Wprowadzenie
Ś
więta Teresa od Jezusa urodziła się marca roku w Awili. Umarła „w drodze”, tak jak żyła, w klasztorze karmelitanek bosych pw. Zwiastowania NMP w Albie de Tormes, października roku. Historia jej życia była niezwykle bogata. Jej obecność była dla innych jak powiew świeżego powietrza: w domu rodzinnym i w internacie, w klasztorach i w czasie podróży, w przydrożnych gospodach i w pałacach arystokracji. Była niezmordowana w poszukiwaniu Boga osobowego, który zaspokoiłby jej niezwykłą zdolność do miłości i bycia kochaną. To poszukiwanie uczyniło z całego jej życia drogę do wnętrza tak głębokiego, że przemieniło ją ono w mistrzynię modlitwy dla wszystkich, którzy mieli i wciąż mają z nią kontakt.
10
Ojciec Salvador Ros, karmelita bosy, wielki przyjaciel i znawca Teresy, w mistrzowski sposób zebrał na tych niewielu stronach to, co najbardziej istotne w jej nauczaniu na temat modlitwy. W obecnych czasach, kiedy ludzkość z powodu kryzysu wartości poszukuje autentycznych mistrzów i świadków, ofiarujemy Wam tę małą książeczkę, spełniając w ten sposób pragnienie samej św. Teresy od Jezusa: aby przyjaciele dzielili się swoim doświadczeniem i byli dla świata światłem tego samego Płomienia. Karmelitanki Bose z Alby de Tormes
„Chrześcijanin przyszłości albo będzie mistykiem, to znaczy osobą, która czegoś doświadczyła, albo wcale nie będzie chrześcijaninem”. K. Rahner
„Najbardziej naglącym problemem duszpasterskim naszych czasów jest to, jak nauczyć ludzi modlitwy”. E.W. Trueman Dicken
I. Teresa, mistrzyni dowiadczenia
Ś
więta Teresa, podobnie jak wszyscy mistycy, mówi z własnego doświadczenia: „Niczego tu nie powiem, czego bym po wiele razy nie była na sobie doświadczyła” (Ż , ); „To, co powiem, będzie to rzecz, której na samej sobie doświadczyłam” (Ż , ; , ). Jednocześnie pisze z zamiarem pedagogicznym i mistagogicznym, aby doprowadzić innych tam, gdzie ona sama doszła: „wszak wiadomo Boskiej wielmożności Jego, że prócz spełnienia obowiązku posłuszeństwa, innego w tym pisaniu swoim zamiaru nie mam i jedynie pragnę pociągnąć dusze do tak wysokiego dobra” (Ż , ). Jest świadoma, że w jej przypadku doświadczenie wymaga podzielenia się: „Nie masz zwyczaju, Panie, takie wielkie rzeczy, takie łaski niesłychane czynić, jeno na to, aby dusza nimi zaszczycona obróciła je na pożytek wielu” (Ż , ); „Podam tu na cześć i chwałę Jego jeszcze
14
niektóre szczegóły. Daj, Boże, by to, co piszę, posłużyło na pożytek duszy tym, którzy mnie czytać będą – aby widząc, jak hojnie Pan raczył obdarzać taką nędzną istotę, zrozumieli z tego, czego dopiero w Boskiej szczodrobliwości Jego może się spodziewać ten, kto naprawdę Mu służy – i by brali stąd pobudkę i zachętę do oddania się całkowicie temu Panu tak łaskawemu” (Ż , ). Jej intencją jest zatem pisać dla wszystkich i z piórem w ręce być tak, jak za życia, mistrzynią duchową. Ona sama wyjaśniła w sposób niezwykle zwięzły korzeń swojego pisania, sekret swego nauczania: „Otrzymać dar od Pana, to pierwsza łaska, a druga jest ta, gdy ten, kto go otrzymał, zrozumie, jaka to łaska i jakie jej własności; na koniec umieć ten dar słowy wyrazić i wytłumaczyć, na czym się zasadza, to trzecia jeszcze odrębna łaska” (Ż , ). Chce powiedzieć, że najważniejsze to posiadać doświadczenie („otrzymać dar od Pana”), następnie zrozumieć je („zrozumie, jaka to łaska i jakie jej własności”), a na trzecim miejscu – przekazać je innym („umieć ten dar słowy wyrazić i wytłumaczyć”). Doświadczyć, zrozumieć i przekazać. Tutaj tkwi powodzenie jej dzieł i to, co ją odróżnia od
15
innych mistyków: „dopiero niedawno temu Bóg mi dał tę łaskę, że rozumiem, na czym się zasadzają te przejścia, i potrafię je wypowiedzieć” (Ż , ; , ). „Przez wiele lat tak było ze mną, że choć wiele czytałam książek duchowych, nic z nich nie rozumiałam; potem znowu przez długi czas, choć Bóg mi już dał zrozumienie, nie umiałam znaleźć ani słowa na wytłumaczenie tych rzeczy drugim, co niemało mnie kosztowało udręczenia. Ale gdy się spodoba Boskiemu Majestatowi Jego, w jednej chwili nauczy wszystkiego w sposób taki, że mnie zdumienie ogarnia” (Ż , ). W tym sensie najcenniejsze z jej nauczania, z jej bezcennego wkładu w historię duchowości, jest odkrycie doświadczenia kontemplacyjnego jako centrum i osi życia chrześcijańskiego, jako samego serca wiary, choć dziś wydaje się to być wielką oczywistością, taką jak odkrycie Ameryki. To prawda, że już w Ewangelii obecny jest ideał kontemplacyjny: „A to jest życie wieczne: aby znali Ciebie, jedynego prawdziwego Boga, oraz Tego, którego posłałeś, Jezusa Chrystusa” (J , ); „potrzeba tylko jednego” (Łk , ) itp. Niestety, w czasach, w których żyła Święta, dominowało
16
inne spojrzenie w tej kwestii. Praktyka modlitwy osobistej znajdowała się pod obstrzałem podejrzeń, a dostęp do niej był ograniczony, szczególnie dla osób świeckich, a zwłaszcza dla kobiet. Oprócz tego w większości przypadków modlitwa zredukowana była do zewnętrznych form pobożności, nierzadko z domieszką elementów zabobonnych (por. Ż , ). Dlatego właśnie tak potrzebne było owo terezjańskie odkrycie modlitwy, w której Chrystus objawia się jako przyjaciel (por. Ż , ; , ) – aby w ten sposób istota życia chrześcijańskiego, zakopana pod stertą gruzów nagromadzonych w ciągu historii, ukazała się na nowo, odzyskała swój blask i na nowo zajęła przysługujące jej centralne miejsce. Było to możliwe, ponieważ owo odkrycie kontemplacji przez św. Teresę nie ograniczyło się do prostego stwierdzenia i udowodnienia jej ważności, ale ukazało kontemplację w sposób niezwykle praktyczny, pedagogiczny i osiągalny dla wszystkich. Tak o tym wspomina Paweł VI w roku, przyznając jej oficjalnie tytuł doktora Kościoła: „Tajemnice modlitwy. To tutaj ukryta jest jej doktryna. Otrzymała ona przywilej, aby poznać te tajemnice na drodze doświadczenia. Ponadto Teresa
17
posiadła sztukę wyjaśnienia owych tajemnic, i to w taki sposób, że należy ją zaliczyć do grona najwybitniejszych mistrzów życia duchowego. Można powiedzieć, że powszechnie i jednomyślnie przyznawano św. Teresie przywilej bycia matką i mistrzynią dla osób duchowych. Potwierdziliśmy to teraz, aby – ozdobiona tytułem nauczycielskim – mogła z tym większym autorytetem wypełnić swe zbawcze posłannictwo w swojej rodzinie zakonnej, w modlącym się Kościele i w świecie, z orędziem nieprzerwanie obecnym: orędziem modlitwy”. Modlitwa w efekcie była nicią przewodnią jej doświadczenia mistycznego i stanowi temat przewodni wszystkich jej pism. Kierując się do bezpośredniego odbiorcy, tj. do swoich sióstr w Karmelu, zakonnic kontemplacyjnych, które powinny praktykować modlitwę wielokrotnie w ciągu dnia (por. T I , ; D , ; , ; , ), zwraca się tak naprawdę do wszystkich czytelników (zob. Ż , ), z wyraźną intencją, aby „rozsmakowali się” w modlitwie oraz aby towarzyszyć im w tej przeprawie duchowej. O dziwo, czyni to, nie proponując im żadnej konkretnej metody; opowiada jedynie o swoim osobistym „sposobie modlitwy” (Ż prolog ; , ;
18
, ; , ; F , ), którego nauczył ją sam Bóg: „Nauczył mnie Pan pewnego sposobu modlitwy, w którym znajduję skuteczną pomoc do szybszego postępu, większe oderwanie się od rzeczy tego życia, większą odwagę i swobodę ducha” (SP , ); „Co do mnie, wyznaję, że nigdy nie wiedziałam, co to jest dobrze się modlić, dopóki mnie Pan nie nauczył” (D , ). Trzeba powiedzieć, że ten „sposób modlitwy” był błogosławionym owocem długiego niepowodzenia; owocem, który pojawił się po osiemnastu latach autentycznej tortury na drogach medytacji dyskursywnej, jaką proponowali jej autorzy duchowi tamtej epoki: „Było to, jak teraz widzę, szczególne zrządzenie łaskawości Pańskiej, że nie znalazłam nikogo, kto by mną kierował; bo gdyby mi się trafił taki przewodnik, który by mi zabraniał czytania, zmuszał mnie do samej tylko modlitwy myślnej, żadną miarą, zdaje mi się, nie byłabym wytrzymała tych udręczeń wewnętrznych i dojmujących oschłości, które cierpiałam przez osiemnaście lat skutkiem tej, jak mówiłam, niemożności rozmyślania rozumem” (Ż , ). Za wzór stawiano ludzi, którzy na modlitwie „dużo
19
pracują rozumem, wyprowadzając z każdej rzeczy wiele dalszych wniosków i wiele nowych myśli” (Ż , ; T VI , ); „którzy sądzą, że wszystko tu się zasadza na rozumie” (F , ). Ćwiczenie się w tego rodzaju modlitwie wymagało logicznej formy myślenia, umysłu pracującego i rozważnego (Ż , ; D , ) oraz wyobraźni zdolnej nasycić rozmyślanie przywoływanymi obrazami. Ale ta metoda nie była stworzona dla Teresy: co do wznoszenia się „myślą i rozważaniem do wysokości niebieskich, do Boga, do wielmożności królestwa Jego i nieskończonej mądrości Jego, [...] sama nigdy się na taki polot ducha nie zdobyłam (bo i zdolności do tego nie miałam)” (Ż , ); „Daru rozmyślania rozumem Bóg mi nie użyczył ani przedstawiania sobie rzeczy duchowych za pomocą wyobraźni” (Ż , ). Nie neguje jej ważności dla innych, a nawet określa ją jako „bezpieczną drogę” (D , ), aczkolwiek o osobach, które idą tą drogą, stwierdza wymownie: „Dobre i to, skoro nie dano im więcej” (T IV , ). „Sposób modlitwy”, jakiego naucza św. Teresa, dzięki któremu człowiek „prędzej dochodzi do kontemplacji” (Ż , ), jest tym, o którym mówi
20
nam w swoich dziełach, i którego ona sama nauczyła swoje siostry z takim powodzeniem: „tak wielkie są łaski, jakie Pan czyni w tych domach, że na jedną siostrę, jeśli jeszcze taka się znajdzie, którą by prowadził drogą zwykłego rozmyślania, wszystkie inne dochodzą do doskonałej kontemplacji” (F , ). Ten terezjański „sposób modlitwy” postaram się przedstawić poniżej w sposób jak najbardziej czytelny, ze smakiem jej własnych słów.
Spis treci
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Najważniejsze daty z życia św. Teresy od Jezusa . . . . . . . Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5 7 9
I. Teresa, mistrzyni doświadczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Pomoce dla początkujących . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Istotne fundamenty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. Sposób skupienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V. Życie modlitwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI. Trudności na modlitwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII. Modlić się z Teresą od Jezusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13 21 27 33 41 45 53
Polecamy! Wszystkie książki można zakupić w Wydawnictwie Karmelitów Bosych 31-222 Kraków • ul. Z. Glogera 5 • tel. 12-416-85-00, tel. 12-416-85-01 e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl lub przez sklep internetowy: www.wkb-krakow.pl
34,90 zł Otger Steggink OCarm TERESA • Duchowy i psychologiczny portret Teresy od Jezusa O naśladowaniu świętych Teresa od Jezusa mówiła: „są dla nas o jeden numer za wielcy. Powinniśmy rozróżniać, których świętych jesteśmy w stanie naśladować, a których nie!”. Po przeczytaniu tej książki nie ma wątpliwości, że Święta Reformatorka Karmelu jest dobrze dopasowana do naszych możliwości. format 12,5 × 19,5 cm, s. 176, oprawa miękka