanowi w trakcie Liturgii św. Jana Chryzostoma. Może to jest tylko domysł, lecz przypuszczam, że imię F r a n c i s z e k, jakie przyjął Papież, też zostało wybrane pod wpływem ks. Stepana, który należał do Towarzystwa św. Franciszka Salezego24. Prawdopodobnie stąd młody Jorge Mario Bergoglio znał duchowość św. Franciszka z Asyżu, a to z kolei mogło mieć wpływ na jego wybór imienia Franciszka jako papieża. Warto też zaznaczyć, że dzięki temu Papież poznał duchowość Kościołów wschodnich i dostrzegł piękno Liturgii św. Jana Chryzostoma w języku starosłowiańskim.

24

Towarzystwo św. Franciszka Salezego (Towarzystwo Salezjańskie) zostało założone w 1859 roku przez włoskiego kapłana ks. Jana Bosko (16.08.1815, Becchia – 31.01.1888, Turyn) w celu kontynuowania pracy z dziećmi i młodzieżą, jaką prowadził w tzw. oratoriach. Złożył również zgromadzenie salezjanek, był twórcą Rodziny Salezjańskiej, tercjarzem franciszkańskim. Został kanonizowany w 1934 roku.

CO ODRÓŖNIA SAKRAMENT POKUTY OD OPIEKI DUCHOWEJ?

W

ielcy święci nazywają nasz świat lecznicą duchową, gdzie każdy ma szansę na uzdrowienie z grzechu. Motyw ten pojawia się również w modlitwach i troparach25: „Świątynię twoją znaleźliśmy, wszyscy wierni, jak lecznicę duchową” (Kondaktion męczennicy). Można też porównać świat do szkoły duchowej, gdzie uczymy się prawdy o Stwórcy i Jego stworzeniu – o człowieku. Każdy może zacząć „szkołę duchową” od pierwszej klasy i skończyć jakby na poziomie studiów wyższych.

Jeśli spojrzeć pod tym kątem na nasze życie, to powstaje pytanie: jak może wyglądać taka szkoła i kim są jej nauczyciele? Odpowiedź jest oczywista: są nimi osoby duchowne, między innymi ci, którzy przyjęli sakrament kapłaństwa. Niektórzy twierdzą, że opieka duchowa nie jest koniecznie potrzebna, ponieważ można się uczyć indywidualnie, samodzielnie czytać Biblię, i w ten sposób dotrzeć do Nieba. W tej opinii 25

Kondakion – hymn liturgiczny, śpiewany w trakcie nabożeństwa po krótkim hymnie określanym jako tropar. Tropar (troparion) – prosty w strukturze muzycznej śpiew liturgiczny, przybliżający historię i znaczenie soteriologiczne danego święta, wydarzenia lub postaci świętego. Są typowe dla obrządku bizantyjskiego Kościołów prawosławnych oraz Kościołów wschodnich.

40 »

Nastawnik. Dlaczego warto poszukać opiekuna duchowego?

jest sporo racji, chociaż trzeba dodać, że w szczególnych przypadkach rolę opiekuna duchowego pełni Duch Święty. Przykładem jest już wspomniany żywot św. Antoniego Wielkiego, który wiele lat spędził samotnie na pustyni, a kiedy wrócił do świata, to wszyscy byli zdumieni głębią jego myśli. Jednak jest to raczej droga dla niewielkiego grona wybrańców. Święci Ojcowie Pustyni wspominają o wielu adeptach, którzy próbując naśladować życie ascetów, tracili zmysły i stawali się obłąkanymi. Roztropność w takich sprawach jest niezbędna do podejmowania właściwych decyzji, lecz któż może posiąść tę cnotę bez wysiłku. Te spostrzeżenia potwierdzają wielką potrzebę kierownictwa duchowego. Podobnie jak nauczyciele uczą swoich uczniów tajników wiedzy, tak opiekunowie duchowi wyjaśniają tajemnice świata duchowego.

Trzeba podkreślić, że bardzo często – zwłaszcza w tradycji zachodniej – opieka duchowa jest postrzegana wyłącznie przez pryzmat sakramentu pokuty i pojednania udzielanego przez kapłanów.

Przed podjęciem próby odróżnienia posługi, jaką jest opieka duchowa, od praktyk stosowanych w ramach spowiedzi, ukażemy, czym według nauczania Kościoła są sakramenty święte w ogóle i czym jest sakrament pokuty. Sakramenty są widzialnymi znakami – słowami i czynnościami – zrozumiałymi dla człowieka (por. KKK 1084). Kościół Katolicki naucza: „Sakramenty są skutecznymi znakami łaski, ustanowionymi przez Chrystusa i powierzonymi Kościołowi. Przez te znaki jest nam udzielane życie Boże.

Co odróżnia sakrament pokuty od opieki duchowej?

« 41

Obrzędy widzialne, w których celebruje się sakramenty, oznaczają i urzeczywistniają łaski właściwe każdemu sakramentowi. Przynoszą one owoc w tych, którzy je przyjmują z odpowiednią dyspozycją” (KKK 1131).

W Kodeksie Ukraińskiego Kościoła Grekokatolickiego czytamy: „Chrystus ustanowił sakrament pokuty dla wszystkich grzeszników w swoim Kościele, zwłaszcza dla tych, którzy po chrzcie upadli w grzech ciężki, stracili więc łaskę chrztu oraz zadali rany relacjom kościelnym. Właśnie takim osobom sakrament pokuty daje nową możliwość nawrócenia i odnalezienia łaski usprawiedliwienia. Ojcowie Kościoła uważają ten sakrament za «deskę ratunku» po awarii statku, którą jest utrata łaski” (kanon 1446).

Jak naucza Kościół, pokuta przywraca relacje człowieka z Bogiem, naruszone przez grzech, i ponownie otwiera drogę do królestwa niebieskiego, lecz aby sakrament był ważny, konieczne jest wypełnienie pewnych wewnętrznych i zewnętrznych aktów woli i rozumu. Do aktów wewnętrznych zaliczamy: RACHUNEK SUMIENIA – przypomnienie sobie wszystkich grzechów od ostatniej, dobrze odprawionej spowiedzi. ŻAL ZA GRZECHY – wielki smutek duszy z powodu zranienia Boga, który jest najlepszym Ojcem. Bez skruchy Bóg nie odpuszcza żadnego grzechu.

POSTANOWIENIE POPRAWY – polega na unikaniu wszelkich grzechów, zwłaszcza ciężkich, oraz sposobności do grzechu. Dążenie to dotyczy także naprawy wyrządzonego zła.

42 »

Nastawnik. Dlaczego warto poszukać opiekuna duchowego?

Do aktów zewnętrznych można odnieść: SPOWIEDŹ – wyznanie wszystkich zapamiętanych od ostatniej spowiedzi grzechów przed kapłanem (Boga nigdy nie można okłamać).

ZADOŚĆUCZYNIENIE (ostatni akt), to znaczy wypełnienie zadanej przez kapłana pokuty i naprawienie w miarę możliwości wszystkich szkód wyrządzonych przez grzech, może być aktem zarówno wewnętrznym (modlitwa w sercu), jak i zewnętrznym (uczynek lub przeprosiny).

Stąd niezmiernie ważny jest pierwszy krok do wypełnienia warunków sakramentu pokuty, bez którego pozostałe są bezskuteczne. Penitent musi przypomnieć sobie dokonane czyny i poddać je ocenie moralnej. Można uznać, że analogiczne działanie ma miejsce w opiece duchowej, kiedy osoba dokonuje podobnej samoanalizy. Jednak w opiece duchowej polega to raczej na wnikaniu w swoje myśli i pragnienia.

Jest to analiza przede wszystkim stanu wewnętrznego, a nie popełnionych grzechów ciężkich czy lekkich. Oczywiście można założyć, że rachunek sumienia, jaki obowiązuje w przygotowaniu do wyznania grzechów, przypomina poznawanie swoich myśli dokonywane przez ascetę. Zauważmy, że wynikiem takich rozważań poprzedzających spowiedź jest poznanie zwłaszcza grzechów ciężkich wraz z popędami, a w opiece duchowej analizie podlegają głównie myśli pojawiające się w sercu oraz reakcje na ich treść.

W praktyce przygotowanie do sakramentu pojednania może sprowadzać się do uświadomienia sobie

Co odróżnia sakrament pokuty od opieki duchowej?

« 43

popełnionych grzechów i wykroczeń. Jednak rzadko zdarza się, żeby penitent w pełni uświadomił sobie, jakie grzechy popełnił, i poznał swoje złe nawyki.

W jednym z wywiadów dla rozgłośni „Radio Swoboda”26 pewien ukraiński ksiądz dzielił się ze słuchaczami tym, z jakiego grzechu najczęściej spowiadają się penitenci, a są to głównie kobiety. Tym grzechem było łamanie postu w piątek. Oczywiście obecnie taki grzech, gdy popełnia się mnóstwo grzechów ciężkich, a przy tym nastąpiła zmiana zwyczajów żywieniowych i trybu życia, może być traktowany inaczej niż w przeszłości. Dlatego ten kapłan miał słuszne podejrzenie, że przyznanie się jedynie do grzechu łamania postu wynika z braku przygotowania do sakramentu pokuty i pojednania. Takie podejście do spowiedzi zdarza się zwykle na początkowych etapach duchowego rozwoju człowieka.

Dostrzeżenie różnicy między rozeznawaniem stanu wewnętrznego w opiece duchowej a przygotowywaniem się do sakramentu pokuty, tzn. rachunkiem sumienia, jest możliwe dla osoby podążającej drogą duchową po latach praktyki. Dojrzały penitent kieruje się swoim sumieniem oraz bojaźnią wobec Boga Sprawiedliwego. Często zdarza się, że ktoś idzie do spowiedzi, traktując ten sakrament jako okazję, by wyżalić się ze swoich problemów zdrowotno-życiowych. Jeśli człowiek przygotowuje się tak do spowiedzi, jakby miał iść na spotkanie z psychologiem, to często doświadczy rozczarowania i nie zrozumie, że 26

Archiwum programu, zob. http://www.svoboda.org/content/transcript/ 26871096.html [dostęp 10.03.2017].

44 »

Nastawnik. Dlaczego warto poszukać opiekuna duchowego?

skuteczność spowiedzi nie zależy od mądrych rad ludzkich czy od przeżywania stanów emocjonalnych, ale od mocy samego Chrystusa. Natomiast w przypadku opieki duchowej uczeń idzie na spotkanie z mistrzem, żeby zadać pytanie, które go nurtuje, i usłyszeć odpowiedź, przy czym pytanie będzie raczej dotyczyło dręczenia go przez szatana czy doświadczanych ciemności27 niż problemów życiowych.

Przygotowując się do spowiedzi, ważne jest pojmowanie tego sakramentu jako „trybunału miłosierdzia”, jak to mądrze określiła św. Faustyna Kowalska w swoim Dzienniczku (na przykład w punktach 975, 1448, 1485, 1489). Jeśli jednak osoba spowiadana porusza sprawy związane z życiem duchowym, to wtedy można mówić o dość znaczącym podobieństwie spowiedzi do praktyk właściwych opiece duchowej. Wspaniałym przykładem takiej penitentki była św. Faustyna, która traktowała swego spowiednika jako kierownika duchowego, a podczas spowiedzi otwierała przed nim własny świat duchowy.

Nie da się jednoznacznie stwierdzić, że opieka duchowa jest czymś odrębnym od sakramentu spowiedzi. Raczej powiemy, że w szczególnych przypadkach ten sakrament może ściśle łączyć się z opieką duchową. Wiąże się to również z korzystaniem przez penitenta z innych sakramentów, z jego życiem modlitewnym i zażyłością ze słowem Bożym. Człowiek, 27

Świadectwem tego są np. pisma Matki Teresy z Kalkuty, zwanej „świętą od ciemności”. Zob. Matka Teresa, „Pójdź, bądź moim światłem”.

Prywatne pisma „Świętej z Kalkuty”, oprac. B. Kolodiejchuk MC, tłum.

M. Romanek, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008.

Co odróżnia sakrament pokuty od opieki duchowej?

« 45

który prowadzi życie duchowe, będzie miał większą łatwość w przygotowaniu do spowiedzi niż ktoś, kto nie modli się regularnie. Trafnie wyjaśniał to biskup Antoni Długosz, który mówił: jeśli jesteśmy blisko światła, lepiej widzimy swoje brudy; kiedy żyjemy w ciemności, trudno nam je zauważyć.

Według świętych Kościoła, w naszym przygotowaniu do spowiedzi ważne jest systematyczne praktykowanie rachunku sumienia. Taka praktyka jest głęboko powiązana z ćwiczeniami duchowymi, na przykład z ćwiczeniami proponowanymi przez św. Ignacego Loyolę. Rachunek sumienia bez wątpienia pełni ważną rolę także w opiece duchowej. Metoda codziennego rachunku sumienia pozwoli nam lepiej poznać siebie i zobaczyć nie tylko swoje grzechy, ale też słabości i wady. Ochroni nas to również przed formowaniem zbyt szerokiego sumienia i konsekwencjami niedostrzegania własnych złych uczynków.

W przypadku, gdy mamy stałego spowiednika, można mówić, że spowiedź upodabnia się do opieki duchowej. Tak samo jak w opiece duchowej, w spowiedzi ważna jest postawa pokory, dodająca odwagi w przyznawaniu się do grzechów ciężkich. Pokora wiąże się również z naszą postawą wobec pośrednika miłosierdzia Bożego, którym jest kapłan. Według zamieszczanych w Internecie opinii niektórych kapłanów, zdarzają się podczas spowiedzi niepokorni penitenci, którzy obrażają się na pytania i pouczenia wypowiedziane przez spowiednika czy denerwują się z powodu jego uwag. Taka sytuacja jest niemal

46 »

Nastawnik. Dlaczego warto poszukać opiekuna duchowego?

wykluczona w przypadku opieki duchowej opierającej się na relacjach uczeń-mistrz lub więzi ojciec-syn.

Bez względu na to, czy mówimy o opiece duchowej, czy o spowiedzi, wymagane jest od nas posłuszeństwo. Nie warto dyskutować i zastanawiać się, jak powinna wyglądać spowiedź; raczej należy w pokorze przyjąć wszystkie warunki i przepisy, które Kościół łączy ze sprawowaniem tego sakramentu. Postawa posłuszeństwa jeszcze bardziej potrzebna jest w opiece duchowej, gdyż u początku każdego grzechu leży nasze nieposłuszeństwo (grzech popełniony przez Adama i Ewę był właśnie grzechem nieposłuszeństwa).

Częścią sakramentu pokuty jest nałożenie odpowiedniej k a r y na penitenta jako zadośćuczynienie za popełnione grzechy. Spowiednik często zadaje penitentowi pytania w celu wyjaśnienia miary jego przewinień. Pytania te są pomocne w podejmowaniu decyzji, jaką karę nałożyć za popełnione grzechy. Dodatkowo spowiednik często poucza penitenta o przyczynach powodujących grzechy i o zaniedbaniu przykazań. Jednak trzeba podkreślić, że takie pouczenie stanowi właściwie dodatek do sakramentu pokuty, chociaż można je uznać również za pewnego rodzaju opiekę duchową.

Podsumowując, można stwierdzić, że praktyka opieki duchowej pojawia się w sakramencie pokuty, choć nie jest czymś nieodzownym. Mimo to wielu wiernych pojmuje sakrament pokuty jako odpowiednik opieki duchowej, która powinna być sprawowana odrębnie. Spowiednik może dawać słuszne wskazówki penitentowi, ale nie jest to konieczne. Powody

Co odróżnia sakrament pokuty od opieki duchowej?

« 47

mogą być nawet dość prozaiczne, takie jak na przykład brak czasu na dłuższą rozmowę ze względu na sporą liczbę osób, które chcą przystąpić do spowiedzi.

Innym ważnym czynnikiem, który sprawia, że nie da się utożsamiać spowiedzi z opieką duchową, jest to, że trudno spowiednikowi w krótkim czasie poznać stan duszy nieznajomej osoby i wskazać odpowiednie środki duchowe. Można nazwać takie dorywcze pouczanie, otrzymywane w trakcie spowiedzi, zawiązkiem opieki duchowej.

JAKIE Sŕ METODY OPIEKI DUCHOWEJ?

S

puścizna pisemna Ojców Wschodu najczęściej nie przypomina prac teologicznych we współczesnym rozumieniu. Opisują oni bowiem zwykle historie walki duchowej. Trudno jest znaleźć w tych tekstach coś, co poświęcone byłoby wyłącznie postawie Ojców w odniesieniu do samego przewodnictwa duchowego. Niewątpliwie wynika to stąd, że autorzy spośród wielkich Ojców byli również przewodnikami duchowymi, więc starali się nie podkreślać osobistej roli w sprawowanej opiece duchowej.

Dlatego tak niewiele zapisków można znaleźć na ten temat.

Według św. Antoniego Wielkiego, wytrawnego znawcy natury ludzkiej, opiekun duchowy powinien: – surowo upominać, nakłaniać i doskonalić swoje dzieci duchowe, ponieważ za ich przewinienia będzie on karany na Sądzie Ostatecznym, – nie ujawniać i nie przekazywać myśli swego ucznia żadnej innej osobie, – nie odrzucać nikogo, kto przyszedł do niego z prośbą o poradę duchową w poszukiwaniu wiary chrześcijańskiej,

86 »

Nastawnik. Dlaczego warto poszukać opiekuna duchowego?

– nie doradzać niczego komuś, o kim wiadomo od początku, że nie będzie żadnych rad przyjmował, – nie zalecać nic, czego sam nie doświadczył we własnym życiu.

Analizując wskazania św. Antoniego, można dojść do interesujących wniosków. Opieka duchowa, jak już wspomniano, przypomina pod pewnymi względami sakrament spowiedzi. Chodzi o zamknięty, utajniony charakter relacji pomiędzy starcem a jego podopiecznym, w której obowiązuje zasada, by n i ko m u n i e u j aw n i a ć i n i e p r z e k a z y w a ć m y ś l i u c z n i a.

Również ciekawe jest to, że nauczyciel nie może uczyć drugiego czegoś, w czym nie ma doświadczenia praktycznego. Zatem starzec powinien przekazywać metody, jakie sam wypróbował na sobie, a nie zaczerpnął ich z zewnętrz. Jeżeli starzec nakazuje lub doradza podopiecznemu coś, co zna jedynie z teorii, to popełnia błąd w opiece duchowej.

Ważna jest też zdolność przewodnika do nadprzyrodzonego wnikania w świat wewnętrzny podopiecznego, aby poznać problemy, z którymi się boryka, a także jego stan emocjonalny. Można powiedzieć, że świat duchowy podopiecznego staje się jakby częścią świata wewnętrznego jego opiekuna. Oczywiście, to nie powinno działać w drugą stronę, tzn. uczeń nie może być wtajemniczany w świat wewnętrzny swego nauczyciela.

Doświadczenie życia w ascezie – według świadectwa Ojców Pustyni – ukazuje, że Duch Święty rzeczywiście obdarza człowieka wyjątkowymi zdolnościami

Jakie są metody opieki duchowej?

« 87

duchowymi. Praktyka wewnętrzna oznacza stałą samokontrolę i ciągłe poznawanie samego siebie (por. sentencję: „poznaj siebie, a poznasz cały świat”).

Człowiek uczy się patrzyć na siebie samego, jakby patrzył na obcą osobę, dostrzegając przede wszystkim własne słabości i ułomności. Samopoznanie jest ważną cechą osoby, która może zostać przewodnikiem duchowym. Pisał o tym Georgij Fłorowski34: „W świecie duchowym człowiekowi odsłania się natura jego własnej duszy. […] Takie samopoznanie daje przenikliwość, […] przenikliwość uprawomocnia kierownictwo duchowe”.

Jedną z podstawowych zasad relacji pomiędzy uczniem a jego przewodnikiem jest absolutne posłuszeństwo ucznia wobec ojca duchowego. Jako uzasadnienie można przytoczyć naukę głoszoną przez abbę Józefa z Teb, który mówił: „Trzy postawy zasługują na uznanie przed obliczem Pana. Pierwsza, gdy ktoś choruje i nawiedzą go pokusy, a przyjmie je z dziękczynieniem. Druga, gdy ktoś swe prace czyni czystymi wobec Boga, wyzwoliwszy się ze wszystkich względów ludzkich. Trzecia zaś, gdy ktoś jest całkowicie uległy kierownikowi duchowemu, wyzbywszy się całkowicie własnej woli”35.

Jeśli w przypadku życia monastycznego popatrzymy na relację nauczyciel-uczeń, to jej główną i dominującą cechą jest całkowite podporządkowanie 34

35

Gieorgij Fłorowski (1893–1979), wybitny rosyjski teolog prawosławny, historyk, patrolog, działacz ruchu ekumenicznego, odnowiciel tradycji patrystycznej.

Apoftegmaty Ojców Pustyni, t. 2, s. 77.

88 »

Nastawnik. Dlaczego warto poszukać opiekuna duchowego?

czy też posłuszeństwo ucznia wobec nastawnika. Posłuszeństwo jest kluczem do życia we wspólnocie zakonnej. Jednak nie możemy rozpatrywać p o s ł u s z e ń s t w a wyłącznie ze względu na specyfikę życia zakonnego. Posłuszeństwo jest ważne również dla osób świeckich, które dążą do osiągnięcia wyższych szczebli w rozwoju duchowym. W słynnym traktacie Drabina raju św. Jana Klimaka najobszerniejszy rozdział dotyczy posłuszeństwa we wszystkich formach i znaczeniach36.

Treść posłuszeństwa zewnętrznego we wzajemnej relacji między nauczycielem a uczniem to bezwarunkowe wypełnianie wszystkich poleceń i zadań pochodzących od starca, podczas gdy treść wewnętrzna oznacza zupełne zaprzeczenie własnej woli przez ucznia (tak zwany g r o b o w i e c w o l i), a dla starca – całkowitą odpowiedzialność za stan duchowy podopiecznego i za to, czym karmi jego duszę.

Należy podkreślić, że osoba początkująca powinna być poddawana regularnym próbom i weryfikacjom, które pozwalają oceniać stopień jej posłuszeństwa. Rozeznawanie zdolności początkującego do posłuszeństwa jest jednym z głównych tematów starożytnej literatury religijnej, a szczególnie wiele miejsca poświęcono tej kwestii w apoftegmatach. Z tekstów tych można zaczerpnąć wskazówki na temat oceny posłuszeństwa oraz rodzajów prób, którym byli poddawani podopieczni starców. Bywały to próby często niezwykle trudne, a z perspektywy 36

Św. Jan Klimak, Drabina raju, s. 117–149.

Jakie są metody opieki duchowej?

« 89

naszych czasów dziwne, niekiedy bezsensowne czy wręcz upokarzające.

Nie można powiedzieć, że w przewodnictwie duchowym jedynie starzec poucza podopiecznego. Również starzec czasem podejmuje inicjatywę, aby uzyskać porady od swego ucznia. Dlatego nie tylko nastawnik prowadzi ucznia, ale bywa, że uczeń doradza nauczycielowi. Oczywiście, że inicjatorem wówczas jest nauczyciel. Dzieje się tak między nimi ze względu na trzecią osobą w przewodnictwie duchowym, którą jest Duch Święty.

Nauczyciel może więc poprosić o jakąś poradę swego ucznia, wierząc, że Duch Święty pokieruje nim, udzielając odpowiedzi na postawione pytanie. Zatem Ojcowie niekiedy pytali uczniów, jakie mają zdanie w konkretnej sprawie. Tak na przykład abba św. Makary zapytał swojego ucznia Zachariasza: „«Powiedz mi, kogo można uznać za mnicha?». Ten odrzekł: «Ty, ojcze, o to mnie pytasz?». Na te słowa odpowiedział abba Makary: «Wskazano na ciebie, synu mój, Zachariaszu! Jest ktoś, kto chce, abym to ja zapytał o to ciebie». Wtedy Zachariasz mówi do niego: «Według mnie, ktoś, kto przymusza siebie do wszystkiego, jest mnichem»”.

Co do liczby uczniów, którymi opiekował się nastawnik, jest rzeczą oczywistą, że mogło być ich wielu, lecz tylko nielicznych traktował jako synów duchowych.

Dla zilustrowania, na czym polega opieka duchowa, przywołajmy kilka przykładów pytań zadawanych

90 »

Nastawnik. Dlaczego warto poszukać opiekuna duchowego?

przez uczniów swoim przewodnikom duchowym we wczesnym chrześcijaństwie. Poniżej przytaczam przykłady zaczerpnięte z już wspominanej książki Paterikon37, znanej od czasów patriarchy Konstantynopola Focjusza I Wielkiego38.

Oto przykłady pytań stawianych starcom. „Jeden brat spytał abbę Izajasza39, co oznaczają słowa modlitwy Pańskiej: «Święć się imię Twoje?».

Abba odrzekł: «Odnoszą się te słowa do doskonałych, ponieważ nie może imię Boga być uświęcone w nas opanowanych namiętnościami».

Jeden z braci zapytał abbę Makarego Wielkiego: «Na czym polega doskonałość?». Starzec powiedział: «Człowiek nie może być doskonały, kiedy w jego duszy i ciele nie będzie tak wielkiej pokory, aby nie oceniać siebie za każdą pracę, a pokornie uważać się za niższego od wszystkich stworzeń, nikogo nie osądzając, oprócz samego siebie, znosić obrazy i hańbę, wyrwać z serca wszelkie skazy, zmuszać się do bycia cierpliwym, miłym, niewinnym, powściągliwym i kochać innych jak braci…»”.

Jak można wnioskować z zacytowanych wyżej przykładów, pytania zadawane starcom i udzielone 37

38

39

Zob. Древній Патерик, Свічадо, Львів 2006 (w języku ukraińskim) lub Древний Патерик, Типография Киево-Печерской Лавры, 2012 (w języku rosyjskim).

Focjusz I Wielki (ok. 810, Konstantynopol – 6.02.891, Konstantynopol), patriarcha Konstantynopola w latach 858–867 oraz 877–886, święty Kościoła prawosławnego.

Izajasz z Gazy zwany Pustelnikiem (zm. ok. 490). Rozpoczął życie pustelnicze w Sketis w Egipcie. Około roku 450 przeniósł się do pustelni niedaleko Gazy w Palestynie.

Jakie są metody opieki duchowej?

« 91

przez nich odpowiedzi dotyczyły świata duchowego. Zagadnienia teologiczne nie stanowią istoty tego, czym jest opieka duchowa, która polega przede wszystkim na pomocy osobom szukającym drogi do osiągnięcia królestwa niebieskiego.

Oto kolejne przykłady pytań stawianych starcom: „Brat spytał starca: «Jaką mam podjąć dobrą pracę, by nią żyć?». Odpowiedział starzec: «Bóg wie, co jest dobre». Słyszałem, że jeden z wielkich Ojców zapytał abbę Nisteroosa Wielkiego, przyjaciela abby Antoniego: «Co dobrego mam robić?». Abba odpowiedział: «Czy wszystkie dzieła nie są takie same? Pismo Święte mówi, że Abraham był gościnny, i Bóg był z nim. Eliasz kochał ciszę, i Bóg był z nim. Dawid był pokorny – a Bóg przebywał z nim. Dlatego patrz, czego chce dusza twoja zgodnie z Bogiem, rób to i strzeż swego serca»”. „Brat zapytał starca: «Jak rodzi się w duszy człowieka bojaźń przed Bogiem?». Powiedział starzec: «Jeśli człowiek jest pokorny, bezinteresowny i nie osądza innych, wówczas rodzi się w nim bojaźń Boża»”. „[Abbę Pojmena] zapytał brat: «Jak powinien żyć człowiek?». Starzec odpowiedział: «Spójrz na proroka Daniela. Nie znaleziono żadnego zarzutu wobec niego, jak tylko ten, że służył swojemu Bogu»”. „Zapytał pewien brat starca: «Na czym polega życie mnicha?». Powiedział starzec: «Polega na tym, żeby mieć prawdziwą mowę, ciało święte, serce czyste, myśl, która nie błądzi po rzeczach świeckich; śpiewać psalmy ze skruchą; przebywać w ciszy

92 »

Nastawnik. Dlaczego warto poszukać opiekuna duchowego?

i nie myśleć o niczym innym tylko o oczekiwaniu na przyjście Pana»”.

Kolejne pytania dotyczą samych fundamentów życia duchowego. Nie chodzi o sprawy życiowe, o których ludzie świeccy często wspominają w pytaniach skierowanych do kapłanów. Pytania zadawane przez uczniów dotyczą kwestii fundamentalnych: kim jest człowiek i jak trzeba żyć, aby wypełnić swoją ziemską misję. Jeden z uczniów zadaje pytanie: „J a k p o w i n i e n ż y ć c z ł o w i e k?”. Trudno uwierzyć, że uczeń ten nie zna przykazań Bożych i jest na początku drogi duchowej. Raczej jego pytanie dotyczy praktycznej płaszczyzny, czyli jak żyć i b y ć p e w n y m, że żyje się zgodnie z wolą Stwórcy.

Jeżeli komuś tylko wydaje się, że postępuje dobrze, a nurtują go wątpliwości, to potrzebuje autorytetu, jakim jest starzec, czyli przewodnik duchowy.

Odpowiedź starca na tak ogólnie postawione pytanie jest krótka i lakoniczna: „Spójrz na proroka Daniela”. Nawiązuje ów starzec do biblijnej postaci ze Starego Testamentu i orzeka, że jedynie służba Bogu jest działaniem godnym człowieka. Ciekawe, że starzec nie przywołuje przykładów postaci z Nowego Testamentu, ponieważ prawdopodobnie uznaje, że są to ideały zbyt trudne do naśladowania. Chociaż bohaterami Starego Testamentu są często ludzie świeccy, którym nie jest obce życie wśród zawirowań i pokus.

Dlatego wykorzystuje postać Daniela, by ukazać, jak daleko nam do uczniów Chrystusa.

Niżej podano jeszcze kilka przykładów rad Ojców Pustyni dawanych podopiecznym.

LITERATURA Autor cytuje pisma z wydań oryginalnych. Wszędzie tam, gdzie nie podano inaczej, cytaty są w jego tłumaczeniu.

Apoftegmaty Ojców Pustyni, oprac. M. Starowieyski, t. 1–2, TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków 2007.

Cieślik Ireneusz, Starcy Pustelni Optyńskiej, TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków 2012.

Ducruet Bernard, Walka duchowa według św. Benedykta, tłum. S. Filipowicz, PROMIC, Warszawa 2012.

Ewagriusz z Pontu, Pisma ascetyczne, t. 1, oprac.

L. Nieścior, TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków 1998.

Filokalia. Teksty o modlitwie serca, tłum. J. Naumowicz, TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków 2012.

Kamiński Andrzej OP, Starczestwo. Kierownictwo duchowe w Rosji w XIX, Wydawnictwo List, Kraków 2014.

Kowalska Faustyna, św., Dzienniczek, Wydawnictwo Michalineum, Warszawa 2003.

106 »

Literatura

Le Roux Anne-Marie, Jak wygrywać walki duchowe, tłum. I. Radziejowska, PROMIC, Warszawa 2012.

Scupoli Wawrzyniec, Walka duchowa, tłum. A. Dudzińska-Facca, Wydawnictwo AA, Kraków 2009.

Szczere opowieści pielgrzyma przedstawione jego ojcu duchownemu, tłum. A. Wojnowski, Wydawnictwo W drodze, Poznań 1988.

Tomasz a Kempis, Naśladowanie Chrystusa, tłum.

S. Kuczkowski SJ, Wydawnictwo WAM, Kraków 2009.

SPIS TREʼnCI

Wprowadzenie

...................................

7

Czym jest opieka duchowa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Przykłady ojców duchowych Wschodu . . . . . . . . . . .

Przykłady ojców duchowych Ukraińskiego Kościoła Grekokatolickiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Co odróżnia sakrament pokuty od opieki duchowej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dlaczego tak ważna jest opieka duchowa? . . . . . . . .

Kim są opiekunowie duchowi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Obowiązki opiekuna duchowego . . . . . . . . . . . . . . . . .

Cechy dojrzałego opiekuna duchowego . . . . . . . . . . .

Czas pożegnania z opiekunem duchowym . . . . . . . .

Jakie są metody opieki duchowej? . . . . . . . . . . . . . . . .

Bezowocność opieki duchowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 27

Literatura

........................................

35 39 49 67 75 79 83 85 95 105