OSOBA I WSPÓLNOTA - Jerzy Wiesław Gogola OCD by Wydawnictwo Karmelitów Bosych

JERZY WIESŁAW GOGOLA O C D

OSOBA I WSPÓLNOTA

Karmelitański Instytut Duchowości Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2002

Redakcja naukowa dr hab. Jerzy Wiesław Gogola OCD Na okładce Miniatura z ewangeliarza greckiego z XIV wieku, Biblioteka Narodowa w Paryżu

Imprimi potest dr Szczepan Praśkiewicz OCD, prowincjał Kraków, dnia 21.01.2002 r. N. 39/02 Imprimatur f Kazimierz Nycz, vie. gen. Kraków, dnia 27.09.2002 r. N. 2412/02

Karmelitański Instytut Duchowości 30-960 Kraków, ul. Rakowicka 18 tel. (012) 294 45 00; fax 294 45 01 Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel. (012) 415 22 45; 415 46 19 fax (012)415 29 88 e-mail: wydawnictwo@karmel.pl hhtp: //www.karmel. pl

ISBN 83-7305-063-9

Osoba

1. Godność osoby ludzkiej Kościół nie wystosował specjalnego dokumentu o godności zakonnika. Nie istniała taka potrzeba, jak nie istniała potrzeba pisania osobnego dokumentu o wolności religijnej np. Afrykańczyków. Prawdy uniwersalne, dotyczące wszystkich ludzi, automatycznie odnoszą się do poszczególnych grup społecznych i kościelnych. Czy można o tym zapomnieć? Chyba można, choć nie w znaczeniu luki pamięciowej, ale w znaczeniu niedowartościowania z powodu przewartościowania czegoś innego. Stąd czasami trzeba wyważać nawet otwarte drzwi, aby zwrócić czyjąś uwagę na to co naprawdę ważne. Mówimy o przebudzeniu się wTażliwości współczesnego człowieka na osobistą godność. A współczesny człowiek żyje także w klasztorze i instytucie życia konsekrowanego. On także jest przebudzony pod tym względem, czasami jeszcze bardziej od człowieka „z zewnątrz". Z natury ludzkiej godności wynika nawet, że ten podstawowy wymiar osoby posiada swoje korzenie w jej powołaniu nadprzyrodzonym, a zakonnicy, jako profesjonalnie pielęgnujący życie nadprzyrodzone, pierwsi powinni odkryć swoją ludzką godność. Nie muszą się o niej dowiadywać od „świata". Czy można zrezygnować z godności, wolności i odpowiedzialności za swoje czyny? Takie pytanie może powstać w kontakcie z wypaczonymi formami życia zakonnego, które, przynajmniej okresowo, mogą zaistnieć nawet we wzorowej wspólnocie. Niektórzy przełożeni mogą się chwilowo zapomnieć i traktować podwładnego jak istotę bezwolną, całkowicie zależną od nich z tytułu ślubowanego posłuszeństwa; niektórzy podwładni, trochę z racji słabości woli albo braku odwagi walki o swoje prawa, trochę z powodu braku wła-

Osoba

ściwej ludzkiej formacji, mogą uważać, iż wraz ze ślubami zakonnymi przestali dysponować własną osobą i mogą być jedynie „narzędziem" w cudzych rękach. Wydaje się rzeczą aż nazbyt oczywistą, że człowiek nie jest absolutnym panem samego siebie i z pewnych istotnych wartości nie może nawet sam zrezygnować. Z całą pewnością nie może zrezygnować z prawa do życia, bo Panem życia jest Bóg. Czy godność nie jest wartością o podobnym ciężarze gatunkowym? Pytanie retoryczne, które w dalszym ciągu naszych rozważań otrzyma teologiczne uzasadnienie. Poszanowanie ludzkiej godności jest podstawowym prawem osoby, stąd powołanie charyzmatyczne nie może w nie godzić. Życie konsekrowane musi zatem respektować ludzkie powołanie i godność człowieka. Temat godności człowieka podejmuje Sobór Watykański II (np. DH, GS) oraz posoborowe dokumenty Kościoła (RH, MD, itd.), stawiając pytanie: „Czym zaś jest człowiek? Wiele wydał on i wydaje o sobie opinii; różnych i nawet przeciwstawnych, w których często bądź wywyższa siebie jako absolutną normę, bądź poniża się aż do rozpaczy, skutkiem czego trwa w niepewności i niepokoju. Kościół, wczuwając się głęboko w te trudności, może, pouczony Objawieniem Bożym, udzielić na nie odpowiedzi, w której znajdzie się określenie właściwego położenia człowieka, wyjaśnienie jego słabości, a zarazem umożliwienie należytego uznania jego godności i powołania" (GS 12). W nauce soborowej i posoborowej znajdujemy dwa godne uwagi wątki: jeden o charakterze ogólnym adresowany do wszystkich wierzących, a nawet do wszystkich ludzi, drugi o charakterze szczegółowym, dotyczący osób konsekrowanych: 1) poszanowanie godności człowieka stanowi

Osoba

bliższe otoczenie stąd w życiu zakonnym należałoby o wiele większą wagę położyć na odpowiedzialność środowiska zakonnego za formację zakonnika. Każdy zakonnik odpowiada za siebie, ale potrzebuje w tym celu o wiele większej asystencji i pomocy wychowawców, a nawet całej prowincji, niż to miało miejsce niegdyś.

5. Prawo i potrzeba formacji ludzkiej Wszystkie Boże dary, począwszy od daru życia, wymagają przyjęcia i rozwoju. Potrzeba formacji ludzkiej wynika już z natury człowieka. Osoba konsekrowana jest człowiekiem, zatem powinna żyć w sposób godny człowieka. Potrzeba formacji wynika także z natury misji osoby zakonnej, która ma głosić Królestwo Chrystusa całym swoim życiem. Jak Chrystus wcielił odwieczną Miłość Ojca w ludzkie słowa i gesty, tak powinna uczynić osoba konsekrowana, gdyż jest Jego uczniem, a „najwyższą normą życia zakonnego jest naśladowanie Chrystusa" (PC 2). W końcu z tej racji, że uobecnia w świecie tę formę życia, którą On przyjął. W soborowym dokumencie o chrześcijańskim wychowaniu (GE) jest mowa o prawie do wychowania ludzkiego oraz do wychowania chrześcijańskiego. Sobór każe wykorzystać zdobycze nauk psychologicznych, pedagogicznych i dydaktycznych, by „dopomagać dzieciom i młodzieży do harmonijnego rozwijania wrodzonych właściwości fizycznych i intelektualnych, do zdobywania stopniowo coraz doskonalszego zmysłu odpowiedzialności [...] i wolności" (GE 1). Przez całe życie zakonne, trzeba dojrzewać do prawdziwego człowieczeństwa. Dokument Kongregacji ds. Instytutów

Osoba

Życia Konsekrowanego Życie braterskie we wspólnocie nie tylko to potwierdza, ale również wysuwa w tym względzie bardzo odważne stwierdzenie, że „dążenie do osiągnięcia dojrzałości ludzkiej" jest „warunkiem życia promieniującego Ewangelią..." (CNU 35); „Wspólnoty zakonne, które w procesie nawrócenia dochodzą do takiego życia braterskiego, w którym osoba ofiarowuje siebie braciom lub grupa zabiega o rozwój osoby, są znakiem przemieniającej mocy Ewangelii i nastania Królestwa Bożego" (CNU 42). Dekret o formacji kapłańskiej (OT), mówiąc o wychowaniu alumnów, daje wskazówki co do kierunków wychowania ludzkiego: „Przez mądrze więc zaplanowaną formację trzeba w alumnach wykształcać także należytą dojrzałość ludzką, dowiedzioną zwłaszcza przez pewną stałość ducha, zdolność podejmowania rozważnych decyzji oraz właściwy sposób osądzania zdarzeń i ludzi. Niechaj alumni przyzwyczajają się rozwijać należycie własne zdolności; niech wyrabiają w sobie siłę ducha..." (OT 11).

Odnosi się to także do osób zakonnych (por. PI 34), co znajduje potwierdzenie w licznych wypowiedziach Kościoła16. Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego w dokumencie Orientamenti educativi per la formazione al celibato sacerdotale (25) zauważa, że elementarną sprawą w życiu 16

Kodeks Prawa Kanonicznego zachęca do pielęgnowania począwszy od nowicjatu cnót ludzkich i chrześcijańskich (kan. 642; 652); Potissimum institutioni (nr 34), powołując się na dokumenty soborowe, m.in.: GS 12-22; 61, zawiera stwierdzenie o potrzebie pełnej formacji osoby ludzkiej. Osoba i wspólnota - 4

Wspólnota

wyczuloną na wszystkie potrzeby ludzi złączonych przezeń w jeden lud jako podmiot Nowego Przymierza" 3 .

1.2. Wiodąca eklezjologia

a. Eklezjologia

komunii

Przez wiele wieków aż do Soboru Watykańskiego II Kościół był rozumiany przede wszystkim jako społeczność, instytucja4. Przyczyny takiej koncepcji Kościoła należy szukać w IV wieku, kiedy to na mocy dekretu Konstantyna Kościół umocnił się jako instytucja. Sobór Trydencki utrzymał ten model Kościoła, czując się do tego niejako zmuszony przez ruch kontrreformacji. Eklezjologię tę umocnił też Sobór Watykański I, zwłaszcza poprzez Konstytucję dogmatyczną Pastor Aeternus, która w odpowiedzi na szerzące się wówczas błędy, określiła prymat biskupa Rzymu i jego nieomylność 3 . Sobór Watykański II przypomina pierwotną prawdę o Kościele, wysuwając na plan pierwszy misterium Kościoła-komunii 6 . Stąd nazwa eklezjologia komunii jako wiodąca w Konstytucji dogmatycznej o Kościele. Źródłem komunii Kościoła jest Trójca Święta (por. LG 4). Kościół jest ludem

E. GAMBARI, Życie zakonne po Soborze Watykańskim II, przekł. Jan Efrem Bielecki, Kraków 1998, s. 164; por. OE 24. 4 Zob. L. A. GALLO, Le „ecclesiologie" di riferimento per la vita consacrata, [w:] VCons. 30 (1994/5), s. 563. 5 Tamże s. 564. 6 Zob. A. ACERBI, Da una ecclesiologia giuridica a una ecclesiologia di comunione. Analisi del passaggio nella elaborazione delia Costituzione Dogmatica „Lumen Gentiuni', Bologna 1974, s. 1-15.

Wspólnota

zgromadzonym przez Ojca, Syna i Ducha Świętego (por. UR 2). Eklezjologia komunii jest pojęciem adekwatnie wyrażającym naturę Kościoła 7 . Sam termin nie pojawia się ani razu w dokumentach soborowych, obecna jest jednak sama koncepcja. Kościół postrzega siebie najpierw od strony swego najgłębszego misterium, nie zaś organizacji. Określa się jako wspólnota Boga z ludźmi. Wewnątrz Kościoła podkreśla się teraz równość wszystkich wierzących i wzajemną służbę (por. LG r. II). Zniknął charakter piramidalny w strukturze Kościoła (por. LG 32) oraz rozdział duchowieństwa od laikatu (przynajmniej w teorii). W wyniku tego pojawiła się koncepcja władzy jako służby wspólnocie (por. LG 18) oraz uznanie miejsca i znaczenia laikatu w Kościele (zob. LG r. IV), Instytucjonalny wymiar Kościoła nie przestał istnieć, został jednak podporządkowany komunii. Począwszy od Soboru Watykańskiego II życie konsekrowane rozpatrywane jest w świetle eklezjologii komunii 8 . Owocem ponownego przemyślenia życia Kościoła i jednocześnie życia konsekrowanego w Kościele są m.in. Lumen gentium (rozdział VI) oraz dekret Perfectae caritańs. Według tych dokumentów życie konsekrowane jest szczególnym znakiem dla Kościoła i dla świata; jest to znak, który powinien wyrażać powołanie całej wspólnoty kościelnej (por. LG 44; PC 1). Kościół, jako wspólnota Boga z ludźmi i ludzi między sobą, znajduje swój najbardziej wymowny wyraz we wspólnocie osób konsekrowanych, która na wzór wspólnoty jerozolimskiej pragnie posiadać jedno serce i jednego ducha 7

Por. A. BANDERA, La identitá ecclesiale delia vita religiosa, [W:] VCons. 33 (1997), s. 377. 8 Por. tamże, s. 376-386. O modelu Kościoła w różnych okresach jego historii por. L. A. GALLO, Le „ecclesiologies. 561-574.

SPIS TREŚCI

W Y K A Z SKRÓTÓW....

„ZNAKI CZASU"

1. CZYM JEST „ZNAK CZASU"?

2. OSOBA LUDZKA W NAUCZANIU KOŚCIOŁA

3. WSPÓLNOTA ZAKONNA W NAUCZANIU KOŚCIOŁA

...19

ROZDZIAŁ I

OSOBA LUDZKA

W ŻYCIU KONSEKROWANYM

1. GODNOŚĆ OSOBY LUDZKIEJ

/. /. Człowiek drogą Kościoła i instytutów życia konsekrowanego 1.2. Ludzki wymiar powołania zakonnego

26 30

2. WOLNOŚĆ JAKO DAR I ZADANIE

3. ZAGROŻENIA WOLNOŚCI

3.1. Indywidualizm 3.2. Ślepe zaufanie do przewodnika

37 39

4. OSOBISTA ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA POWOŁANIE

4.1. Ludzkie przesłanki odpowiedzialności ....41 4.2. Biblijne przesłanki osobistej odpowiedzialności za powołanie chrześcijańskie 43 4.3. Nauczanie Kościoła o osobistej odpowiedzialności zakonnika za powołanie 45 5 . PRAWO I POTRZEBA FORMACJI LUDZKIEJ

6 . ASYMILACJA WARTOŚCI LUDZKICH WE WSPÓLNOCIE ZAKONNEJ

.........50

Spis treści

128 6.1. 6.2. 6.3. 6.4. 6.5.

Akceptacja osoby 51 Obecność Boga miłości i miłujących ludzi 52 Serdeczne ludzkie relacje 53 Asceza i duch ofiary .....54 Dialog 56

ROZDZIAŁ II

WSPÓLNOTA ZAKONNA

1. ŻYCIE KONSEKROWANE W MISTERIUM KOŚCIOŁA

1.1. Życie konsekrowane w Kościele i jako wyraz Kościoła 64 1.2. Wiodąca eklezjologia 66 1.3. Wnioski dla życia zakonnego 70 2. WSPÓLNOTA CHARYZMATYCZNA

2.1. 2.2. 2.3. 2.4.

Dary i charyzmaty są dla wszystkich Potrzeba odkrycia własnych charyzmatów Różnorodność darów i charyzmatów Przeznaczenie charyzmatów

75 77 78 81

3. WSPÓLNOTA JAKO OGNISKO RODZINNE ZAKONNIKA . . 8 2

3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5.

Wspólnota Wspólnota Samotność Wspólnota Wspólnota

jako sakrament jako „ Kościół domowy " jako żyzna gleba jako miejsce weryfikacji

4. OBJAWY ZDROWIA I CHOROBY WSPÓLNOT

4.1. Dialog 4.2. Decyzja 4.3. Działanie 5. FORMACJA EKLEZJALNA w ŻYCIU ZAKONNYM

82 85 86 87 89 91

91 93 94 97

Spis treści ROZDZIAŁ

129

III

WSPÓLNOTA DLA OSOBY, OSOBA DLA WSPÓLNOTY 1. PRYMAT OSOBY W FUNKCJONOWANIU WSPÓLNOTY ZAKONNEJ

1.1. Nie osoba dla instytucji, ale instytucja dla osoby 1.2. Wspólnota z osobą i osoba ze wspólnotą 1.3. Za pojedynczym człowiekiem, ale przeciw indywidualizmowi 1.4. Szacunek dla osoby 2. BUDOWANIE WSPÓLNOTY I OSOBY

2.1. Poświęcić siebie dla drugich 2.2. Stać się osobiście odpowiedzialnym za wspólnotę 2.3. Zaakceptować wspólnotę realną 2.4. Dostrzegać pozytywną stronę życia 2.5. Wyzbywać się uprzedzeń 2.6. Okazywać wyrozumiałość i współczucie 2.7. Przebaczać 2.8. Okazywać delikatność 3. RELACJE WE WSPÓLNOCIE ZAKONNEJ BIBLIOGRAFIA 1. DOKUMENTY KOŚCIOŁA 2. LITERATURA

103

103 105 106 107 108

109 110 111 113 114 115 116 117 119 123 123 ...125